32
alohida ohang bilan talaffuz qilinadi. So‘zlovchining so‘zlash maqsadiga
xoslangan gap turlariga gapning ifoda maqsadiga ko‘ra turlari deyiladi.
Ifoda maqsadiga ko‘ra gaplar: 1) darak gaplar; 2) so‘roq gaplar; 3)
buyruq gaplar; 4) istak gaplarga bo‘linadi.
Bugun dars ikkida boshlandi.
Siz qayerda ishlaysiz?
Senga topshirilgan vazifani vaqtida bajar.
Qani edi, ishlarim hamisha o‘zim istagandek bo‘lsa.
Gapning tuzilishiga ko‘ra turlari. Nutqimizda
gaplar bir yoki ikki
grammatik asosda tuzilishi mumkin. Grammatik asos deganda gapning
bosh bo‘laklari: ega va kesim nazarda tutiladi. Shu jihatdan gaplar ikki-
ga bo‘linadi: 1) sodda gaplar; 2) qo‘shma gaplar.
Grammatik asosi bitta bo‘lib, ma’lum bir fikrni (ba’zan unga qo‘-
shimcha ravishda his hayajonni) ifodalovchi gaplar sodda gap deyiladi:
1.
Shahnoza o‘qidi. E+K.
2. Shahnoza kitobni o‘qidi. E+T+K.
3. Shahnoza shu kitobni o‘qidi. E+A+T+K.
4. Shahnoza shu kitobni hayajon bilan o‘qidi. E+A+T+H+K.
Mazkur gaplarning hammasida bosh bo‘laklar, ya’ni
ega va kesim
bitta:
Shahnoza
‒ ega, o‘qidi ‒ kesim.
Yuqorida keltirilgan har bir gapning tuzilishiga ko‘ra shaklini tuzish
mumkin. Kompyuter uchun bu shakllarning farqi bor. Shu
shakllar turi
asosida gaplarning elektron bazasi ishlab chiqiladi. Masalan, birinchi
gapning shakli EGA+KESIM. Bu gapni bazaga
kiritish uchun uning for-
mulasini yozadigan bo‘lsak: E+K. Ya’ni, formulasini keltirishdan oldin
shartli belgilashlarni kiritib olishimiz zarur bo‘ladi.
Ishlab chiqiladigan elektron baza gaplarni analiz va sintez dasturi,
tarjima va tilga o‘rgatish dasturlari uchun elektron baza
sifatida foyda-
lanishi mumkin.
Barcha sohalar uchun rivojlanish, taraqqiy etish o‘ziga xos xususi-
yat sanaladi. Millat ruhini o‘zida mujassam etgan til
barcha davrlarda ja-
miyat rivoji bilan yonma-yon yurgan. Ayniqsa, yosh avlod tarbiyasida
ona ili va adabiyotning o‘rni beqiyosdir.
Yangi avlodni tarbiyalash,
xalqni tarbiyalash demakdir. Ijimoiy hodisa sifatida baholanadigan til
hamisha boyib, yuksalib boraveradi.
