2.1. Respublikamizda korxona aylanma mablag’larIni moliyalashtirish
usullari tahlili
Korxonaning moliyaviy natijasi – bu x jali yu itu i u e t ixtiy i a
bulgan va moliyaviy majburiyatlarni bajarish uchun kayta ishlab chikarishni
kengaytirish uchun xamda xodimlarni iqtisodiy ragbatlantirishga m ljallangan pul
daromadlari va tushumlaridir.
Aylanma resurslarni shakllantirish o zlik ma lag la i va unga tenglashtirilgan
ma lag la , moliyaviy bozordagi resurslarni yig ish va moliya-bank tizimidagi
qayta taksimlashdan tushadigan pul ma lag la i hisobiga amalga oshiriladi.
Aylanma resurslarning birlamchi shakllanishi korxona ta i etilgan vaktda,
ya i ustav fondi tashkil etilganda sodir b ladi. Uning manbalari: aktsionerlik
kapitali, pay badallari, tarmokdagi aylanma resurslar, uzok muddatli kreditlar,
byudjet ma lag la i hisoblanadi. Ustav fondi mikdorini ishlab chikarish jarayoniga
investitsiyalangan pul ma lag la i (asosiy va aylanma) mikdori ( lchovi)
ata i.
Harakatda b lgan korxonaning aylanma resurslarining asosiy manbai sifatida
sotilgan maxsulot ( atilga xizmat) ning narxi qatnashadi va tushumni
taqsimlash jarayonida uning turli qismlari pul daromadlari va jamg armalari
shaklini oladi. Aylanma resurslar asosan foyda (asosiy va boshka faoliyat
turlaridan) va amortizatsiya ajratmalari hisobiga shakllanadi. Shu bilan birgalikda
aylanma resurslar manbalariga: eskirgan mulkni sotishdan tushgan daromad,
barkaror passivlar, turli maqsadli tushumlar (maktabgacha b lgan muassasalarda
bolalarni boqish va h.k.), kurilishda ichki resurslarni yig ish kabilar ham kiradi.
Xususiylashtirish sharoitida yana bir manba – bu mehnat jamoasi a z la i i g
pay va boshqa badallaridir. Sezilarli darajadagi aylanma resurslar moliyaviy bozor
yig ishi mumkin; aktsiya, obligatsiya sotish, kredit investitsiyalari va boshqalar.
26
Bozor iqtisodiyoti sharoitida ug u ta kompaniyalari tomonidan t lanadigan
ug u ta qoplamlari katta rol ynaydi, byudjet va sohadagi moliyaviy
manbalarning roli esa kamayib bormoqda. Qimmatbaxo kogozlar b yicha foiz va
dividendlar hamda moliyaviy operatsiyalarni tkazishdan keladigan foyda kabi
moliyaviy resurs turlari paydo b lmokda.
Korxonaning aylanma resurslarini ishlatish quyidagi y nalishlar b yicha
amalga oshirilmokda:
Moliyaviy majburiyatlarni bajarishda tegishli moliya-byudjet
tizimidagi organlarga t lovlar (byudjetga soliq t lovlarini t lash,
ishlatilgan kredit uchun foiz t lash va b.q.);
Texnologiyani yangilash, nou-xau, ishlab chikarishni kengaytirish va
b.k. bilan boglik bulgan kapital xarajatlariga uzlik ma lag la i i jalb
kilish.
Moliyaviy bozordan sotib olinadigan kimmatbaxo kogozlar uchun
aylanma resurslarni jalb kilish; aktsiya, obligatsiya va boshkalar;
Aylanma resurslar ijtimoiy ragbatlantirish xususiyatiga ega bulgan pul
fondlarini tashkil etish uchun yunaltirilgan;
Aylanma resurslarni xayriya, xomiylik va boshka maksadlar uchun
ishlatish.
Har qanday korxonaning ishlab chikarish jarayoni moddiy-texnik asosini
asosiy ishlab chikarish fondlari tashkil etadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida yangi
ochilayotgan korxonalarning asosiy ishlab chikarish fondlari birlamchi shakllanishi
ustav fondlarining bir kismi hisoblangan asosiy vositalar hisobiga amalga
oshiriladi.
Asosiy vositalar – bu ishlab chikarish va noishlab chikarishga m ljallangan
asosiy fondlarga jalb kilingan pul ma lag la i i .
Asosiy fondlarni sotib olish va ularni korxona balansiga kushish vaktida
asosiy fondlar va korxona balansiga kushilgan asosiy ma lag la mikdori son
jixatdan asosiy fondlar narxiga mos keladi. Keyinchalik asosiy fondlar ishlab
chikarish jarayoniga katnashishiga karab ularning baxosi ikkiga bulinadi: uning bir
27
kismi tayyor maxsulotga utkazilgan eskirishga teng bulsa, ikkinchisi – xarakatdagi
asosiy fondlarning koldik baxosini aks ettiradi.
Tayyor maxsulotga utkazilayotgan asosiy fondlar baxosi xar doim maxsus
amortizatsiya fondiga pul ma lag la i shaklida yigiladi. Bu fond yil davomidagi
amortizatsiya chegirmalarini va asosiy fondlarni (butunlay yoki bir kismi)
kengaytirilgan qayta ishlab chikarish uchun ishlatish yordamida shakllanadi.
Ekspluatatsiyadan chikkan asosiy fondlarni uzgartirish davrigacha ajratilgan
amortizatsiya vaktincha bush buladi va kayta ishlab chikarishni kengaytirish uchun
kushimcha manba sifatida ishlatilishi mumkin. Kengaytirilgan kayta ishlab
chikarishni fakatgina amortizatsiya chegirmalari hisobiga ta mi la bulmaydi,
chunki ular asosan oddiygina kayta ishlab chikarish uchun muljallangan. Shuning
uchun kapital kuyilmalarining asosiy kismi milliy daromaddan ta mi la a i, bu
erga avvalo uzlik aylanma resurslar (aktsioner va pay kapital) xamda moliyaviy
bozordan jalb kilingan (kurilish-montaj ishlari iqtisodiyotidan) foyda (xujalik
usulida bajariladigan) va kredit resurslarini jalb etish kiradi. Korxonaning aylanma
resurslari tarkibida foyda aloxida uringa ega. Bundan tashkari kurilishning uzidagi
ma lag la i yigish, eskirgan mulkni sotishdan tushgan ma lag la , uy-joy
kurilishlari va maxsus rivojlantirish fondlar ma lag la i xam ishlatiladi. Byudjet
ma lag la i i g kapital xarajatlariga ajratilishi, bir xil texnik siyosat olib borishni
ta mi lay i. Bozor sharoitida byudjet tomonidan moliyalash, maksadli subsidiyalar
(investitsion assignatsiyalash) va investitsion solik krediti orkali amalga oshiriladi.
Korxona maxsulot ishlab chikarishi uchun asosiy fondlar bilan birga uz
ichiga ishlab chikarish zaxiralarini (xom-ashyo, material, yokilgi va b.k.),
tugallanmagan ishlab chikarish koldigini va davr xarajatlarini oluvchi aylanma
ishlab chikarish fondlari xam kerak. Hisobdagi ma lag la korxona kassasidagi pul
ma lag la i va uning bank hisob rakamidagi ma lag la muomala fondlari deyiladi.
Har qanday korxona ishlash jarayonining uzluksizligini ta mi la uchun aylanma
ishlab chikarish fondlari va muomala fondlaridan bir vaktda foydalanish kerak.
Aylanma ishlab chikarishni muomala fondlariga b naklangan pul
ma lag la i korxonaning aylanma ma lag la i i tashkil etadi.
28
Aylanma ma lag la i g asosiy xususiyati shundan iboratki, u xujalik
faoliyatini normal amalga oshirishda ishlab chikarish jarayonini tark etmaydi:
aylanma ma lag la sarflanmaydi, balki korxonaning turli kurinishidagi
xarajatlariga kuyiladi. Ishlab chikarish fondlarining aylanishiga xizmat ati
(P-T. . . B. . . T*-D*) aylanma ma lag la (P) turli ishchi (funktsional) shakllarga
ega buladi; materiallar (T), samaradorlik (S), maxsulot (M) ishlab chikarish tsikli
tugashi bilan yana uzining pul (P) shakliga kaytadi.
Korxona aylanma ma lag la i i shakllantirish uchun uzlik va karz
resurslaridan foydalaniladi.
Uzlik aylanma ma lag la i i shakllantirish korxonani tashkil etish vaktida,
ya i ustav fond tuzilganda sodir buladi.
Shakllangan ma lag la iga aktsionerlik kapitali, pay badallari, barkaror
passivlar, byudjet ma lag la i, ma lag la i kayta taksimlash kiradi. Aylanma
ma lag la i samarali ishlatish korxona faoliyati moliyaviy natijasiga ta i
ata iga uzlik aylanma ma lag la mavjudligi va ularning xolatini ata i.
Uzlik aylanma ma lag la va karz aylanma ma lag la i orasidagi munosabat
korxonani moliyaviy barkarorlik darajasini va uning moliyaviy bozordagi xolatini
ata i («bankrotlik tug risidagi konundan»). Korxonaning tulov kobiliyati
uning savdodan, kredit va pul xarakteriga ega bulgan boshka operatsiyalardan kelib
chikadigan tulov majburiyatlarini tulik va uz vaktida bajarish imkoniyatini
aniklaydi.
Tulov kobiliyati korxonaning mavjud resurslari va uning tulovlari xamda
joriy pul tushumlari orasidagi munosabatni hisoblovchi maxsus koeffitsientlar
orkali topiladi. Korxonaning karz majburiyatlari tomonidan tulov kobiliyati uning
likvidligini (xarakatchanligini) ifodalaydi, ya i korxonaning xoxlagan vaktda
zarur xarajatlarini amalga oshirish imkoniyatidir. Likvidlik - karz mikdori xamda
nakd pul ma lag la i, balansdagi, hisob rakamdagi resurslar, kimmatbaxo kogozlar
va oson sotiladigan aylanma ma lag la i uz ichiga oluvchi ma lag la xajmiga
boglik.
29
Aylanma ma lag la i g aylanishi - bu ularni ishlatish samaradorligini
xarakterlovchi at i hisoblanadi (material resurslarini iqtisod kilish, ularni
bir maxsulot buyicha kamaytirish).
Foydani taksimlashning asosiy printsiplari (tamoyillari):
Birinchi navbatda, davlat oldidagi moliyaviy majburiyatlarni bajarish;
Foyda hisobiga kengaytirilgan kayta ishlab chikarishni maksimal
ta mi la ;
Foydani xodimlarni moddiy ragbatlantirishga ishlatish;
Foydani ijtimoiy – madaniy extiyojlarga yunaltirish.
Moliyaviy rejalashtirish moliyaviy manbalarni anik (real) kaytarib olishga
karatilgan. Bu uzlik yoki jalb kilingan, yoinki ularning kapital unumdorligini
oshirish imkoniyati bilan boglik. Buning uchun rejalashtirish mobaynida asosiy va
aylanma fondlarni sotib olish yullari, ishlab chikarish xodimlari malakasini
oshirish oldindan anik ravshan kurib chikiladi.
Moliyaviy reja tuzish tamoyillari:
Olinayotgan kaytim darajasi farkini va yukori rentabellikni
ta mi l i xarajatlarni hisobga olish maksadga muvofikdir;
Moliyaviy xarajatlarni ularni koplash muddati bilan moslashtirish
kerak. Uzok muddatli xarajatlarni tanlashda moliyalashning iqtisodiy
usullarini kurib chikish lozim;
Yukori moliyaviy kaytimli xarajatlar uchun balanslashtirilgan
tavakkalchilikni ta mi la kerak. Ammo tavakkalchilikning usishi bilan
xarajatlarga jalb kilingan ma lag la i g rentabelligi kamayadi;
Inflyatsiya jarayonini hisoblash zarur.
Moliyaviy reja t rt kismdan iborat:
1. Daromadlar va ma lag la tushumi. Bu kismga korxonani bankdan va
davlatdan tashkari olgan barcha aylanma resurslari kiradi (byudjet va byudjetdan
tashkari fondlar). Bu kism at i la i tarkibiga asosiy faoliyatdan foyda,
investitsion faoliyatdan foyda, kimmatbaxo kogozlar b yicha foizlar va
dividendlar, shartnomalar b yicha daromadlar, ilmiy-tadkikot xususiyatiga ega
30
ishlar uchun, amortizatsiya chegirmalari, hisobdan chikkan mulkni sotishdan
daromad, passivlarning usishi va b.k. kiradi.
2. Xarajatlar va ma lag la i kiskartirish (chikarish). Bu kengaytirilgan ishlab
chikarish aylanma resurslarining ishlatilishini, faoliyatning yaxshi natijalarini
ragbatlantirishni, operatsion va boshka xarajatlarni aks ettiradi. Bu kismga yana
kapital kuyilmalari, iqtisodiy ragbatlantirish fondlariga chegirmalar, kimmatbaxo
kogozlar sotib olishga sarflangan xarajatlar, xayriya fondlariga chegirmalar va b.k.
kiradi.
3. Kreditli uzaro alokalar korxona olgan karzlarini, ularni kaytarishni va
olingan kreditlar uchun foizlar tulashni nazorat kiluvchi bank tashkilotlari bilan.
Bu kism ikki bulimdan iborat: daromad bulimida korxona olgan karzlari aks
ettiriladi. Xarajat bulimida esa karzlarni ishlatganligi uchun foiz tulovlari va karzni
tulash atila i.
4. Korxonaning byudjet va byudjetdan tashkari fondlar bilan zaro
munosabati – bu daromad va xarajat kismidan iborat. Bir tomondan, byudjet va
byudjetlan tashkari fondlarga solik tulovlari, ikkinchi tomondan esa olinayotgan
assignallashlar. Moliyaviy reja choraklarga b lingan xolda bir yil uchun tuziladi.
| 