Аннотоция: Мазкур маъруза матн тукимачилик ва енгил саноат инсти

1. Tarash tizimlariga izoh bering.

2. Tarash mashinasining vazifasi va markalari.

3. Tarash mashinasining asosiy ishchi qismlari, vazifasi nimadan iborat.

4. Shlyapka turlarini aytib bering.

5. Tarash mashinasiga qoplanadigan qoplama turlarini ayting.

6. Uch marta tarash apparati qayerda qo’llaniladi?

7. Umumiy cho’zish tarash mashinasining qaerida bajariladi?

8. ChMD-5, ChMM-14, ChMM-14T tarash mashinasi markalarini farqini izohlang.
Tayanch iboralar:

Tarash, baraban, shlyapka, qoplama, apparat, pichoq, xolst, pilta, pilta joylagich, ish unumdorlik, qabul barabani, katta baraban, ajratish barabani.

1. Qabul barabanining intensivligini oshirish.

2. Bosh baraban bilan shlyapkalar o’rtasida tarash jarayonining borishi.

3. Shlyapka polotnosining harakati.

4. Tarash mashinalarida o’rnatiladigan shlyapkalarning soni.

5. Tarash mashinalariga o’rnatilgan qoplamalar turlari.

6. Tarash mashinasining tarash samaradorligini oshirish.

Foydalanilgan adabiyotlar :

1. Sh.R. Marasulov « Paxta va ximiyaviy tolalarni yigirish», Toshkent, 1986 yil, I-qism.

3. 
   N.N. Milovidov , K.I.Badalov « Pryadenie xlopka», M,1972 yil, I-qism.
   

4.N.I. Truevcev «Mexanicheskaya texnologiya voloknitiux materialov», M, 1969 yil.

5.«RIETER» tizimidagi tarash mashinalari pasporti.

Qabul barabani qanchalik intensiv ishlasa, paxta (xolst) bo’lakchalari shunchalik mayda bo’lakchalarga bo’linib, xas-cho’p va iflosliklardan yaxshi tozalanadi. Qabul barabanining intensivligi tishlarining bir tolaga ta`siri bilan baxolanadi.

Tolalar tumaniga 1 minutda ta`sir qilayotgan tishlarning soni n_z, bo’ladi. Mashinaga 1 min 5-1 0 ichida kelayotgan tolalar mikdori:
T_x * V_t * 1000

----------------- (1)

T_t * l_t
bu yerda: T_x - xolstning yo’g’onligi, teks;

lt - tolaning o’rtacha uzunligi, mm

T_t - tolaning yo’g’onligi, teks

V_t - ta`minlovchi silindrning teziligi, m/min

n_z ni (10) ga bo’lib, bitta tolaga to’g’ri keladigan tishlar sonini topamiz:

m_j * T_t l_t

m = ---------------

T_x * V_t * 1000

- qabul barabanining sirtidagi ignalarning tishlari soni.

Qabul barabani sirtidagi tishlari soni quyidagi formuladan aniqlanadi:

 P D_k*N

Z =----------

t * h
bu yerda : D_k - qabul barabani diametri, mm

N - qabul barabani ish sirtining eni, mm

h - qabul barabani sirtidagi vintsimon uyiqlar qadami, mm

t - arrasimon tishli lenta tishlarining vintsimon uyiqlar qadami, mm
(2) formuladan ko’rinib turibdiki, xolatning yo’g’onligi va ta`minlovchi silindrning tezligi ortsa, ya`ni mashinaning ish unumi oshsa, qabul barabanning tolali materialga ta`sirining intensivligi kamayar ekan.

Tajribalar shuni ko’rsatdiki, barabanning tezligini 450 min^-1 dan 900 min^-1 gacha oshirsak, yaxshi ishlanmagan, ya`ni mayda-mayda bo’lakchalarga ajralmagan xolst bo’lakchalari miqdori 28 % dan 17.2 % gacha kamayadi, 1 g taramga to’g’ri kelgan nuqsonlarning miqdori 181 dan 136 gacha kamayadi va nixoyat mashinadan olingan piltaning noteksiligi 6.25% dan 5.4% gacha kamayadi. Shuni ham aytish kerakki, bunda tolalarning sifati pasayadi. Demak, qabul barabanining tezligi oshsa, xolst shunchalik yaxshi taralib, undan xas-cho’p va nuqsonlar ajraladi. Shuning uchun oddiy tarash mashinasi qabul barabanining tezligi 750-900 min^-1, serunum tarash mashinasining 1600 min^-1 qabul barabanining tezligi ishlanayotgan paxtaning sifatiga va tozaligiga 1 sort paxtani ishlashda qabul barabanining tezligi 450-500 min^-1 gacha kamaytirish tavsiya qilinadi. Serunum tarash mashinalarida tolali materialni intensiv tarash, undan ko’p mikdorda xas-cho’p, iflosliklar ajratish maqsadida ChM-450-7 va ChMV, ChMM-450-4 va boshqa ixcham mashinalar qabul barabani ostiga ikki juft ish valiklari o’rnatiladi.Har bir ish jufti diametri 72 mm li ish valigi-1 , diametri 52 mm li uzatuvchi valik-2 dan iborat. Qoplangan arrasimon tishli lenta qoplangan bo’lib, 3-8 min 5-1 0 tezlik sirtiga esa ajratuvchi baraban sirtiga qoplangan arrasimon tishli lenta qoplangan bo’lib, 735 min 5-1 0 tezlik bilan ishlaydi.

Ish valiklari bilan qabul barabanining o’zaro ta`sirlashuvi natijasida tolalar taraladi. Tolalarninng bir qismi ish valiklarida qoladi. Uzatuvchi valiklar ish valiklaridan tolalarni olib, ularni yana qabul barabaniga beradi. Ikkinchi ish juftida jarayon takrorlanadi.

Tolalar bir necha marta qabul barabaniga o`tishi natijasida tolalar tutami aloxida-aloxida tolalardan yaxshi tozalanadi. Tolali material bir tekis aralashadi.

Bir va ikki juft ish valiklari o’rnatilgan qabul barabanning samaradorligi quyidagi jadvalda ko’rsatilgan. Jadvaldan ko’rinib turibdiki, tolali material qabul barabanida yaxshilab ishlansa, taramning va demak, piltaning sifati yaxshi bular ekan.

Bir va ikki ish juftli tarash mashinalarining samaradorligi.

Ikkita qabul barabanli tarash mashinasi (b) rasmda belgilangan; birinchi qabul barabani-1 1800 min^-1, ikkinchisi-2 esa 1400 min^-1 tezlik bilan ishlaydi. Ikkita qabul barabanli tarash mashinalari eng keng tarqalgan. Tolali material birinchi qabul barabanidan ikkinchi qabul barabaniga beriladi, ikkinchi qabul barabani ostiga ish jufti-5 tolalarni qo’shimcha ishlagandan so’ng tolalar ikkinchi qabul barabanidan katta baraban-6 ga o’tadi. Tolalar birinchi qabul barabanidan ikkinchi qabul barabaniga o`tishida pichoq-3 ga o’rilib, xas-cho’p va iflosliklardan tozalanadi. Xas-cho’p va iflosliklar, nuqsonlar kolosnikli panjara-4 orqali mashina ostidagi chiqindi kamerasiga tushadi.

Tolalarning hammasi qabul barabanidan boshqa barabanga o`tishi uchun quyidagi shartlar bajarlishi kerak:

1. Qabul barabani bilan bosh baraban orasidagi oraliq minimal, odatda 0.15-0.18 mm bo’lishi;

2. Qabul barabani bilan bosh barabanlar garniturasi tishlarining yo’nalishi har xil bo’lishi;

3. Ikkala ish organlarining aylanish yo’nalishi har xil bo’lishi;

4. Qabul barabaniga nisbatan bosh baraban chiziqli zichligi katta bo’lishi;

5. Markazdan qochar kuchlar normal bo’lishi va x.k.

Agar qabul barabani bilan bosh baraban orasida tolalar tutami taralib, xas-cho’p va iflosliklardan tozalangan bo’lsa, bosh baraban bilan shlyapkalar orasida yetarli darajada taraladi, to’g’rilanadi va paralellashadi.

Tarash nazariyasini rivojlantirgan olimlardan N.A.Vasil`ev, V.A.Voroshilov, A.P.Rakov, I.G.Borzunov va G.I.Karasevlar katta xissa qo’shdi, qabul barabani xolst bo’lakchasi yoki aloxida tolalarni bosh baraban shlyapka uzeliga beradi. Bosh baraban tishlarida turgan paxta bo’lakchasi tutamiga quyidagi kuchlar ta`sir qiladi. K - paxta bo’lakchasining qarshilik kuchi; q - garnitura tishining reaksiya kuchi;

Bosh baraban tishlarini ushlab turgan tola tutamiga ta`sir qilayotgan kuchlar.

F - markazdan qochar kuch; F - kuch baraban radiusi bo’ylab yo’nalgan, q - kuch esa tishning oldi qirrasiga perpendikulyar, K - bosh barabanning sirtiga urinma bo’lib yo’nalgan, chunki baraban bilan shlyapka orasidagi (razvodka) oraliq juda kichkina. Reaksiya kuchi q tolalarni ignalarga siqib turishdan ular orasidagi ishqalanish kuchi T hosil bo’ladi:

U vaqtda teng ta`sir qiluvchi kuch S quyidagicha topiladi:

S = K ------------ - F -------------

cos   cos 
S - kuch tolalarni baraban garniturasiga kiritishga harakat qiladi; uning qiymati cos(-  ) = 1, bo’lganda minimal bo’ladi.

Bunda  f -  = 0 yoki  =  . Bu xolda tenglamaning birinchi xadi:

K = ----------- = 0 bo’ladi

cos 
Bu shuni ko’rsatadiki, K ning istalgan qiymati tolalar garnituralar orasiga kirmaydi.

Agar   =   bo’lsa

sin min = --------

cos 

Tolalar baraban tishlaridan tushib ketmasligi uchun quyidagi shart bajarilishi lozim:

Bu tenglamani yechib quyidagi ifodani hosil qilamiz:

K F * ctg(-) ni hosil qilamiz.

Tola o’zining tormozlash qobiliyati tufayli qoplama tishidan tushib ketmaydi, markazdan qochar kuch esa eng kichik qiymatga ega, shuning uchun ham tolalarni baraban tishlaridan tushira olmaydi. Tola tutami mayda-mayda bo’lakchalarga bo’linishi natijasida K kuch borgan sari kamaya boradi va shunday payt keladiki, bunda K = F ctg2 bo’lib qoladi.

Bu holda tolalar baraban tishlarida maxkam tura olmaydi.

Nixoyat, quyidagi hol bo’lishi mumkin, ya`ni

Katta baraban bilan shlyapkalarning birgalikda ishlashi paytida bosh baraban tishlarida tolalar qatlami hosil bo’ladi. Bu tolalarning bir qismi ajratuvchi barabanga o’tadi, bir qismi barabanning o’ziga qoladi. Barabanning keyingi aylanishida hosil bo’lgan tola qatlamlari ham ajratuvchi barabanga to’liq o’tmaydi. Shunday qilib, bosh baraban qoplamida tolalar qatlami to’planib qoladi. Bosh baraban bilan shlyapka va ajratuvchi barabanlar o’rtasida muvozanat hosil bo’lguncha bosh baraban qoplamida tolalarning miqdori ko’payadi, mana shu paytdan boshlab, tarash mashinasi zarur qalinlikdagi pilta ishlab chiqara boshlaydi. Bosh barabandagi tolalar qatlami ish qatlami deb ataladi. Mana shu qatlamdagi hamma tarash jarayonida qatnashadi, eski qatlam yangi qatlam bilan aralashib turadi va mashinani xolst bilan ta`minlash to’xtatilgandan keyin tolalar ajratuvchi barabanga o’tadi.

Bosh baraban bilan shlyapkalar orasida oraliq kichik bo’lganligi sababli kalta tolalar bilan birga xas-cho’p ham shlyapkaga o’tadi, F va R 41 0 kuchlar ta`sirida tolalar birinchi shlyapkaning ignalari orasiga kirib qoladi (R 41 0 - tola qatlamining elastik kuchi).

Agar tolali material bosh baraban va shlyapkalar qoplamlari orasida bir necha marta almashib tursa, shundagina bu ezel tarash mashinasi qoplamasi sirtlarini o’z vaqtida ko’zdan kechirib turish kerak, shundagina baraban bilan shlyapka orasida tarash jarayoni yaxshi o’tadi.

Tarash mashinalarida shlyapkalar to’g’ri va teskari harakat qiladi. To’g’ri harakat qilayotgan shlyapkalar mashinaning orqa tomonidan ishga tushib, bosh baraban harakatlanayotgan tomonga harakatlanadi, agar teskari harakatlansa, shlyapkalar mashinaning old tomonidan ishga tushib, bosh baraban harakatiga teskari harakat qiladi.

Ko’pchilik tarash mashinalarida shlyapka to’g’ri harakat qilib, qabul barabani tomonidan ishga tushadi va ignalari orasiga tolalar kirib, tez to’lib qoladi, natijada tarash qobiliyati pasayadi. Yangi ishlab chiqarilgan serunum va ixcham tarash mashinalarida shlyapkalar teskari harakat qiladi, ular ajratuvchi baraban tomonidan ishga tushib, ignalar orasiga tolalar asta-sekin to’ladi. Natijada ancha uzoq vaqt tarash qobiliyatini saqlab qoladi. Shuning uchun ham taram sifati 30-50% gacha yaxshilanadi. Bu kamchilikni yuqotish uchun shlyapkaning harakat tezligi kamaytiriladi. Masalan, to’g’ri harakatlanuvchi shlyapkalarning tezligi 70-100 mm/min teskari harakatlanuvchi shlyapkaniki esa 23-36 mm/min qilib olinadi.

Tajriba shuni ko’rsatadiki, shlyapka teskari harakatlanganda taramning sifati va ipning pishiqligi esa shlyapka to’g’ri harakatlanganidek qoladi.

Tarash nazariyasiga asosan tarash mashinasida shlyapkalar soni qanchalik ko’p bo’lsa, tarash darajasi shunchalik yaxshi bo’ladi. Ilmiy tadqiqot ishlaridan ma`lum bo’ldiki, ish jarayonida shlyapkalardan dastlabki 10-15 tasi ular bajargan ishining undan bir qismini ham bajarmas ekan. Birinchi bo’lib ishga tushirilgan tarash mashinasida 110 ta shlyapka o’rnatilgan bo’lib ulardan atigi 43 tasi doimo ishlab turgan xolos.

Shunga asoslanib, shlyapkasi kamaytirilgan tarash mashinalari ishlab chiqarilib, ularda doimo ishlab turgan shlyapkalar soni 13 ta bo’lgan, lekin tajriba shuni taqozo qiladiki, ipning sifati yaxshilash uchun tarash mashinasining shlyapkalar sonini ko’paytirish zarur ekan.

Shu maqsadda ital`yan firmasi "Betoni" shlyapkasi 244 gacha ko’paytirilgan tarash mashinasini ishlab chiqaradi, unda doimo ishlab turadigan shlyapkalar soni -94. Asosiy ishni dastlabki shlyapkalar bajarib, keyinchalik esa ancha kam ishlar ekan. Shuning uchun hamma shlyapkalarning intensiv ishlashini ta`minlash lozim bo’lib qoldi. Tajriba shuni ko’rsatadiki, oddiy tarash mashinasidi 38-40 shlyapka, ixcham gabaritli tarash mashinasida 24 ta shlyapka doimiy ishlab tursa, tarash mashinasida etarli darajasida sifatli mahsulot ishlab chiqarilar ekan. Tolalar tutamini qo’shimcha ravishda tarash va ularni aloxida tolalarga ajratish uchun SK modelli (Yaponiya) tarash mashinasida qabul barabani bilan shlyapka polotnosi o’rtasiga to’rtta harakatsiz shlyapka o’rnatilgan.

1. Tarash mashinasidagi qabul barabanning vazifasi va ishlashini izohlang.

2. Bosh barabani bilan shlyapka orasidagi jarayonni izohlang.

3. Shlyapkalar necha xil bo’ladi va qaysilar?

4. Tarash darajasini topish formulasini izohlab bering.

5. Tolalarning qabul barabanidan bosh barabanga o`tishda qaysi shartlar bajariladi.

6. Qabul barabani sirtidagi tishlar sonini topish formulasiin izohlab bering.
Tayanch iboralar:

Shlyapka polotnosi, tishlar soni, ishchi juft, tolali material, markazdan qochar kuch, jadallik, oraliq, qoplama, ishchi valik, intensiv, ignali sirt.

1. Bosh baraban bilan ajratish barabani orasidagi tarash jarayoni.

2. Ajratuvchi baraban sirtidan taramni ajratib olish va pilta hosil qilish.

3. S-50 markali tarash mashinasining afzalliklari.

4. Tarash mashinasining tarash darajasi.
Foydalanilgan adabiyotlar :

1. Sh.R. Marasulov « Paxta va ximiyaviy tolalarni yigirish», Toshkent, 1986y, I-qism.

2.N.N. Milovidov , K.I.Badalov « Pryadenie xlopka», M,1972 yil, I-qism.

3.B.A. Azimov « Paxta yigirish fabrikalarini loyixalash»,T,1995 yil.

4.N.I. Truevcev «Mexanicheskaya texnologiya voloknitiux materialov», M, 1969 yil.

5.«RIETER» tizimidagi tarash mashinalari pasporti.

Bosh baraban tez aylanib, ignalariga qilib olgan tolalarini ajratuvchi baraban-14 ga uzatadi (32 rasm). Bosh baraban ignalarida osilib turgan tolalar ajratuvchi barabanning ignalariga borib uriladi va uning sirtiga o’tadi, chunki ularning orasidagi (razvodka) oraliq juda kichkina (0.18-0.15 mm) Ajratuvchi baraban sirtiga qoplangan qoplama nomeri bosh barabannikiga qaraganda yuqori, ya`ni 1 sm<sup>2</sup> sirtiga ko’proq igna to’g’ri keladi, Shuning uchun tolalarni ilashtirib olish qobiliyatiga ega. Ammo tolalarning hammasi ajratuvchi barabanga o’tmaydi, tolalar qisman bosh baraban sirtiga qoladi; bunga qoldiq deyiladi. Ajratuvchi baraban tezligi V<sub>aj</sub> ancha kichik bosh barabanning tezligi V<sub>bosh</sub> ancha katta, shuning uchun ajratuvchi baraban sirtiga o’tgan tolali material qalinlashadi va ma`lum qatlam hosil qiladi. Bu qatlamning qalinligi:

V _bosh

-------- ga teng

V _aj
Maxsus tebranib turgan taroq ajratuvchi baraban sirtiga hosil bo’lgan tolalar qatlamini (taramini) ajratib oladi, so’ngra bu qatlam kada (voronka) dan o’tib, piltaga aylanadi va pilta taxlovchi mexanizm yordamida idishga (tosga) taxlanadi. Bosh baraban-shlyapka tugunining tolani o’tkazish qobiliyati, taram sifatining yaxshilanishi, tarash mashinasining ish unumi bu sirtlar qoplamasi orasiga tolalarning to’lib qolish darajasiga bog`liq tarash mashinasi ishga tushirilishi bilanoq, qoplamalarga tola to’la boshlaydi. Bosh baraban ma`lum tolalar tutamini yoki alohida tolalarni ularning sirtida tolalar qatlami hosil bo’ladi. Bu qatlamda hosil bo’lgan elastik kuchlar tolalarning bir qismni qoplama orasiga tikib ularni to’ldiradi. Shunday payt keladiki, mashinaga berilayotgan tolali material bilan bosh baraban shlyapkalar sirtidagi tolalar miqdori o’rtasida muvozanat paydo bo’ladi. Shundan keyingina, bosh baraban ta`minlovchi silindridan kelayotgan tolalarni o’ziga oladi va shuncha tolani ajratuvchi barabanga beradi, hamda shlyapkaga qancha tola bergan bo’lsa, shuncha tolani qaytib oladi.

Ajratuvchi baraban sirtiga o’tib yigilgan tolalar qatlamini minutiga 1000-1800 marta tebranma harakatlanuvchi taroq urib tushiradi (rasm a) Taroq mexanizmi plastinka -1 va kalonka-2 dan iborat bo’lib, val-3 ga maxkamlangan. Taroq maxus mexanizmdan tebranma harakat olib, taramni ajratuvchi baraban qoplamasi tishlarining orqa tomonidan tushirib oladi. Tolalarni ajratib oluvchi kuchlarni aniqlaymiz. Taroq harakat qilayotgan paytda  g  hosil qilib tebranadi. Taram bilan uchrashganda Q kuch hosil bo’ladi, bu kuch Q1 va Q2 yoyga urinma bo’lib yo’nalgan. Q kuchni ikkita S va N tashkil etuvchi kuchlarga ajratamiz.

S kuch tish yoki ignalar bo’ylab, N kuch esa unga perpendikulyar yo’nalgan S =Q cos i bo’lib, kuchi T= μN ni yengib, ajratuvchi baraban sirtidan tolalarni tushirib oladi, N=sinβ. Agar S>T bo’lsa, tolalar yaxshi ajratib olinadi,  β = 0 bo’lganda S kuchning miqdori maksimum bo’ladi, u vaqtda ishqalanish kuchi teng bo’ladi. Buning uchun Q kuch taroqning harakat yo’nalishi bilan bir xil yo’nalishi kerak.  i  burchakning qiymati ajratuvchi baraban tishi yoki ignaning qiyalik burchagi  f  qanchalik kichik bo’ladi.  i  ham nuqul metall lenta tishning qiyalik burchagi kichik bo’lsa, taramni tushirib olish oson bo’ladi.

Tajribalar shuni ko’rsatadiki, ajratuvchi baraban sirtidagi tolalar qatlami (taramni) tushirib oilsh uncha qiyin emas; ammo taramni erkin ravishda ajratib olish lozim. Ajratuvchi taroq ajratuvchi baraban sirtidan hamma tolalarni ajratuvchi baraban tezligiga mos bo’lishi kerak. Ajratuvchi taroqning tebbranishlar soni n quyidagi formuladan aniqlanadi:

n >  ------

m
bu yerda, V_a - ajratuvchi barabanning tezligi, m/min; m - taroqning tebranish chegarasi.

Agar shu formula yordamida hisoblasak, taroq bir minutda 1800 marta tebransa, tebranish chegarasi 40 mm bo’lsa, taroq 33.6 min^-1 tezlik bilan aylanayotgan ajratuvchi baraban sirtidagi tolalarni bemalol ajratib oladi.

Taramni faliklar yordamida ajratib olish usuli keyingi vaqtda keng tarqalgan. Yangi serunum tarash mashinalarida shunday usul qo’llanilmoqda. Hozirgi vaqtda mamalakatimizda shunday mexanizm bilan jixozlangan tarash mashinalari yigiruv fabrikalarida ishlatilmoqda. (rasm, b).

Ajratuvchi baraban-1 tolalar katlami valik-2 yordamida tushirib olinadi, bu valikning diametri 152 mm bo’lib, sirtiga nuqul metall lenta qoplangan.

Rotasion valik o’rnatilgan DK tarash mashinalari (FRG) ham mavjud (rasm v). Rotasion valik ichi bush silindr-1 silindrni to’ppa - to’g’ri kesib o’tgan teshiklar-2 silindrning ichiga o’rnatilgan val-3, bu valga maxkamlangan taroqlar-4 lardan iborat. Silindr bilan val bir tomonga qarab sinxron aylanadi, lekin val o’qi silindr o’qiga nisbatan ekssentrik o’rnatilgan. Shuning uchun taroqlarning har biri navbat bilan silindr teshigidan chiqib, ajratuvchi silindr sirtidagi tolalar qatlami tushirib oladi. Bu mexanizmda hammasi bo’lib 12 ta taroq bor. Tushirib olingan taram bir juft valiklar yordamida bosuvchi vallarga (krosrollarga) beriladi.

Pnevmatik mexanizmi yordamida ajratuvchi baraban sirtidagi taramni ajratib olish usuli (rasm g da berilgan). Bu mexanizm NR markali tarash mashinalariga o’rnatilgan (Franciya).

Ajratuvchi baraban-1 sirtidagi taram pnevmatik soplo-2 yordamida tartib olinib, valik-3 ga beriladi; bu valik sirtiga nuqul metall lenta qoplangan. Bundan keyin taram transport valiklari-4 va 5 orasidan chiqarib olinadi. Valik-3 ni tozalab turish uchun uning ustiga tozalovchi valik-6 o’rnatilgan. Vali-3 va transport valiklari-4 va 5 ustiga chang tortib oluvchi, soplo-7 o’rnatilgan.

Taram transport vallaridan keyin yassilash vallari orqali o’tib, pilta taxlovchi mexanizm yordamida idishga taxlanadi. Elektrostatikoviy mexanizmlar yordamida taramni ajratib olish ustida ham ish olib borilmoqda.

Tarash mashinalarining markasiga qarab, ularning ish unumi olinayotgan piltaning yo’g’onligi, ish organlarining tezliklari ham har xil bo’ladi. Masalan, tarash mashinalaridan olinayotgan piltaning yo’g’onligi 4.55-2.5 teks (N 0.2-0.40) ish unumi 5-25 kg/soat.

Shuning uchun mashinada almashtirib turiladigan shkivlar, bloklar va shesternyalar bo’ladi.

Elektrik dvigatel` va bosh baraban vallariga o’rnatilgan shkivlarni va bloklarni almashtirib, mashina organlarining tezligi va shu orqali mashinaning ish unumi o’zgartiriladi. Odatda, ma`lum yo’g’onlikdagi pilta olish uchun mashina ma`lum ish unumi bilan ishlashi lozim. Shuning uchun bu shkivlar va bloklar shunga mo’ljallanib hisoblanadi.

Cho’zuvchi shesternya - bu shesternya tarash mashinasidan olinayotgan piltaning yo’g’on - ingichkaligiga ta`sir qiladi. Cho’zuvchi shesternya Zg yetakchi hisoblanib, ta`minlovchi silindrga harakat beradi va mashinadan o’tayotgan xolst necha marta cho’zilib, ingichkalanishini ko’rsatadi. Cho’zuvchi shesternyaning tishi ko’p bo’lsa, mashinada umumiy cho’zish kam bo’ladi, ya`ni xolst kam cho’ziladi, olinayotgan pilta yo’g`on bo’lib chiqadi, ish unumdorligi ortadi. Agar cho’zuvchi shesternyaning tishi oz bo’lsa, umumiy cho’zish ko’p bo’ladi, ya`ni xolst ko’p cho’ziladi, olinayotgan pilta ingichka bo’lib chiqadi.

Cho’zuvchi shesternya tolalarining taralish darajasiga ham ta`sir ko’rsatadi.

Tarash darajasi - tarash mashinasining qanday ishlayotganligini xarakterlash uchun tarash darajasi qabul qilinib, u katta baraban sirtidagi tolalar qatlamining yo’g’onligini (nomerini) yoki birta ingichka nechta ignaga qancha tola to’g’ri kelishi (yoki bitta tolaga nechta igna to’g’ri kelishi) ni ko’rsatadi. Cho’zuvchi shesternyaning tarash darajasiga ta`siri shundaki, mashinaga qancha ko’p xolst berilsa, bitta ignaga ko’p tola to’g’ri keladi. Demak, tolalar yaxshi taralmaydi, tarash darajasi yomonlashadi. Aksincha, mashinaga qancha kam xolst berilsa, bitta ignaga kam tola yaxshi taraladi, tarash darajasi yaxshilanadi - sifat yuqori bo’ladi.

Cho’zuvchi shesternya mashinaning ish unumiga ham ta`sir qiladi, ya`ni pilta kam cho’zilib, yo’g’on bo’lib chiqsa, ish unumi kamayadi. Bu shesternyani hisoblashda piltaning yo’g’onligi, tarash darajasi va mashinaning ish unumi ko’zda tutilishi lozim. Tarash darajasi (S) quyidagi formuladan aniqlanadi:
 π * d_b * n_b * 1000  d_b  * n_b * 1000

S = ------------------------- = -----------------------

 π * d_u * n_u * T _x d_u  * n_u  * T_x

 π * d_b * n_b * N_x  d_b  * n_b * N_x

S = ------------------------- = -----------------------

 π * d_u * n_u d_u  * n_u 

N_x - xolstning nomeri;

d _b - bosh barabanning tezoligi, min^-1 ;

d _u - ta`minlovchi silindrning diametri, mm ;

n _u - ta`minlovchi silindrning tezligi, min^-1;

d _b - bosh barabanning diametri, mm ;

"Buxoroteks" xissadorlik jamiyatida qarashli №1 YF sining tarash sexiga o’rnatilgan yangi "Rieter" xissadorlik jamiyatiga qarashli Shveycariyadan keltirilgan S-4-A va S-50 markali juda zamonaviy bozor iqtisodiyoti sharoitida raqobatdosh tarash mashinasi bo’lib, bu mashinalarning har ikkalasi ham xolstsiz ishlashga yoki bunkerli (okim o’timiga) xos mashinalardir. Bu mashinalar hozirgi zamon yigiruv fabrikalarida ishlab turgan tarash mashinalaridan har tomonlama farq qilib, mashina avtomatlashtirilgan tayyor to’la toslardagi piltalar avtomatik ravishda piltani maxsus pichoq yordamida tolasiga shikast yetkazilmay uziladi.

Mashinaning ish unumdorligi 30-80 kg/soatgacha yetkazilgan.

Mashina komp`yuterlashtirilgan va ogoxlantiruvchi lampalari, inisiator, mikrokomp`yuterlar orqali markaziy komp`yuterga ma`lumotlar berilib turiladi va shu yerdan boshqariladi.

Mashinaga maxsus vaqti-vaqti bilan ochilib yopiladigan havo bosimi bilan ishlovchi silindrlar yordamida chiqindi, xas-cho’p va iflos kalta tolalar maxsus o’rnatilgan qoplarga quvurlar orqali kelib tushadi.

Savash mashinasidan kelayotgan aralashma tarash mashinasining ta`minlovchi bunkeri hisoblangan aerofidga kelib tushadi va bu yerdan ta`minlovchi silindrlar yordamida komp`yuterga kiritilgan. Ish unumdorligiga mos ravishda paxta qatlami ta`minlovchi stolchaga qatlam shaklida uzatiladi, qolgan boshqa asosiy ishchi organlari ChM-50 markali tarash mashinasiga o’xshashdir. ChM-50 mashinasining chiqindi bunkeri bo’lsa bu S-50 mashinasida esa maxsus chiqindi bunkeri o’rniga, englar va chiqindi bunkeri mavjud bo’lib, maxsus moslama havoli klapan ochilishi bilan kameradagi chiqindilarni chang ertulasidagi fil`tr surib olib alohida -alohida qoplarga tashlaydi. Buning uchun maxsus fil`tr va kompressorlardan foydalaniladi. Tarash mashinasida 112 ta shlyapka mavjud bo’lib, shundan asosiy tarashga qatnashuvchilari 46 tasi ishchidir. Bundan tashqari S-50 mashinasida umumiy cho’zilish 80-300 martagacha oshirilgan. Eng asosiy ishlab chiqarilayotgan pilta notekisligi va chiziqli zichligini (yo’g’onlik va notekisligini) nazorat qiluvchi manitor yordamida nazorat qilib to’g’rilab turiladi.

2. Tarash jarayoniga ta`sir qiluvchi omillar nimadan iborat?

3. Tarash mashinasidagi oraliqlar nimaga asosan va qaerga qo’yiladi?

4. Ajratish barabani bilan bosh baraban orasidagi oraliq nimaga asosan qo’yiladi?

5. Shlyapkalarning ishlashini aytib bering.
Tayanch iboralar:

Taram, tarandi, notekislik, nuqsonlar, nazorat, taroq, ajratish barabani, rotasion valik, shesternya, tarash darajasi, valik.

2. L2-50-1M pilta mashinasi va unda bajariladigan asosiy texnologik jarayonlar.

3. Piltalash mashinalarining vazifalari.

4. Piltalash mashinasi L-2-50-2M da bajariladigan texnologik jarayonlar.

5. Piltalash mashinasi L-2-50-2M ning moxiyati va afzalliklari.

6. Ilgari ishlab chiqarilgan pilta mashinalari bilan yangi "RIETER" tizimidagi pilta mashinalari orasidagi farq.

1. 
   Sh. R. Marasulov «Paxta va ximiyaviy tolalarni yigirish» , Toshkent, 1979 y. 1-qism.
   
2. 
   N. N. Milovidov, K.I Badalov «Pryadenie xlopka» M, 1972 y. 1-qism
   
3. 
   I. G. Borzunov, K. I Badalov «Pryadenie xlopka i ximicheskix volokon» M, 1986 y.
   
4. 
   «RIETER» tizimidagi piltalash mashinasi texnik hujjati.
   

Karda tarash yoki qayta tarash mashinalaridan olinadigan piltalarning ko’ndalang kesimi 30 minggacha toladan iborat bo’ladi, ipning ko’ndalang kesimida esa uning chiziqli zichligiga bog`liq xolda 100 dan 300 gacha tola bo’ladi. Shuning uchun, ham piltani bir necha o’n yoki 100 martagacha ingichkalashtirish kerak bo’ladi.

Tarash mashinalaridan olingan piltani ingichkalashdan oldin uni to’g’rilash kerak, chunki u uzun kesmalarda yo’g’onligi bo’yicha katta notekislikka egadir. Tarash mashinasidan olingan pilta tolalarining uchlari faqat 55-58% gina to’g’rilangan bo’ladi, bir xil tuzilishga ega emas, shuning uchun ham tolaning uchlarini to’g’rilash va parallell joylashtirish talab etiladi.

Qayta tarash mashinalaridan olingan pilta tolalarning uchlari esa 80-82 % gina to’g’rilangan bo’ladi, ammo yo’g’onligi va tuzilishi bo’yicha muntazam notekislikka ega bo’ladi, shuning uchun ham ularni ingichkalash kerakli bo’ladi.

To’g’rilash, parallellash va mahsulotdagi tolalar tuzilishi bo’ylab joylashishrshi cho’zish jarayonidagi silindrli cho’zish asbobi yordamida hosil qilinadi.

Yo’g’onligi bo’yicha mahsulotni to’g’rilash bir necha mahsulotlarni qo’shish natijasida yoki cho’zish asbobidan chiquvchi, hamda kiruvchi pilta yo’g’onligiga bog`liq xolda, cho’zish asbobida cho’zishni o’zgartiruvchi avtomatik rostlagich yordamida qilinadi. Bu jarayonlar pilta mashinalarida amalga oshiriladi.

Mashinada berilayotgan mahsulotdagi tolalarning old uchlari yaxshi to’g’rilangan bo’lsa, yigiruv mashinasida cho’zish jarayoni optimal bo’ladi. Buning uchun, yigiruv mashinasi bilan tarash mashinasi o’rtasida bitta, ikkita yoki uchta o’tim pilta mashinasi bo’lishi lozim, shunda tarash mashinasidan chiqqan piltadagi ko’pchilik tolalarning old uchlari to’g’rilanib chiqadi. Odatda, kalta tolalar tezroq to’g’rilanadi, shuning uchun yo’g’on ip olish uchun tarash mashinalaridan bir marta o’tkazish kifoya, shunda mahsulotning tannarxi arzonlashadi. Ammo ingichka ip olish uchun esa qayta tarash mashinasidan kelgan piltani kamida ikki yoki uch marta pilta mashinasidan o’tkazishga to’g’ri keladi. Shuning uchun, pilta mashinasining o’timini to’g’ri tanlash katta iqtisodiy ahamiyatga ega. Hozirgi yigiruv fabrikasida to’rt va besh silindrli pilta mashinalari ishlatilmoqda va to’qimachilik mashinasozligi zavodlarida ko’p quvvatli va serunum pilta mashinalari ishlab chiqarmoqda. Bunday pilta mashinalar jumlasiga L2-50-1M, L2-50-220-U, LA-54-500V, LNS-51-2, LAT-50-3 va zamonaviy texnika, texnologiya yutuqlariga asoslangan holda ishlab chiqarilgan "RIETER" tizimidagi komp`yuterlashtirilgan, avtomatlashtirilgan RSV-851 va RSV-951 markali pilta mashinalari kiradi.

L2-50-1-M pilta mashinasi: L2-50-1M pilta mashinasi Penza to’qimachilik mashinasozligi zavodida ishab chiqarilgan bo’lib, 2 ta chiqaruvchi qismga ega. Mashinada uzunligi 25-42 mm tolalar ishlanadi; kiruvchi va chiquvchi piltalar chiziqli zichligi 2,8-5 kteks; umumiy cho’zish 5-8,5; qo’shilishlar soni 6 yoki 8. Pilta chiqarish kinetik tezligi 450 m.min. gacha. Ta`minlovchi tomonida mashinada pilta o’zilganda avtomatik to’xtatgich mexanizmi mavjud.

Mashina ta`minlovchi mexanizmi har bir chiqaruvchi qism uchun uch yoki to’rt (6 yoki 8 qo’shilishlar uchun) tanlovchi roliklar 2 ga ega (rasm 1). Ta`minlash qismida har qaysi tomonida birta chiqaruvchi uchun ikki qatorda 6 yoki 8 ta piltali toslar 1 joylashgan. Rolik 2 bilan bir vaqtda tosdan ikkita pilta 3 ga o’tadi. Bir oqimning olti (sakkiz) ta piltasi ularni ajratib turuvchi valik 5 va ta`minlovchi silindr 4 dan o’tadi. Keyin esa pilta nov 6 bo’ylab harakatlanib cho’zish asbobi 7 ga boradi. Har bir chiqaruvchi cho’zish asbobidan 5-8 marta pilta ingichkalanib momiq ko’rinishida nov 8 orqali yassilovchi vallar 9 dan o’tadi. Qo’shilgan momiqlardan hosil bo’lgan pilta yo’naltiruvchi kanal 10 va zichlagich 11 orqali yassilovchi val 12 ga keladi, yassilovchi val piltani zichlagich teshigidan tortib olib, pilta taxlovchi mexanizm yuqorigi tarelkasi 13 ning qiya kanaliga boradi va pilta taxlovchi moslama 15 ning pastki tarelkasi aylanishi hisobiga tosga pilta joylanadi.

"RIETER" tizimidagi piltalash mashinasi 2 ta o’timdan iborat bo’lib, 8 ta pilta qo’shilib birta pilta hosil qilinadi. Mashina birta chiqarish zonasiga ega, ish unumdorligi eski mashinalarga nisbatan qariyb 3 marta ko’pdir, mashina komp`yuterlashtirilgan, svetodiodlardan, ventilyator va havodagi changlarning ko’nmasligi uchun ikkinchi o’timda 8 ta pilta qo’shishlar ustida parrak o’rnatilgan, ogoxlantiruvchi lampalar, avtos`yom, o’zi to’xtatgichlar, pilta notekisligini ko’rsatuvchi mexanizm monitordan iborat.
Pilta mashinalarning texnik tavsifi.

T.r	Tavsiflovchi elementlar	birligi	RSB (851)	L2– 50 – 1M
1 2 3 4 5 6 7	Pilta yo’g’onligi Pilta chiqarish tezligi Umumiy cho’zish Pilta kushilishlar soni Foydali vast koeffisiyenti (FVK) Ish unumdorligi elektr dvigatel` suvvati	Teks m.min marta marta % kg.s kVt	5000 (n0, 20000) 900 8 8 0,84 471 12	3846 (n0, 26) 220 6 6 0,8 101,5 6,2

Bu yangi pilta mashinasining asosiy vazifasi, paxta tolasi va

- o’rta va kalta tolalar uchun (indeksi «K»);

- ingichka tolalar uchun (indeksi "G")-

Bu mashinaning tuzilishini yaxshilash maqsadida ittifoq mashinasozligida o’ziga xos texnik yechimlar qo’llanilgan:

- mashinaga kelayotgan pilta uzilib qolsa, uning o’rniga ta`minlash qismida extiyot moslama ishlaydi;

- changli havoni tozalash uchun mayin fil`trlar qo’llanilgan. Mashinada bir nechta mexanizmlar takomillashgan:

- ta`minlash qismida toslardan piltani ko’taruvchi vallar o’rnatilgan bo’lib, ular yordamida piltalar tosdan toki cho’zish asbobigacha buzilmay-titilmay boradi;

Rasm 1. L2 - 50 – 1M pilta mashinasi

- ta`minlash qismida aylanuvchi valiklarga harakat zanjirli uzatma o’rniga yassi tishlama tasmalar bilan uzatiladi, buning evaziga shovqin kamayadi;

- cho’zish asbobining turi "3x3" tizimda nazorat qiluvchi chiviq ustiga podshipnikda aylanib turuvchi valik o’rnatilgan;

- mashinaning cho’zish asbobi va chiqaruvchi vallar atrofidan changni doimiy ravishda tortib turuvchi pnevmosurgich o’rnatilgan.

1. 
   Pilta mashinalari markasi va asosiy vazifalari nimadan iborat?
   
2. 
   L2-50-1M pilta mashinasidagi texnologik jarayonlarning ketma-ketligini tushuntiring?
   
3. 
   L2-50-1M va L2-50-2M pilta mashinasidagi farqni izohlang?
   
4. 
   Piltalash mashinadagi cho’zish asboblari necha tizimli bo’ladi?
   
5. 
   Piltalash mashinasining asosiy ishchi qismlarini ayting?
   
6. 
   «RIETER» tizimidagi piltalash mashinasi bilan L-2-50-2M markali mashinalarning ta`minlash qismidagi o’zgarishlarini taxlil qiling?
   
7. 
   Pilta joylagichning ishlashini aytib bering?
   

1. Cho’zish asboblarida cho’zishdan maqsad va uning moxiyati.

2. Pilta mashinalarining asosiy ishchi qismlari. Cho’zish asbobi.

3. Pilta mashinalarida cho’zish jarayoni.

4. L2-50-1M pilta mashinasida cho’zish asbobi.

5. Pilta mashinalari cho’zish asboblari farqlari.

1. 
   Sh. R. Marasulov «Paxta va ximiyaviy tolalarni yigirish» , Toshkent, 1979 y. 1-qism.
   
2. 
   N. N. Milovidov, K.I Badalov «Pryadenie xlopka» M, 1972 y. 1-qism
   
3. 
   I. G. Borzunov, K. I Badalov «Pryadenie xlopka i ximicheskix volokon» M, 1986 y.
   
4. 
   «RIETER» tizimidagi piltalash mashinasi texnik hujjati.
   

Cho’zish jarayoni mazmuni cho’zish rejimiga bog`liqdir. Birinchi, ikkinchi va uchinchi tur cho’zishlar mavjud.

Birinchi tur cho’zish jarayonida tolalar bir-biriga nisbatan siljimaydi, faqatgina to’g’rilanadi, deformasiyalanadi xolos. Bu cho’zilish asosan, mahsulotni tortish uchun qo’llaniladi. Paxta yigirishda bu cho’zish 1,2-1,3 dan yuqori bo’lmaydi.

Ikkinchi tur cho’zilish jarayonida tolalar butun uzunligi bo’yicha bir-biriga nisbatan siljishi bilan tavsiflanadi. Cho’zilishning ikkinchi turida mahsulotga ta`sir qiluvchi kuch to’xtatilsa ham mahsulot qisqarmaydi (u o’zining dastlabki holatiga qaytmaydi). Hozir ip yigiruv fabrikalarida mahsulotni (pilta, pilikni) yigiruv mashinalarda cho’zib, ingichkalash uchun faqat cho’zishning ikkinchi turi qabul qilinib kelmoqda.

Cho’zish jarayonida mahsulot bir yoki bir necha juftli cho’zish asbobidan o’tib ingichkalashadi. Shu bilan birga, mahsulot uzunlashadi va ko’ndalang kesimi kichiklashadi. Boshqacha aytganda, tolalarning bir-biriga nisbatan siljishi natijasida mahsulot uzaysa, tolalarning soni kamayshi natijasida mahsulotning ko’ndalang kesimi kichiklashadi. Cho’zish jarayonining yana bir yaxshi tomoni shundaki, cho’zish paytida tolalar bir-biriga nisbatan sirpanib harakatlanib, old va orqa uchlari to’g’rilanadi, bir-biriga parallellashadi. Cho’zish asboblaridagi har bir oldingi juft keyingi juftga nisbatan tezroq aylanadi. Eng oldingi juftning tezligi eng sunggi juftning tezligidan necha marta katta bo’lsa, mahsulot shuncha marta uzayadi. Mahsulot uzayayotgan paytda tolalar o’zaro sirpanadi, o’rni o’zgaradi, ya`ni boshqacharoq joylashadi. Tolalar sirpanganda ishqalanish kuchi hosil bo’ladi, bu kuch tolalarning uchlarini to’g’rilaydi va bir-biriga parallellaydi.

Cho’zish asbobidagi old silindrlar jufti tezligining orqa silindrlar jufti tezligiga nisbatiga cho’zish deyiladi va cho’zish ko’rsatkichi vazifasini o’taydi. Demak,

V₂

E 

V₁

bunda, E - cho’zish; v₁ - orqa juftning tezligi, m.min;

v₂ - old juftning tezligi, m.min.

Cho’zish jarayonida mahsulotning og`irligi o’zgarmaydi, shuning uchun uzunligi qancha marta ko’paysa, yo’g’onligi (nomeri) ham shuncha marta kamayadi, ya`ni