III BOB. IQTISODIYOTNI MOLIYALASHTIRISH SHAROITIDA

51 
e u la i a lla ti i a ula a f y ala i ila g liq lga pulli 
mu a atla a i a x ali yu itu i u e tla m liya i u u ga ela i.
Korxonadagi moliyaviy resurslarni shakllantirish manbalariga qarab ikki 
gu u ga li mum i : ichki va tashqi.
Ichki manba asosan korxonaning z ma lag la i orqali shakllanadi. Ushbu 
ma lag la korxonaning foydasi, ya i asosiy va boshqa faoliyat turlari yi a 
olgan foydasini z ichiga oladi. Korxonaning boshqa faoliyat turlari yi a 
olgan foydasiga asosiy vositalarni ijaraga berish yoki sotishdan oligan foydasi va 
boshqalarni kiritish mumkin. Amortizatsiya fondi korxonaning asosiy vositalarni 
ta mi la uchun ajratiladigan ma lag la hisobiga shakllanadi. Boshqacha qilib 
aytganda yuqoridagilarni barchasi korxonaning birlamchi moliyaviy resurslari 
manbasi li hisoblanadi.
Tashqi manba esa turli hil shartlar asosida jalb qilingan ma lag la yoki 
qayta taqsimlash natijasida yuzaga keladigan ma lag la asosida shakllanishi 
mumkin. Bank krediti va investitsiyalar tashqi manbalarni ni shakllanishida asosiy 
omillardan li hisoblanadi. Bank krediti korxonaga turli xil shartlar asosida 
ma lum bir muddatga va keyinchalik qaytarib berish sharti bilan jalb qilinishi 
mumkin lga pul ma lag larini z ichiga oladi. Investitsiyalarga esa 
tashqaridan jalb qilingan moddiy va nomoddiy e matla hamda ularga doir 
huquqlarni kiritish mumkin.
Bulardan 
tashqari 
korxona 
moliyaviy 
resurslarni 
moliya 
bozori 
instrumentlarini muomalaga chiqarish orqali ham shakllantirishi mumkin. Bunda 
korxona turli hildagi qimmatli q g zla i (aktsiya, obligatsiya va boshqalar) 
emissiya qilish orqali tashqi ma lag la i jalb qilishi mumkin. Xorijiy mamlakatlar 
tajribasida bu usuldan juda keng miqyosda q lla ila i.
Qayta taqsimlash natijasida vujudga keluvchi manbalarga ug u ta badallari 
asosidagi t l la i, boshqa emitentning qimmatli q g zla i yi a foizli 
daromadlarni va byudjetdan ajratmalarni (subsidiya) kiritish mumkin.
Yuqorida biz korxonalarni qanday tashqi va ichki manbalar orqali 
moliyalashtirishini i chiqdik. Agar biz ularni taqqoslaydigan l a ikkala 

52 
usulni ham ziga xos lga ustunlik va kamchiliklarni i imiz mumkin. 
Umuman olganda korxonaning z ma lag la i hisobiga moliyalashtirishini ijobiy 
holat deb baholashimiz mumkin. Lekin bunday holda korxona turli hildagi soliq va 
yig imla i byudjetga t la lga i a keyin z faoliyatini moliyalashtirishi 
mumkin. Chunki ichki manbalar asosan korxonaning oladigan foydasi hisobiga 
shakllanadi.
Tashqi manbalar hisobiga moliyalashtirishning moliyalashtirishning ham 
ziga hos lga ijobiy tomonlari mavjud. Birinchidan, korxona z faoliyatlarini 
tashqaridan jalb qilinadigan manbalar orqali moliyalashtirmoqchi l a unda bu 
korxonani moliyaviy jihatdan barqarorlashayotganidan dalolat beradi. Chunki 
korxonaga investitsiya kiritmoqchi lga investor, kredit bermoqchi lga
bank tashkiloti iloji boricha moliyaviy jihatdan ijobiy natijalarga erishayotgan 
korxonalarga moliyaviy resurslarni joylashtirishga harakat qiladi. Ikkinchidan 
korxonaga investitsiya sifatida joylashtirilgan moliyaviy resurslarga pgi a 
hollarda soliq solinmaydi yoki soliq solish yi a turli hildagi imtiyozlar 
beriladi.
Agar korxona kutilmaganda katta zarar a yoki bankrot li arafasida 
turgan l a u holda korxona qayta taqsimlash natijasida yuzaga keluvchi tashqi 
manbalar orqali z faoliyatini moliyalashtirishga t g i keladi. Bu turdagi 
moliyaviy resurslarga ham soliq solinmaydi. Ya i O z e i t Respublikasining 
Soliq kodeksiga a: 
-byudjetdan berilgan subsidiyalari;
- ug u ta shartnomalari yi a ug u ta tavoni ( ug u ta summasi) 
tariqasida olingan ma lag la i yuridik shaxslarning daromadi sifatida qaralmaydi.
13
Qayta taqimlash natijasida vujudga keluvchi tashqi manbalar korxonani 
moliyaviy holatini ag atla ti i maqsadida ham jalb etish mumkin. Ya i bunga 
soliqlardan beriladigan imtiyozlarini misol qilish mumkin. Bular korxonani 
13
O z e i t Re pu li a i i g S liq e i.- T.: «A lat», 2008-y 

53 
daromadi sifatida qaralmasada lekin korxonalarni xarajatlarini qisqartirishiga 
yordam beradi.
Hozirgi vaqtda mamlakatimizdagi korxonalar p q ichki moliyaviy resurs 
manbalaridan foydalangan holda z faoliyatlarini moliyalashtirmoqdalar. Lekin 
yuqorida aytib tilga i e tashqi jalb qilingan manbalar orqali z faoliyatini 
moliyalashtirayotgan korxonalarga davlat tomonidan turli hildagi soliq imtiyozlari 
berilmoqda.
Xulosa i a shuni aytish mumkinki korxonalar ham ichki va tashqi 
manbalar uyg u ligi agi moliyaviy resurslardan foydalangan holda z 
faoliyatlarini moliyalashtirishlari p q maqsadga muvofiq la edi. Buning 
natijasida korxonalar ishlab chiqarish unumdorligining oshishiga va z moliyaviy 
holatini barqarorligini ta mi la ga erishishlari mumkin.
Aylanma ma lag la aylanishini tezlashtirish nafaqat korxona uchun, balki 
butun iqtisodiyot uchun ham katta ahamiyat kasb etadi. Ayniqsa bugungi global 
miqyosda kechayotgan jahon moliyaviy iqtisodiy inqirozi davrida iqtisodiyotning 
real sektori korxonalarida aylanma ma lag la ga lga talabni qondirish, 
aylanma ma lag la aylanuvchanligini oshirish bugungi kunning muhim 
vazifalaridan biri hisoblanadi.
Korxona aylanma ma lag la i a samarali foydalanish uchta asosiy 
at i i tavsiflaydi: 
1) aylanish koeffitsienti; 
2) aylanma ma lag la i g yuklanish koeffitsienti; 
3) vositalarning bir marta aylanish davomiyligi. 
Aylanish koeffitsienti korxona aylanma ma lag la i i g ma lum bir vaqt 
(yil, chorak) davomida amalga oshiruvchi aylanishini tavsiflaydi yoki aylanma 
ma lag la i g har 1 miga t g i keluvchi sotilgan mahsulotlarni ata i. U 
quyidagi formula asosida hisoblab topiladi. 

Download 1,02 Mb.