Iqtisodiy sistemologiya fanining tamoyillaridan foydalanib

81 
ko‗rsatkichlarga mahsulot ishlab chiqarish, xarid qilish, yuqori rentabellik darajasiga 
еrishish, ish haqi va boshqa iqtisodiy ko‗rsatkichlar kiradi.
Tizimni boshqarish mezoni va maqsadi deganda, shu tizimni dinamik 
barqarorligi, rivojlanishi va tashqi muhit bilan o‗zaro manfaatli munosabatlarini 
o‗rnatish tushuniladi. Boshqarish maqsadi tizimning turi va murakkablik darajasiga 
qarab o‗zgarib boradi. Boshqarish dialektika qonunlari asosida amalga oshiriladi. 
Iqtisodiy obyektlarni boshqarish mohiyati ayrim iqtisodiy obyektlarda va umuman, 
iqtisodiyotda yuz beradigan ba‘zi bir ziddiyatlarni hal qilish, kelishish orqali iqtisodiy 
obyektlarni tanlangan maqsadlariga muvofiq ravishda rivojlantirish, ulardan 
umumjamiyat va mamlakat manfaatlari yo‗lida foydalanish uchun zarur qarorlarni 
qabul qilishdan iborat bo‗ladi.
Boshqarish obyektining turi va murakkablik darajasidan qat‘iy nazar, 
insonning boshqarish faoliyati haqidagi mulohazalari murakkab, abstrakt fikrlash, 
qiyoslash va baholash jarayoni natijasidir. Fikrlash jarayoni ayrim operatsiyalar va 
harakatlardan tashkil topgandir. Reflektorli boshqarish harakatlari shular 
jumlasidandir. Dinamik tizimning normallashtiruvchi va uni berilgan holatida 
saqlovchi, rivojlanishini va takomillashuvini ta‘minlovchi reflektorli, rasmiy-
mantiqiy va ijodiy harakatlar boshqarish jarayonining mohiyatini ochib beradi. Bu 
jarayonda inson mavjud axborotlarni har tomonlama qayta ishlovchi subyektdir. 
Boshqarish jarayonida inson moddiy tizim bilan hamohang holda bo‗ladi, 
jarayonning tarkibiy qismiga, boshqarish organiga va tanlangan maqsadga muvofiq 
harakatlarni yo‗naltirish manbaiga aylanadi. Iqtisodiy obyektni boshqarishga 
qaratilgan har qanday harakat boshqarishning optimal variantlarini axtarishga 
qaratilgan va bu variant-larini amalga oshirish bilan bog‗liq bo‗ladi. Aks holda 
obyekt tanazzulga tushadi va boshqaruvchini almashtirishga yoki mulkini 
yo‗qotishga olib keladi.
Iqtisodiy obyektlarni boshqarish murakkab va ilmiy asoslangan qarorlarni 
qabul qilishni talab qiladi. Bunga sabab iqtisodiy obyektlarning faoliyatini ko‗pgina 
omillardan bog‗liqligi va bu bog‗lanishlarning har birini ostida еhtimollikni 
mavjudligidir. Iqtisodiy obyektlarga ta‘sir еtuvchi bu bog‗lanishlar natijasini faqat 

82 
chuqur, har tomonlama tahlil natijasida aniqlash mumkin. Buning uchun juda katta 
axborotlar to‗plami va ma‘lumotlarni tahlil qilish va kerakli xulosalar chiqarishga 
to‗g‗ri keladi. Iqtisodiy obyektlarga ta‘sir еtuvchi omillar bo‗lishi mumkin: iqtisodiy, 
texnik-iqtisodiy, ma‘muriy va ijtimoiy omillar. Omillarning ta‘siri miqdoriy 
o‗lchovlarda keltiriladi. Miqdoriy o‗lchov birligiga еga bo‗lmagan sifat 
ko‗rsatkichlaridan ba‘zi bir hollarda voz kechiladi. Iqtisodiy-matematik modellashtirishda 
asosiy bog‗lanishlarni olib qolib, boshqalaridan voz kechish ham mumkin, bu yo‗l bilan 
masalaning modeli bir muncha soddalashtiriladi, agar uning natijasi salbiy bo‗lmasa. Ishlab 
chiqarish biznes-rejasi ko‗rsatkichlari, tashkiliy-texnikaviy tadbirlar ish rejasi, moddiy-texnika 
rejalari va shu kabilar boshqaruvchi miqdorlar bo‗lib hisoblanadi.

Download 2,88 Mb.