3.4-tarh. Statistik taqqoslash turlari.
Taqqoslash turli ko‘rsatkichlarni ayirma yoki bo‘lish yo‘li bilan o‘zaro solishtirishdir
Demak, statistik taqqoslashlar turli miqdorlarni (ko‘rsatkichlarni) bir-biri bilan ayirma yoki nisbat shaklida solishtirishni bildiradi, ya’ni:
= K1 - K0 (3.1)
T= K1 / K0 (3.2)
Bu yerda K1 - taqqoslanuvchi ko‘rsatkich, K0-taqqoslovchi ko‘rsatkich ayirish natijasida olingan yangi ko‘rsatkich, T-bo‘lish natijasida olingan yangi ko‘rsatkich.
Ayirmalar shaklidagi (3.1) taqqoslash natijasi () nomli ko‘rsatkich bo‘lib, o‘rganilayotgan hodisa o‘lchov birligida ifodalanadi. U bir hodisa ikkinchisiga nisbatan mutlaq o‘lchamda qanchaga katta-kichikligini belgilaydi. Nisbiy (3.2) taqqoslash natijasi (T) nomsiz (abstrakt mavhum) ko‘rsatkich bo‘lib, hodisaning sifat mohiyatini nazardan soqit qiladi. U jarayon tezligini, intensivligini aks ettiradi. Bunday tartibdagi (3.2) taqqoslash natijalari nisbiy statistik ko‘rsatkichlar deb ataladi. Bu holda taqqoslanuvchi (bo‘linuvchi) ko‘rsatkich (K1) joriy miqdor, taqqoslovchi (bo‘luvchi) ko‘rsatkich (K0) esa zaminiy miqdor deb nomlanadi.
Nisbiy ko‘rsatkichlar har xil shakllarda ifodalanadi, masalan, koeffitsiyentda, foizda, promilleda, proditsimilleda va h.k. u yoki bu shaklni qo‘llash zaminiy miqdorni qanday birlikka tenglashtirib olinishiga bog‘liq. Jumladan koeffitsiyentda bu miqdor 1 ga, foizga 100 ga, promilleda 1000 ga, prodisimilleda 10 000 ga tenglashtiriladi.
Nisbiy ko‘rsatkichlarni turli tartibda taqqoslash yo‘li bilan olish mumkin.
Birinchi tartibli taqqoslashlarda bevosita hodisalar, ularning belgi qiymatlari taqqoslangan bo‘lsa, ikkinchi tartibli statistik taqqoslashlar birinchi tartibli taqqoslash natijalariga asoslanadi, ya’ni bu holda ular bir-biri bilan solishtiriladi. Ikkinchi tartibli taqqoslashlar natijasida vujudga keladigan nisbiy ko‘rsatkichlar ommaviy hodisa rivojlanish jarayonlarining yangi qirralarini ochish, tahlilni chuqurlashtirib voqelikning ich-ichidagi munosabatlarni o‘rganish uchun xizmat qiladi. Ikkilamchi tartibli taqqoslashlar quyidagi shakllarda amalga oshirilishi mumkin:
Ty = yi+1 / yi T = (yi+1 - yi) / (yi - yi-1) (3.3)
Ti = Ti+1 / Ti = (Ti+1 / Ti) / (Ti / Ti-1) (3.4)
Ty/T = [(yi+1 - yi) / (yi - yi-1)] : yi / yi-1 (3.5)
Kc = (Ei - Ei-1) / (Ri - Ri-1) (3.6)
Kf = (Ei / Ri) / (Ei-1 / Ri-1) (3.7)
Ke = [(Ei - Ei-1) / (Ri - Ri-1)]: (Ei - Ri-1) (3.8)
Bu yerda yi - joriy davr ko‘rsatkichi.
Yi-1 - oldingi davr ko‘rsatkichi.
yi+1 - keyingi davr ko‘rsatkichi.
Ei va Ei-1 - joriy va o‘tgan davrda olingan iqtisodiy effekt (samara, natija).
Ri va Ri-1 - tegishli davrlarda ishlatilgan resurslar.
- orttirma (o‘zgarish) alomati.
(3.3), (3.4) va (3.5) shakllaridagi taqqoslashlar natijasida rivojlanish tezligining jadallashish suratlari deb ataluvchi nisbiy ko‘rsatkichlar olinadi.
(3.6), (3.7) va (3.8) ko‘rinishidagi taqqoslashlar o‘rganilayotgan hodisalar o‘rtasida sabab-oqibat bog‘lanishlar mavjudligini tahlil qilishda qo‘llanadi. Jumladan, bozor taraqqiyotini iqtisodiy tahlil qilishda ishlatiladigan chegaraviy moyillik ko‘rsatkichlari (3.6) tipidagi taqqoslashga asoslanadi. Masalan, iste’mol qilish yoki jamg‘arish uchun chegaraviy moyillik koeffitsiyentlari quyidagicha hisoblanadi:
Ks = S / GDP = (Ci - Ci-1) / (GDPi - GDPi-1)
Ki = I / GDP = (Ii - Ii-1) / (GDPi - GDPi-1)
Bu yerda Ks va Ki iste’molga va jamg‘arishga chegaraviy moyillik ko‘rsatkichlari;
Ci va Ci-1 - joriy va o‘tgan davrdagi pirovard iste’mol uchun ishlatilgan tovar va xizmatlar hajmi;
Ii va Ii-1 - tegishli davrlarda real aktivlarni jamg‘arish uchun investitsiyalar;
GDPi va GDPi-1 - tegishli davrlarda yaratilgan yalpi ichki mahsulot;
- o‘zgarishni ifodalovchi belgi.
Masalan, 2005 yilda O‘zbekiston yalpi ichki mahsuloti 15,1 trln. so‘m, shu jumladan pirovard iste’mol fondi 10,4 trln. so‘m va jamg‘arma fondi - 4,7 trln. so‘mni tashkil etgan, 2000 yilda esa bu ko‘rsatkichlar tegishli tartibda 3,2; 2,7 va 0,5 trln. so‘m, bundan:
Ks = (10,4 - 2,7) / (15,1 - 3,2) = 7,7/11,9 = 0,647.
KI = (4,7 - 0,5) / (15,1 - 3,2) = 4,2/11,9 = 0,353.
Makroiqtisodiy va moliyaviy koeffitsiyentlar bozor iqtisodiyoti rivojlanishini tahlil qilishda muhim qurol hisoblanadi. Ular (3.7) tipidagi taqqoslashga asoslanadi. Va nihoyat, bozor iqtisodiyoti hodisalari o‘rtasidagi sabab-oqibat munosabatlarni tahlil qilishda elastiklik ko‘rsatkichlari muhim rol o‘ynaydi. Ularning zaminida (3.8) tipidagi taqqoslashlar yotadi.
Nisbiy ko‘rsatkichlarning tasnifi
Nisbiy miqdorlarning mazmuni, ya’ni voqelikning qanday tomonini ta’riflashi va hisoblash usuliga qarab ularni quyidagi tasnif guruhlariga ajratish mumkin (3.5-tarh).
Birinchi guruh nisbiy ko‘rsatkichlari murakkab obyekt yoki to‘plamning tuzilishi va uning farqlarini umumlashtirib ta’riflaydi. Tuzilish nisbiy miqdorlari ayrim unsur (qism)larning umumiy to‘plamdagi (murakkab obyekt hajmidagi) salmog‘i yoki hissasi qanday ekanligini aniqlaydi. Buning uchun ayrim unsur (qism) hajmi umumiy to‘plam hajmi bilan taqqoslanadi, ya’ni:
Si = ni / ni Bu holda Si = 1.
Agarda salmoq yoki hissalarni foizda ifodalasak:
Si = ni*100 / ni Bu holda Si = 100.
Bu yerda:
ni - i - unsur (qism)ning hajmi;
ni=N - to‘plam (murakkab obyekt)ning umumiy hajmi;
Si – i-unsur(qism)ning salmog‘i yoki hissasi.
3.5-tarh. Nisbiy ko‘rsatkichlar turlari.
Tuzilish va uning farqlarini ta’riflovchi ko‘rsatkichlar qatoriga quyidagilar ham kiradi:
a) koordinatsiya nisbiy miqdorlari: ular ayrim unsur (qism)larning bir-biriga nisbatini ta’riflaydi, ya’ni:
Ki = ni / ni-1 = Si / Si-1
Ki - koordinatsiya nisbiy miqdorlari (bir unsurni ikkinchisiga nisbati);
b) to‘plam tuzilishining murakkablik darajasini, hissalarning notekislik darajasini ta’riflovchi o‘rtacha absolut va o‘rtacha kvadratik tafovut ko‘rsatkichlari hamda ularning nisbiy ko‘rsatkichlari, ya’ni:
 ; 
| 