34
Kredit operatsiyalari (lotincha « e itum» - ssuda degan ma i anglatadi)
deganda
shartlar asosida, ya i qaytarishlilik, muddatlilik va t l lili shartlari
asosida ma lum bir miqdordagi pulni (yoki tovarni) qarzga berish tushuniladi.
Boshqacha qilib aytganda, qarzdor qarzni belgilangan muddat ichida qaytarib
berishi va undan tashqari ma lum summani t la i lozim. Bu summa qarzga
olingan ma lag la uchun t l bahosi li , u kredit uchun foiz deb ataladi.
Odatda, zamonaviy bank kreditni pul shaklida qarzga beradi.
Bank z tabiati jihatidan moliya-kredit tashkiloti li , uning uchun kredit
operatsiyalari, bank xizmatlarinig bir i i i hisoblanib,
u boshqa bank
operatsiyalari (valyuta, qimmatli q g zla , qimmatliklarni saqlash b yicha
operatsiyalar va boshqalar) ichida asosiy i egallaydi.
Bank z kredit operatsiyalari uchun faqatgina ziga tegishli lga pul
ma lag la i i ishlatmay, balki bunday pul ma lag la i i g manbalarini
shakllantirishdan hosil lga pul ma lag la i i ham ishlatadi. Bunda boshqa
tijorat banklaridan (yoki Markaziy bankdan) olingan kredit bilan bir qatorda, bank
shuningdek pul ma lag la i i z omonatchilaridan va tashkilotlardan turli hisob
varaqlarga jalb etadi. Bu yerda ma lag la saqlanadi va turli xil hisob-kitoblarda
(hisob-kitob, joriy,
amg a ma, talab qilinguncha, muddatli depozit, valyuta va
boshqa mijozlarning hisob varaqlari) q lla ila i. Bunday, pul ma lag la i jalb
etish ham kredit xarakteriga ega, chunki u ham qaytarishlilik, muddatlilik va
t l lili shartlariga asoslanadi, bank esa bu yerda
qarzdor sifatida namoyon
la i.
Bank kreditlari muddatiga qarab turlicha la i. (uzoq, ta va qisqa);
qarzdorning tashkiliy-huquqiy tuzilishiga qarab (davlat, xususiy va aktsionerlik
jamiyati, kooperativlar, uyushmalar, boshqa banklar, q ma korxonalar,
fermerlar, xususiy shaxslar va hokazolar); tarmoqqa qarab, (sanoat qishloq
x aligi, kommunal kredit); maqsadiga qarab (mavsumiy xarajatlar uchun, t l
hujjatlarni t la uchun, aylanma ma lag la i t l i i
uchun va boshqa asosiy
aktivlar bilan g liq xarajatlarni moliyalashtirish) shuningdek, boshqa
mezonlarga qarab yirik, ta va kichik kreditlarga farqlanadi.
35
Bank kredit berish uchun jalb qilingan barcha ma lag la i va z
ma lag la i i ishlatishi mumkin. Tijorat banklari bu ma lag la i g bir qismini
majburiy rezervlar sifatida Markaziy bankka t azi i kerak va shuningdek,
ularning bir qismini yuqori likvid ma lag la shaklida (kassadagi nakd pullar,
mijozlrga joriy xizmatlarni t la uchun etarli li i lozim yoki boshqa
operatsiyalar qimmatli q g zla , mol-mulkka
ega li va boshqalar uchun
ishlatishida) saqlanishi lozim.
Ma lag la qoldig i bankning kredit potentsialini ifodalab, kredit berish
uchun ishlatiladi. Bank foyda i ishlashi uchun z kredit potentsialidan
samarali foydalanishi lozim, bu esa zamonaviy sharoitlarda juda qiyin masala
hisoblanadi. Bozor iqtisodiyotida rejali iqtisodiyotdan farqli la q, kredit
munosabatlarining markazlashtirilgan qat iy me y la i lmay i.
Bu esa, bank va qarzdor za munosabatlari shartnoma asosida tuzilishini
anglatib, ikkala tomon ham teng huquqli va z maqsadlariga asoslangan holda
ularni mujassamlashtirib faoliyat ata ila . Qarzdor
kredit olish uchun ziga
munosib bankni tanlashi va bir y la turli banklar kreditlaridan foydalanishi
mumkin. Bank ham z navbatida mijozlarni tanlash huquqiga ega va unga kredit
berishda zla iga muhim va foydali deb topgan shartlarni q yi i mumkin.
Endi banklar tomonidan berilayotgan kreditlarni turli belgilari va shakllariga
qarab i chiqsak.
Jahon amaliyotida bank kreditlarining yagona, umumlashgan tasnifi y q,
chunki kreditlarni turli xil shakllari har bir mamlakatning iqtisodiy rivojlanish
darajasiga, uning urf-odatlariga, aholi orasida ssudalarni berish va qaytarish tarixan
shakllangan usullariga g liq la i. Shunday l a ham eng p uchraydigan
bank kredit operatsiyalarini turli xil mezonlar va l la i a kelib chiqqan
holda guruhlashtirishga harakat qilib amiz. (1-rasm). Bank kredit
operatsiyalarini tasniflash mezonlari.
1. Bank kreditlari qarz oluvchilarning guruhlari yi a tasniflanishi
mumkin: Bank kreditlarini
oluvchilari li hukumat, boshqa banklar, x ali
u e tla i, turli moliya tashkilotlari, aholi hisoblanadi.
36
2. Kreditlar maqsadi yoki qaysi sohaga y alti ili i yi a: sanoat,
qishloq x aligi, savdo, investitsion, i te m l va boshqa kreditlarga li a i.
Bank kreditlari ishlatilishi sohasi yi a 2 xil li i mumkin: asosiy
kapitalni moliyalashtirish uchun yoki aylanma kapitalni moliyalashtirish uchun
ssudalar beriladi. Bular z navbatida ishlab chiqarish yoki muomala (savdo)
sohasiga y alti ila iga kreditlarga li a i. Inflyatsiya sharoitida tijorat
banklari amaliyotida savdo va spekulyativ (chayqovchilik) operatsiyalarini
moliyalashtirishga y alti ilga ssudalar aksariyat qismni tashkil etadi.
3. Hajmi yi a kreditlar katta (yirik), ta va kichiklarga li a i.
Lekin xalqaro amaliyotda bu kreditlarni belgi yi a yagona l (mezon)i
y q. XVF, ETTBning nuqtai nazaridan 10000 AQSh dollarigacha lga
summadagi kreditlar kichik kreditlarga kiradi.
4. Qaytarish muddati yi a kreditlar talab kilinguncha va muddatli
la i. Muddatli kreditlar qisqa, ta va uzoq muddatlilarga li a i. Ssudalarni
bu mezon yi a turli mamlakatlarda farqlanadi. Aksariyat banklar asosan qisqa
muddatli va uzoq muddatli kredit berish bilan shug ullanadi.
