5. 3. Iqtisodiyot va uning tarkibiy qismlari, bog„lanishlari
Makroiqtisodiy modellarda tashqaridan belgilanadigan, ya‘ni modelda tayyor
kattalik sifatida qabul qilinadigan еkzogen o‗zgaruvchilar hamda modelni yechish
natijasida topiladigan ichki-еndogen o‗zgaruvchilar farqlanadi. Bir modelda еkzogen
hisoblangan o‗zgaruvchi (ko‗rsatkich) ikkinchi model uchun еndogen hisoblanishi
mumkin.
Mamlakat iqtisodiyoti rivojlanishini tahlil qilish, milliy iqtisodiyot
rivojlanishidagi muammolarni aniqlash hamda uni yanada rivojlantirish bo‗yicha
chora-tadbirlar ishlab chiqarish uchun bir qator iqtisodiy ko‗rsatkichlardan
68
foydalaniladi. Alohida firmalar faoliyatiga baho berishda qo‗llaniladigan
ko‗rsatkichlardan farqli tarzda bu ko‗rsatkichlar milliy iqtisodiyotning barcha
subyektlari faoliyatiga umumiy baho berish, makroiqtisodiy tahlil o‗tkazish,
mamlakat iqtisodiyotining jahon xo‗jaligida raqobatga bardoshliligi darajasini
aniqlash imkonini beradi.
Bu ko‗rsatkichlarga quyidagilar kiradi:
YAlpi ichki mahsulot (YAIM), Sof ichki mahsulot (SIM), YAlpi milliy
daromad (YAMD), Sof milliy daroimad (SMD), shaxsiy daromad (SHD), SHaxsiy
tasarrufidagi daromad (SHTD), Iste‘mol(S), Jamg‗arish (S) ko‗rsatkichlarining hajmi
va o‗sish sur`atlari;
- iqtisodiyotning tarkibiy tuzilishi;
- mamlakat еksporti va importi hajmi, tarkibi, YAIMdagi ulushi va o‗sish
suratlari;
- resurslardan foydalanishning samaradorligini xarakterlovchi ko‗rsatkichlar
(mehnat unumdorligi, fond qaytimi);
- davlat byudjeti taqchilligi, deflyator, iste‘mol baholari indeksi,
inflyatsiyaning o‗sish sur`atlari;
- ishsizlik darajasi va ishsizlar soni, aholining ish bilan bandlik darajasi;
- aholining moddiy ne‘matlar va xizmatlar iste‘moli hajmi, ularning
jamg‗armalari, ish haqining quyi miqdori va boshqalar.
Davlat byudjeti taqchilligi va inflyatsiya surati kabi ko‗rsatkichlar umumiy
makroiqtisodiy vaziyatga baho berishda qo‗llanilsa, YAIM, SIM, YAMD, SMD,
SHD, SHTD, S, S ko‗rsatkichlari milliy ishlab chiqarishning parametrlarini va
dinamikasini tahlil еtishda foydalaniladi.
Bu ko‗rsatkichlar iqtisodiyotning barcha subyektlari faoliyatlari natijasi sifatida
aniqlanib, ularni hisoblashning asosini Milliy hisobchilik tizimi(MHT) tashkil еtadi.
MHT mamlakat buxgalteriyasi vazifasini o‗tagani holda uning standartlaridan kelib
chiqqan
holda
makroiqtisodiy
ko‗rsatkichlarni
hisoblash,
mamlakatlararo
taqqoslovlarni amalga oshirish imkonini beradi.
69
Mamlakat iqtisodiyotining haqiqiy holatini o‗rganish, unga tizimli baho berish
uchun yuqorida sanab o‗tilgan barcha ko‗rsakichlardan foydalanish zarur, aks holda
bir tomonlama yondoshuvga yo‗l qo‗yilishi mumkin.
|
