O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta'lim vazirligi

Boshliqlar

№	Familiya	Bo‘lim	Staj
5742	Ivanov	SAPR	12
6931	Petrov	№5	25
2345	Sidorov	laboratoriya	21

Ekvivalent tushunchalar
Jadvalli munosabatni ba‟zan sxematik ravishda ko„rsatiladi. Bunda munosabat nomi yokiga qavs ichida atributlarni nomi yoziladi.:

Talaba (shaxsiy nomer, FIO, to‘g‘ilgan sana, kurs mutaxasislik)

Relyasion MB munosabatlarni o„zaro bog„langan to„plamidir. Har bir munosabat kompyuterda fayl ko„rinishida tasvirlanadi.

Fayl	Jadval	Munosabat	Mohiyat
YOzuv	Satr	Kortej	Mohiyat nushasi
Maydon	Ustun	Atribut	Atribut

Munosabatlar jadval ko„rinishida berilganda quyidagi xossalarga ega bo„ladi:

1. Jadvalni har bir elementi ma‟lumot elementi hisoblanadi va takrorlanuvchi guruxlar bo„lmaydi;

   
   

2. Barcha ustunlar jadvalda bir jinslidir;

   
   

3. Har bir ustunda nom tayinlangan;

   
   

4. Jadvalda bir xil satr ikki marta uchramaydi;

   
   

5. Bunday jadvallarda satr va ustunlar ixtiyoriy tartibda qaraladi va ixtiyoriy ketma – ketlikda ishlatilishi mumkin.

   
   

Bunday xususiyatli jadvallar munosabat deb kelishilgan (otnosheniya - relation). Munosabat asosida kurilgan MB relyasion MB deyiladi. Misol uchun jadvalni sxematik kiskartirilgan kurinishi (sxemasi) Xizmatchi (xiz.nom F.I,SH, unvoni, tugilgan yili, bulim, mut.kodi. mansab, maosh); Bunday yozuv ma‟lumot baza sxemasi deyiladi SHunday kilib, relyasion MB ma‟lumot elementlar tuplami asosida kuriladi. Munosabat yoki jadvalni kortejlar tuplami deb karash mumkin. Agar jadvalda n ta ustun bulsa, u n tartibli kortejdan iborat deyiladi va munosabat xam n-darajali deyiladi. Xar bir atribut kiymatlari tuplami domen deyiladi.

1. Kortej kalit kiymati bilan bir kiymatli ifodalanishi kerak.

   
   

2. Kalitda ortikchalik bulmasligi kerak, ya‟ni xech kanday atributni kalitdan olib tashlash mumkin emas.

   
   

Fayl	Jadval	Munosabat	Moxiyat
YOzuv	Satr	Kartej	Moxiyat nusxasi
Maydon	Ustun	Atribut	Atribut

Relyasion algebra va uning amallari. Relyasion MBBT da ma‟lumotlar bilan ishlash uchun bir qancha tillar yaratilgan.

1. Eng pastki bosqich – kortej deb ataladi. Bunda dasturchi yozuvlar yoki kartijlar bilan ishlaydi.

   
   

2. Relyasion algebra deyiladi. Bunda foydalanuvchi munosabatlar ustida yuqori bosqichli amallar to„plamini kiritadi.

   
   

3. Eng yuqori bosqich – hisoblash bosqichi. Bunda foydalanuvchi bevosita kompyuterga maxsus tillarda murojaat qiladi va mashina bu murojaatni qabul qiladi.

   
   

Relyasion algebra Kodd tomonidan aniqlangan ikkita guruxga bo„lingan 8 ta operatordan iborat.

1. 
   
   Birlashtirish (U). Berilgan ikkita munosabatdan biriga va ikkalasiga ham tegishli bo„lgan kortejlardan iborat yangi munosabatni qaytaradi R va S munosabatlarni birlashtirish RUS ko„rinishida berilib, bu amalni natijasi R munosabatga tegishli bo„lgan yoki S munosabatga tegishli bo„lgan yoki ikkalasiga ham tegishli bo„lgan kartejlar to„plamidir. Bu amallarni bajarayotganda bir xil tartibda bo„lishi kerak. Natijani tartibi ham operandlar tartibiga teng bo„ladi (5.1, a).
   
2. 
   
   Kesishma (∩). Bir vaqtning o„zida ikkala munosabatga ham tegishli bo„lgan barcha kortejlardan iborat yangi munosabatni qaytaradi. (5.1, b).
   
3. 
   
   Ayirish (–). Berilgan ikkala munosabatdan faqat birinchisiga tegishli bo„lgan kortejlardan iborat yangi munosabatni qaytaradi. Ayirma R va S munosabatlarni ayirmasi R-S ko„rinishida yoziladi va undagi kortejlar to„plami R munosabatga tegishli, lekin S munosabatga tegishli bo„lmagan kortejlardir. Bu amalni bajarganda ham operandlarni tartibi bir xil bulishi kerak (5.1, v).
   
4. 
   
   Dekart ko„paytma (*). Berilgan ikkala jadvaldagi kortejlarning
   

kombinatsiyalaridan iborat yangi jadval xosil qiladi. Bizda R va S munosabat berilgan bo„lsin. R munosabatni tartibi R-R va S munosabatniki S-q ga teng bo„lsin. Unda dekart ko„paytma R*S ko„rinishida yozilib, uning natijasi uzunligi R+q ga teng bo„lgan kortejlar to„plamidan iborat bo„lib, bu kortejlarni birinchi R komponentasi R kortejga teng bo„ladi, qolgan q komponentasi S kortejga teng (5.1,g).

5. 
   
   Seleksiya tanlash – berilgan jadvaldagi ma‟lum shartni qanoatlantiruvchi barcha kortejlardan iborat yangi jadval xosil qiladi. Bu algebraik cheklanish xisoblanadi. Bu amal bajarilganda operandlar sifatida munosabat atributlari ishtirok etadi va solishtirish arifmetik amallari: =, ≠, ≤, ≥, <, > va mantiqiy amallar: va (U), yoki (V), not amallari ishlatiladi (5.2, a).
   
6. 
   
   Proeksiya – berilgan jadvaldagi ba‟zi kortejlarni istisno (chiqarib tashlash) qilib qolgan kortejlardan (podkortej) yangi munosabat xosil qiladi. Proeksiya, R munosabatga bu amal tadbiq etilganda, R munosabatdan ba‟zi bir komponentalar olib tashlanadi. Qolganlari esa qaytadan tartiblanadi (5.2, b).
   
7. 
   
   Ulash – berilgan ikkala jadvalda umumiy qiymatga ega bo„lgan kortejlarning ulanishidan iborat yangi jadval xosil qiladi. Natijaviy jadvalda umumiy qiymat faqat bir marta qatnashadi. Bunday ulash tabiiy ulash deb ataladi (5.2, v).
   
8. 
   
   Bo„lish – berilgan binar va unar ikkita jadval uchun unar jadvalning barcha qiymatlari bilan moslashgan binar jadvaldagi bitta atributning qiymatlaridan iborat jadval (5.2, g).
   

Rasm 5.1. To„plamlar ustida amallar.

operandlar bir xil darajaga ega bo„lishi kerak; mos atributlar bitta domenda aniqlanishi kerak.. Ko„paytirish amali bu shartni bajarilishi talab etmaydi.