7.2. Iqtisodiy sistemologiya fanining tamoyillari
Nazariy iqtisodiy sistemologiyaning muhim uslubiy tamoyillariga quyidagilar
kiradi:
a) miqdor va sifat, mazmun va ko‗rinish birligi;
b) boshqarish tizimlarini makroiqtisodiy va mikroiqtisodiy yondashish nuqtai
nazardan o‗rganish;
v) moddiy tizimlarni modellashtirish, ideal tasvirlar va belgilar yordamida
ifodalash;
78
g) modellashtirilayotgan obyekt bilan tuzilgan model parametrlari o‗rtasidagi
o‗zaro moslikning chegarasini aniqlash va undan amaliy masalalarni hal qilishda
foydalanish.
Boshqarish jarayonlarini yoki moddiy obyektlarni modellashtirishda ko‗pgina
sifat ko‗rsatkichlarini hisobga olish modelni murakkablashtirib yuborishi mumkin,
shuning uchun ularning ba‘zilaridan voz kechish mumkin. Ammo Iqtisodiy
sistemologiya fanining yutuqlarini joriy qilishda obyektning asosiy xususiyatlarini,
boshqarishning tizimlarini loyihalashtirishda еsa muayyan sharoitlarni hisobga olish
asosiy vazifa hisoblanadi.
Shunday qilib, Iqtisodiy sistemologiya tizimlari turli boshqarish jarayonlarida
axborotni yig‗ish, qabul qilish, saqlash, qayta ishlash va optimal qarorlar qabul qilish
uslublariga qarab bir necha guruhga bo‗linadi.
Birinchi guruhga tirik organizmlardagi jarayonlarni boshqarish tizimiga
ko‗chirish, ya‘ni ulardagi xususiyatlardan foydalanib, murakkab iqtisodiy tizimlarni
boshqarishga qo‗llashdir. Bu guruh biologik Iqtisodiy sistemologiya fanining asosini
tashkil qiladi.
Ikkinchi
guruhga
mashinalar,
texnik
uskunalar
hamda
texnologik
komplekslardagi jarayonlarni boshqarish tizimiga kiradi. Bu guruh texnik Iqtisodiy
sistemologiya yo‗nalishining mazmunini ifodalaydi. Texnik Iqtisodiy sistemologiya
yo‗nalishining yutuqlari sifatida zamonaviy komp‘yuterlarni, murakkab texnologik
jarayonlarni boshqarish tizimlarini, boshqarishning avtomatlashtirilgan tizimlarini
misol qilib keltirish mumkin.
Iqtisodiy sistemologiyaning obyektlari murakkab iqtisodiy tizimlar bo‗lib,
ularni boshqarishda axborotlar tizimi qonuniyatlari, hisoblash texnikalari va tashkiliy
texnikalardan foydalangan holda iqtisodiyotni tartibga solish, ularni boshqarishni
optimal variantlarini ishlab chiqishda qo‗llaniladi.
Iqtisodiy obyektlarni boshqarish bilan iqtisodiy kibernetikadan tashqari,
iqtisodiy nazariya, makroiqtisodiyot va mikroiqtisodiyot, marketing, menejment,
buxgalteriya hisobi, moliya, iqtisodiy statistika fanlari ham shug‗ullanadi. Iqtisodiy
sistemologiya fani vujudga kelishi bilan mazkur fanlar ancha takomillashib, aniq
79
mulohazalar yuritish va modellashtirish imkoniyatlaridan foydalangan holda moddiy
ishlab chiqarishning samaradorligini oshirishda katta rol o‗ynamoqda. Hozirgi vaqtda
Iqtisodiy sistemologiya ham boshqa fanlar singari bozor va ishlab chiqarish
talablariga mos ravishda ijtimoiy-sotsiologiya va operatsion kuzatishlar nazariyasi,
iqtisodiy semiotika kabi ilmiy yo‗nalishlari bilan bir qatorda javob bermoqda.
Iqtisodiy sistemologiyaning asosiy vazifasi – murakkab iqtisodiy obyektlarni
boshqarishning avtomatlashtirilgan tizimlarini borpo еtishdan iborat. Bunday
tizimlarni yaratish uchun boshqarishning amaldagi tizimlarini o‗rganish, ularning
asosiy xususiyatlarini aniqlash, miqdoriy va sifat jihatidan tahlil qilish kerak.
Umuman, boshqarish tizimi ayrim bloklar yoki bo‗g‗inlardan tashkil topadi. Bular
boshqarish maqsadini aniqlash va ifodalash bloki, boshqarish dasturini tuzish bloki,
axborotlarni yig‗ish, to‗plash va qabul qilinadigan qarorlarni ishlab chiqish va nazorat
qilish bloklaridir. Boshqarish obyekti alohida blok sifatida keltiriladi.
Axborot boshqarish obyekti blokidan axborot to‗plash blokiga, nazorat qilish
blokiga, boshqaruvchi tizimiga o‗tib, so‗ngra yana boshqarish obyektiga qaytib
keladi. Boshqariluvchi tizimning har bir bloki ayrim iqtisodiy fanlarning predmetini
tashkil qiladi. Masalan, maqsadni tanlash va ifodalash bloki bozor iqtisodiyotining
asosiy iqtisodiy qonuni talab va taklif mazmuni, muvozanat holati xususiyatlari bilan
belgilanadi va zarur bo‗lgan boshqarish dasturi shu qonunlarga asosan tuziladi.
Nazorat qilish blokining vazifasini buxgalteriya hisobi va iqtisodiy statistika fanlari
belgilab beradi. Iqtisodiy sistemologiya boshqa fanlardan farqli ravishda boshqarish
tizimiga har tomonlama yondashadi, ya‘ni boshqariladigan tizimni butun va yagona
tarzda o‗rganadi, ijtimoiy ishlab chiqarishni murakkab axborotlar kompleksi tarzida
kuzatadi va samarali boshqarishning zarur bo‗lgan mulohazalarini ishlab chiqishga
yordam beradi.
Iqtisodiy tizimdan olinadigan axborotlar belgisi va o‗zaro bog‗lashishi
jihatidan murakkab dinamik tizimdagi axborotlarga o‗xshashdir. Iqtisodiy nazariya,
makroiqtisodiyot va mikroiqtisodiyot, statistika, buxgalteriya hisobi ham axborot
to‗plashga aloqadordir. Iqtisodiy sistemologiya axborotlar ta‘minotini, moddiy ishlab
chiqarishni modellar yordamida ifodalash va tasvirlash masalalarini, tizimning ichki
80
muhiti va tashqi muhit bilan bog‗lanishlarini va natijada shakllangan axborotlar
oqimining paydo bo‗lishi qonuniyatlarini aniqlash va ularga asoslanib optimal
qarorlar qabul qilish masalalarini o‗z ichiga oladi.
Axborotlar oqimlarini o‗rganish va ularni tahlil qilish ko‗pgina hisoblash
ishlariga taalluqli turli amaliy masalalarni yechimini topishga yordam beradi.
Iqtisodiyotni tartibga solishning o‗zaro bog‗liq bo‗lgan ko‗rsatkichlar tizimini ishlab
chiqish, paralel axborotlar oqimlarini bartaraf еtish, axborotni avtomatik uzatish
vostitalarining texnikaviy talablarini ishlab chiqish, hisoblash mashinalariga bo‗lgan
еhtiyojni, ma‘muriy-boshqarish xodimlarining sonini qisqartirish va shunga o‗xshash
masalalarni aniq yechimini topish imkoniyatlarini beradi.
|
