8
Аладин В.В. Инвестиционная деятелност субъектов Российской федерации. – М: Социум, 2002. С.17.
9
Финансово-кредитный словар. Т. 1. – М.: «Финансы и статистика», 1984. - С. 470.
10
Шарп У., Александр Г., Бейли Дж. ИНВЕСТИЦИИ: Пер. с анг. – М.: ИНФРА-М, 2003. – ХII, С.1.
11
kelajakda ko‗proq summa olish uchun bugun voz kechish deb qaraydi. Bizningcha
bunday fikrlash bir tomonlama bo‗lib, investitsiyalar nafaqat pul mablag‗lari
ko‗rinishidagi pul daromadlari bo‗lib qolmay balki, boshqa moddiy va nomoddiy
ko‗rinishlarda ham bo‗lishi mukin. Shuningdek, mualliflar investitsiyalash va
jamg‗armalar o‗rtasidagi farqni ko‗rsatib, aytishadiki, jamg‗arma ―iste‘molga
ajratilgan‖ qiymatdir. ―Investitsiyalash‖ tushunchasi kelajakda milliy maxsulotni
ko‗paytirish bilan bog‗liq real investitsiyalashgacha bo‗lgan jarayonni ifodalaydi.
Har bir davlatda, uning iqtisodi rivojlangan yoki iqtisodiyoti o‗tish davri
xususiyatiga ega bo‗lishidan qat‘iy nazar, mazkur mamlakatga xorijiy sarmoyaning
kirib kelishi hamisha ijobiy hodisa sifatida qaraladi. Chunki, kirib kelayotgan
sarmoyaning ko‗payishi to‗lov balansini yaxshilash orqali, milliy valyuta kursiga
ijobiy ta‘sir ko‗rsatadi, islohotlar o‗tkazishda zarur mablag‗lar bilan ta‘minlaydi,
texnik ba‘zani yangilashga xizmat qiladi, yangi ish o‗rinlari yaratiladi, zamonaviy
ish yuritish uslubini tadbiq etadi va bu bilan iqtisodiy o‗sishni rag‗batlantiradi.
Shuning uchun ham har bir davlat o‗zining investitsion siyosatini izchillik bilan
olib borishi va investorlar uchun qulay shart-sharoitlar yaratishi darkordir.
Keyingi yillarda O‗zbekistonda ham investitsion faoliyatning iqtisodiy
masalalarini o‗rganish bo‗yicha jiddiy ilmiy izlanishlar olib borilmoqda va
muayyan muvaffaqiyatlarga ham erishildi. Jumladan, prof. D.G‗.G‗ozibekov
investitsiyalarning iqtisodiy mazmun-mohiyatini moliyaviy kategoriya sifatida
talqin etib, aniq va noaniq risklar, safarbar etilayotgan kapitalning hozirgi
qiymatini saqlash va uni kapitallashtirish jihatlariga e‘tiborni qaratib, qo‗yidagicha
ta‘rif berishga erishgan: ―investitsiyalar nazarda tutilgan va tutilmagan, ammo
ehtimoli bor risklar hamda ko‗zlanayotgan samaralarni baholash asosida, o‗z va
o‗zga mablag‗lar qiymatining kapitallashuvi va jamg‗arilishini ta‘minlash
maqsadida moliyaviy va real aktivlarga bog‗lanishidan dalolat beradi‖
11
.
Keltirilgan fikrlar shundan guvohlik berayaptiki, chindan ham investitsiyalar faqat
asosiy kapitalga yo‗naltirilib, qolmasdan balki, aylanma aktivlarni shakllantirishga
ham yo‗naltiriladi. Investitsiyalarning samarasi, ularning mazmun-mohiyati, sifat
11
G‘ozibekov D.G‘. Investitsiyalarni moliyalashtirish masalalari. T.: ―Moliya‖ nashriyoti, 2003. 14-15-b.
12
tavsiflariga bog‗liqligi, moliyalashtirish manbalarining ishonchliligidan kelib
chiqishi asoslangan. Investitsiyalarning joriy qiymatini saqlash, bo‗lajak qiymatini
ko‗paytirish, kapitallashtirish va yuqori samaralarga erishish yo‗llari tizimli
ravishda pulning zamonaviy qiymat kontseptsiyasidan kelib chiqqan holda asoslab
berilgan. Muallif investitsiyalarning mazmun va mohiyatini ochishda ―investitsiya‖
tushunchasiga aynan moliyaviy kategoriya sifatida qaraydi va uni aniq va noaniq
risklar, safarbar etilayotgan kapitalning hozirgi qiymatini saqlash va uni
kapitallashtirish jihatlariga e‘tiborni qaratgan.
Prof. N.H.Haydarov o‗z ilmiy ishlarini korxonalar investitsion faoliyatida
moliya-soliq munosabatlarini takomillashtirish masalalariga bag‗ishladi va u
qo‗yidagi ta‘rifni berdi: ―Investitsiya - bu mulk shaklidan qat‘iy nazar, tadbirkorlik
asosida faoliyat ko‗rsatayotgan jismoniy va yuridik shaxslar yoki davlatning
iqtisodiy va ijtimoiy samara olish maqsadida o‗z ixtiyoridagi moliyaviy, moddiy
va intellektual boyliklarini qonun doirasida bo‗lgan har qanday tadbirkorlik
ob‘ektiga sarflashidir‖
12
. Bu yerda muallif investitsiyalarga mulkchilik shakllari,
investitsiyalarning turlari va natija olishning iqtisodiy-ijtimoiy tomonlarini
mohirlik bilan qamragan holda, ta‘rif berishga erishgan.
O‗zbekiston Respublikasining 2014 yil 10 dekabrdagi ―Investitsiya faoliyati
to‗g‗risida‖gi qayta tahrirdagi Qonunida investitsiyaga quyidagicha ta‘riflanadi:
―investitsiyalar-qonun hujjatlarida taqiqlanmagan tadbirkorlik faoliyati va boshqa
turdagi faoliyat ob‘ektlariga kiritiladigan moddiy va nomoddiy ne‘matlar hamda
ularga bo‗lgan huquqlar, shu jumladan intellektual mulkka bo‗lgan huquqlar,
shuningdek reinvestitsiyalar‖
13
.
Yuqorida keltirilgan fikrlarni tahlil qilish orqali shunday xulosaga kelish
mumkinki, ―investitsiyalar‖ tushunchasi ―kapital qo‗yilmalar‖, ―investitsiyalarning
mulkiy shakli‖, ―kapital‖, ―kredit‖ va boshqa tushunchalarga qaraganda kengroq,
―sig‗imliroq‖ tushuncha hisoblanadi
14
. Kapital qo‗yilmalar investitsiyalarning
12
Haydarov N.H. Iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida korxonalar investitsion faoliyatidagi moliya-soliq
munosabatlarini takomillashtirish masalalari. Iqtisod fanlari doktori ilmiy darajasini olish uchun yozilgan
dissertatsiya. – T:. 2003. 29 b.
13
―Investitsiya faoliyati to‘g‘risida‖giO‘zbekiston Respublikasi Qonuni, 2014 yil 10 dekabr.
14
G‘ozibekov D.G‘. Investitsiyalarni moliyalashtirish masalalari. T.: ―Moliya‖ nashriyoti, 2003. 28-b.
13
tarkibiy qismi hisoblanadi. Shuning bilan birgalikda investitsiyalarning tarkibida
kapital qo‗yilmalardan tashqari aylanma mablag‗ (vosita)lar ham mavjud.
Iqtisodiy adabiyotlarda investitsiyalar tushunchasiga turli iqtisodchi olimlar
tomonidan turlicha ta‘rif, talqinlar berilgan. Biz ularni o‗rganib chiqqan holda
quyidagicha ta‘riflashni ma‘qullaymiz: investitsiyalar - bu daromad olish, ijtimoiy
samaraga erishish, keng iste‘molchilarning ehtiyojini qondirish maqsadida
iqtisodiyotning turli tarmoqlariga, davlat va mulkchilikning turli shakllaridagi
korxona, tashkilotlar va fuqarolar tomonidan tadbirkorlik ob‘ektlariga uzoq
muddatga qo‗yiladigan barcha mulkiy, moliyaviy va intellektual boyliklardir.
Mamlakatda iqtisodiyot rivojlangani sari investitsiya faoliyati ham bunga
to‗g‗ri proporsional ravishda rivojlanadi. Aholi hamda xo‗jalik yurituvchi
sub‘ektlar o‗zida jamg‗arilgan daromadlarini foyda olish maqsadida investitsiyaga
yo‗naltirishadi. Buning natijasida iqtisodiy o‗sish jadallashadi hamda o‗sha
hududda yaratilgan mahsulot hajmi ortib boradi.
Jahon amaliyotida investitsiyalashning uchta asosiy shakli ajratib
ko‗rsatiladi:
to‗g‗ri (real) - kapitalni shakllantiruvchi investitsiyalar;
portfel (moliyaviy) - investitsiyalar;
intellektual (aqliy) - nomoddiy investitsiyalar
15
.
O‗zbekistonda esa investitsiyalar ikkita turga ajratiladi. Ya‘ni: real va
portfeli investitsiyalarga
16
.
Real (kapital hosil qiluvchi) investitsiyalar bu - real aktivlarga qo‗yilmalar,
ya‘ni asosiy fondlar yoki aylanma aktivlarni oshirish maqsadida yangi korxona,
ishlab chiqarish, texnologik liniyalar, turli xildagi ijtimoiy-madaniy xizmat
ko‗rsatish va ishlab chiqarish ob‘ektlari qurish yoki mavjudlarini qayta ta‘mirlash,
texnik qayta jihozlashga qo‗yilmalardir.
Portfelli investitsiyalar bu – davlat, korxonalar, banklar, investitsion fondlar,
sug‗urta va boshqa kompaniyalarning qimmatli qog‗ozlarini sotib olishga
15
Лоренс Дж. Гитман, Майкл Д. Джонк. Основи инвестирование.-М.: ―Дело‖, 1997. Стр. 10
| 