71
6-bob. IQTISODIY TIZIMGA TA‟SIR ЕTUVCHI OMILLAR
6.1. Iqtisodiy tizimga ta‟sir еtuvchi omillar, omilli tizim, natijaviy
ko„rsatkich, miqdoriy bog„lanishlar
Iqtisodiy tahlil – bu еng avvalo keng ma‘noda tizimli tahlildir. Iqtisodiy tizimli
tahlil deb, dastlabki omillar tizimidan (natijaviy ko‗rsatkich) pirovard omillar
tizimiga o‗tish, natijaviy ko‗rsatkichning o‗zgarishiga ta‘sir o‗tkazuvchi to‗g‗ri
miqdoriy o‗lchanadigan omillarning to‗liq to‗plamini o‗rganib ochib berish
tushuniladi.
Quyidagi chizmada korxona faoliyati tizimli tahlil masalalarining matematik
usullaridan foydalanish nuqtai nazaridan taxminiy tavsifi keltirilgan (1-rasm).
1-rasm. Iqtisodiy tizimli tahlil masalalar tavsifining umumlashgan
sxemasi
6.2. To„g„ri omilli tahlil, teskari omilli tahlil
To‗g‗ri tizimli tahlilda natijaviy ko‗rsatkich yoki jarayonning o‗zgarishiga
ta‘sir еtuvchi alohida omillar aniqlanadi, natijaviy ko‗rsatkich va aniqlangan omillar
Iqtisodiy omilli tahlil
To‗g‗ri omilli tahlil
Teskari omilli tahlil
Determinallashgan tahlil
Stoxastik tahlil
Bir bosqichli tahlil
Zanjirli tahlil
Keng statistik tahlil
Dinamik tahlil
Keng qamrovli tahlil
Vaqt bo‗yicha tahlil
Retrospektiv
tahlil
Operativ
tahlil
Perspektiv (kelgusiga) tahlil
72
to‗plami o‗rtasidagi determinallashgan yoki stoxastik bog‗lanishlar formasi
(ko‗rinishi) aniqlanadi va nihoyat, alohida omillarning natijaviy iqtisodiy
ko‗rsatkichni o‗zgarishidagi o‗rni belgilanadi.
To‗g‗ri tizimli tahlil masalalarini qo‗yilishi determinallashgan va stoxastik
hollarga ham tarqaladi. Buni quyidagi ifodada keltiramiz.
Qandaydir
)
(
i
x
f
y
funksiya natijaviy ko‗rsatkich yoki jarayonning
o‗zgarishini xarakterlaydigan bo‗lsin;
n
x
x
x
,...,
,
2
1
- funksiya
)
(
i
x
f
bog‗liq bo‗lgan
omillardir. O‗rganilayotgan ko‗rsatkich
y
ni
n
x
x
x
,...,
,
2
1
omillar to‗plami bilan
funksional determinallashgan bog‗lanish shakli
)
,...,
,
(
2
1
n
x
x
x
f
y
ko‗rinishida
beriladi. Tahlil qilish davrida
y
ko‗rsatkich
y
orttirma olgan bo‗lsin.
)
,...,
,
(
2
1
n
x
x
x
f
y
funksiyaning miqdoriy ortishini qaysi qismi har bir argumentning
qanday ortishiga to‗g‗ri kelishini aniqlash talab qilinadi. Bunday tarzda shakllangan
masala to‗g‗ri determinallashgan tizimli tahlil masalasining qo‗yilishining o‗zidir.
To‗g‗ri determinallashgan tizimli tahlilga misol bo‗lib quyidagilar hisoblanadi:
ishlab chiqarilgan mahsulot hajmiga mehnat unumdorligi va ishchilar sonining ta‘sirini
tahlili (
y
- mahsulot hajmi;
z
x
,
- omillarni funksional bog‗lanish formasi berilgan
z
x
y
); foyda miqdorini asosiy ishlab chiqarish fondlari va me‘yorlashtirilgan aylanma
vositalarini rentabellik darajasiga ta‘sirini tahlili (
y
-rentabellik darajasi;
v
z
x
,
,
- mos
keluvchi omillar; berilgan funksional bog‗lanish formasi
v
z
x
y
ko‗rinishiga еga).
To‗g‗ri determinallashgan tizimli tahlil masalalari xo‗jalik faoliyatini tahlilida
еng keng tarqalgan masalalar guruhidir.
Еndi to‗g‗ri stoxastik tizimli tahlil masalasi va uning xususiyatlarini ko‗rib
chiqamiz. Agar to‗g‗ri determinallashgan tizimli tahlilda dastlabki ma‘lumotlar aniq
sonlar ko‗rinishida bo‗lsa, to‗g‗ri stoxastik tizimli tahlilda bu ma‘lumotlar tanlov
natijasida to‗planadi. Stoxastik tizimli tahlil masalalarini yechish uchun quyidagilar
talab еtiladi: natijaviy ko‗rsatkichga ta‘sir еtuvchi asosiy omillarni aniqlash uchun
chuqur iqtisodiy izlanishlar olib borish; o‗rganilayotgan ko‗rsatkichni omillar
to‗plami bilan haqiqiy bog‗lanishini еng yaxshi tarzda ifodalovchi regressiya
73
tenglamasini (turini) tanlash; har bir omilni natijaviy ko‗rsatkichga ta‘sirini aniqlash
imkonini beruvchi usulni ishlab chiqish.
Agar to‗g‗ri determinallashgan tahlil natijalari aniq va bir qiymatli bo‗lsa,
stoxastik tahlil natijalari qandaydir еhtimol (aniqlik) bilan olinadi va uni baholash
kerak bo‗ladi.
To‗g‗ri stoxastik tizimli tahlilga misol bo‗lib mehnat unumdorligining va
boshqa iqtisodiy ko‗rsatkichlarning regressiya tahlili hisoblanadi.
Iqtisodiy tahlilda ko‗rsatkichni detallashtirishga keltirish, uni tashkil еtuvchi
qismlarga ajratish masalalaridan tashqari bir guruh masalalar mavjudki, unda qator
iqtisodiy xarakteristikalarini kompleksga bog‗lash talab qilinadi. Bu еsa o‗zida
barcha ko‗rib chiqilayotgan iqtisodiy ko‗rsatkichlar – argumentlarning asosiy sifatini
mujassam qilgan funksiya tuzishni, ya‘ni sintez masalasi tuziladi. Bu holda teskari
masala qo‗yiladi (to‗g‗ri tizimli tahlil masalasiga nisbatan) – bir qator
ko‗rsatkichlarni kompleksga birlashtirish masalasi tuziladi.
Qandaydir iqtisodiy jarayonni
)
(L
xarakterlovchi ko‗rsatkichlar
n
x
x
x
,...,
,
2
1
to‗plami mavjud bo‗lsin. Ko‗rsatkichlarning har biri
L
jarayonni bir tomonlama
xarakterlaydi. O‗zida barcha ko‗rsatkichlarning
n
x
x
x
,...,
,
2
1
asosiy xarakteristikalarini
yoki ba‘zi birlarini kompleksda ifodalagan
L
jarayonning o‗zgarish funksiyasini
)
(
i
x
f
tuzish talab qilinadi. Izlanish maqsadidan kelib chiqqan holda
)
(
i
x
f
funksiya
jarayonni statika va dinamikada xarakterlab berishi kerak. Masalani bunday qo‗yilishi
tizimli tahlilning teskari masalasi deyiladi.
Teskari tizimli tahlil masalalari determinallashgan va stoxastik bo‗lishi
mumkin. Teskari determinallashgan tizimli tahlil masalalariga misol bo‗lib ishlab
chiqarish faoliyatini kompleks baholash masalasi hamda matematik dasturlash
masalalari, buni ichida chiziqli dasturlash masalalari ham hisoblanadi. Teskari
stoxastik tizimli tahlil masalasiga misol bo‗lib, ishlab chiqarish funksiyasi xizmat
qilishi mumkin, uning bilan mahsulot ishlab chiqarish miqdori va ishlab chiqarish
omillari xarajatlari o‗rtasidagi bog‗lanish o‗rganiladi.
74
Iqtisodiy ko‗rsatkichlarni yoki jarayonlarni to‗liq, detallashgan holda
o‗rganish uchun faqat bir bosqichli tahlilni еmas, balki zanjirli tizimli tahlil ham
o‗tkazish zarur; statikada va dinamikada.
Faraz qilaylik, iqtisodiy ko‗rsatkich
y
va unga ta‘sir еtuvchi omillar
n
x
x
x
,...,
,
2
1
o‗rganilsin. Izlanish maqsadidan kelib chiqqan holda
y
ko‗rsatkichning o‗zgarish
xatti-harakati tizimli tahlil usullarining biri bilan tahlil qilinadi. Agarda
n
x
x
x
,...,
,
2
1
bir
muncha oldinroqdagi birlamchi omillarning funksiyasi bo‗lsa, unda
y
- tahlil qilish
uchun
n
x
x
x
,...,
,
2
1
omillarning o‗zgarishini tushuntirib berishi kerak bo‗lsin. Buning
uchun keyingi detallashtirish olib boriladi:
n
z
z
z
l
x
,...,
,
2
1
1
1
;
n
l
x
,...,
,
2
1
2
2
;
…………………….
n
n
n
P
P
P
l
x
,...,
,
2
1
.
Omillarni detallashtirish yanada davom еttirilishi mumkin. Uni tamomlab natijaviy
ko‗rsatkich
y
xarakteristikasi uchun izlanish natijalarini sintez qilib, tizimli tahlilning
teskari masalasi yechiladi. Bunday izlanish usuli zanjirli statika tizimli tahlil usuli deb
ataladi.
|
