1.2-§. Onlayn ommaviy axborot vositalari rivojida ijtimoiy tarmoqlarning o‘rni
Milliy OAVning rivojida ijtimoiy tamoqlarni o‘rni diyilganda mamlakatimizdagi asosan elektron nashlar yoki biror-bir OAV ning Internetdagi faoliyati nazarda tutiladi. Bunday elektron nashlarning paydo bo‘lishi bizda ham Internet jurnalistikasi tushunchasini paydo bo‘lishiga olib keldi. Bgun haqli ravishda Internetni global ommaviy axborot vositasi deb atash mumkin. Bu xuddi bir vaqtning o‘zida ham gazeta ham radio, televideniyedan uyda yoki ish joyingizda o‘tirib ma’lumot olish demakdir. Ushbu tushunchaga tarif berishda ham turli hil qarashlar mavjud. Rossiyalik nazariyotchilarning bir qismi tarmoq jurnalistikasi tushunchasini yoqlasa, Inglizzabon olimlar va amaliyotchilar on-line yoki kiber jurnalistika (on-line or cyber journalism) atamasini ma’qul ko‘rishadi. Bizning mamlakatimizda tadqiqotchilar tomonidan ko‘proq interaktiv yoki Internet-jurnalistika tushunchasi qo‘llaniladi.13
Internet jurnalistikasini O‘zbekistonda paydo bo‘lishiga daslabki qadamlar “Xalq so‘zi” “Narodnoe slovo” “Pravda Vostoka” “Zerkalo XXI” kabi gazetalari o‘zining electron nusxalarini yaratilishi bilan asos solindi. O‘sha davrda sanoqli bo‘lgan electron nashlar bugungi kunga kelib ya’ni (01.01.2012 yil) holatga ko‘ra 1254 ta OAV ro‘yxatdan o‘tgan bo‘lib shulardan 173 tasi veb-resusrlardir. Bu O‘zbekistondagi umumiy Ommaviy axborot vositalarining taxminan 14% ini elektron nashirlar tashkil qiladi deganidir Shulardan 13%i davlat 87%i nodavlat elektron nashrlar hissasiga to‘g‘ri keladi.14 Internetning ommaviy kommunikatsiya vositasi sifatidagi o‘ziga xosligini belgilovchi bir qator belgilar mavjud.
Globallik
Markazlashtirilmaganlik
Ommaboplik
Foydalanuvchi tomonidan nazorat qilinishi
Bu ro‘yxat to‘liq bo‘lishi uchun tezkorlik va tejamkorlik kabi sifatlarni ham qo‘shib qo‘yish kerak. Yuqoridagilarning barchasi Internetdan foydalanuvchilar soni ortib borayotganini belgilovchi omillar hisoblanadi.15
O‘zbekistonda ushbu sohani taraqqiyoti bugungi kunda sekinlik bilan bo‘lsada rivojlanib bormoqda. Chunki Internet jurnalistikani barcha prinsiplariga javob bera oladi. Ayniqsa uning axborot uzatishdagi tezkorligi boshqa ommaviy axborot vositalariga nisbatan ajralib turadi. Elektron OAV tashkil topgandan keyin axborotlarni tarqalish tezligi ancha tezlashdi. Bu narsa albatta Internetning texnik imkoniyatlari bilan bog‘liq. Lekin texnika taraqqiyoti bir joyda to‘xtab qolmaydi. Insonlar axborot tarqatishda yana yangi vositalarni o‘ylab topaveradi. Shunday vositalardan bugun eng keng tarqalgani ijtimoiy tarmoqlardir. Ijtimoiy tarmoq imkoniyatlaridan bugun nafaqat professional jurnalistika, balki oddiy insonlar ham o‘zi ko‘rgan eshitgan voqea hodisalar haqida ko‘pchilkka ommaviy ravishda xabar uchun foydalanmoqda. Bu bir tarafdan jurnalistikani taraqqiyotiga xizmat qilayotgn bo‘lsa, ikkinchi tarafdan Professional jurnalistikani mavqeyini biroz pasayishiga ham olib kelmoqda. Bugun elektron nashrlarni rasmiy ravishda OAV deb tan olinganligi yangilik emas. Lekin hozirga kelib Ijtimoiy tarmoqlar ham jurnalistikning barcha prinsiplarini o‘zida qamrab olmoqda. Faqat bu tamoyillarni amalga oshiruvchi, endilikda faqatgina jurnalistlar bo‘libgina qolmasdan yoza olishi mumkin bo‘lgan har bir inson bajarmoqda. Agar ijtimoiy tarmoqlar qachonlardir ommaviy axborot vositasi deb e’tirof etiladigan, bo‘lsa uni “Interaktiv-individual jurnalistika” deb e’tirof etilsa ajab emas.
Hozirgi axborot texnalogiyalari davrida biror-bir elektron nashr tashkil qilinadigan bo‘lsa va uning rasmiy sahifalari ijtimoiy tarmoqlarda o‘z faoliyatini olib bormaydigan bo‘lsa bunday nashlar o‘z o‘quvchi sonini ko‘paytirishi juda qiyin. Chunki axborotlashgan jamiyatda nafaqat yangiliklar tarqatuvchi balki jamiyatning boshqa sohalariaga aloqador saytlarning ko‘plab bo‘lishi tabiiy. Bunday sharoitda o‘quvchi o‘ziga qiziq bo‘lgan sohaga oid saytlarni qidira boshlaydi. Foydalanuvchilar auditoriyasini yo‘qotib qo‘ymaslik uchun ham sayt ijodkorlari tarmoqlar orqali o‘z saytida bo‘layotgan o‘zgarishlarni berib boradi. Bu narsa, albatta, yaxshi samara beradi. Chunki ko‘pchilik biror-bir saytga har kuni kirmasligi mumkin, lekin hozir deyarli hamma bir kunda hech bo‘lmasa bir marta ijtimoiy tarmoqlardagi o‘z sahifasini tekshirish uchun kiradi.
Bu borada soha vakillarini fikri: Baxtga qarshi jurnalistika bugun joyida turgani yo‘q. Qayerdadir orqaga qarab qayerdadir olg‘a qarab rivojlanmoqda. Ayniqsa so‘ngi 2-3 yil ichida ijtimoiy tarmoqlarning jadal taraqqiyoti bilan jurnalistikaning qiyofasida ham qandaydir o‘zgarishlarni ko‘rishimiz mumkin. Yorqin misol bundan 2 yil oldin ham “Ijtimoiy media” degani hozirgidek ommaviy, ko‘p quloqqa chalinadigan kalima hisoblanmasdi. Hozir esa normal zamonaviy jurnalistikani ijtimoiy media-bloglar va albatta Ijtimoiy tarmoqlar ˗ “Facebook”, “Twitter”, “Odnoklassniki”…. Va boshqalarsiz tasavvur qilib bo‘lmaydi.16
Xalqaro tajribadan ham bu narsani kuzatish mumkin. Xususan, dunyoda yetakchilik qiladigan yirik ommaviy axborot vositalari Facebook, Twitter kabi ishtimoiy tarmoqlarda o‘z sahifasini ochgan Misol uchun SocialBakers agentligining (13.05.2012) ma’lumotlariga ko‘ra “CNN” kanalini “Twitterdagi” rasmiy sahifasini CNN Breaking News (@cnnbrk) ni 7385453 ta o‘quvchi doimiy ravishda kuzatadi va bu Twitterning media sohasidagi acauntlar to‘p reyting tizimida 2 - o‘rinda turadi.17
O‘zbekistonda ham ommaviy axborot vositalarni electronlashuvi oxirgi 10 yilda ancha jonlandi. WWW.UZ statistikasiga qaraydigan bo‘lsak, 2011 yil boshidagi holatga ko‘ra O‘zbekiston bosma OAV va axborot – agentliklarini qo‘llab quvvatlash va rivojlantirish jamoat fondining yordami bilan mamlakatimizda 93 ta gazeta va jurnallarning veb-ko‘rinishi Internet tarmog‘Ining .UZ domenida esa 4203 ta turli hil yo‘nalishdagi sayt va portallar faoliyat yuritmoqda. Shulardan o‘znet media sektorida ikki toifadagi nashlarni kuzatish mumkin. Birinchisi – o‘zlarining electron namunalari bilan butunjahon o‘rgimchak to‘riga kirib borgan an’anaviy OAV ning evalutsiyasi natijasida yuzaga kelgan nashlar, bo‘lsa ikkinchisi – asl tarmoqli bo‘lib avval boshdan veb-texnalogiyalar bazasida yuzaga keldi va ayni paytda ham Internet faoliyatini davom ettirmoqda18
Ijtimoiy tarmoqlarda aynan ikkinchi toifadagi elektron nashrlar ko‘proq faol bo‘lganligi sabab Milliy OAV rivojida ijtimoiy tarmoqlarni o‘rnini ko‘rsatish uchun shu toifadagi “Gazeta.uz” “Uff.uz” va “Kun.uz” ni tadqiqot obekti sifatida tanlab oldim va sayt faoliyatiada ijtimoiy tarmoqlarni o‘rni qay darajada ekanini o‘rgandim.
Bugungi kunda Respublikada yangilik tarqatish bo‘yicha yetakchi electron nashr hisoblangan “Gazeta.uz” ga sayt raxbari Azamat Atajonovni bergan ma’lumotlariga qaraganda, kuniga o‘rtacha 8000-9000 ming atrofida foydalanuvchillar tahrif buyurarkan. Shulardan bevosita sayt nomini yozib, unga to‘gridan to‘g‘ri tashrif buyiradiganlar soni 48% ni tashkil qilgan. Qolganlar esa har xil qidiruv tizimlari va aksariyat qismi ijtimoiy tarmoqlar orqali saytga kirarkan. Bundan ko‘rinib turibdiki, agar sayt hech qaysi ijtimoiy tarmoqlarda o‘z faoliyatini olib bormasa, deyarli yarim o‘quvchilarini yo‘qotib qo‘yish ehtimoli bor. Bundan tashqari Facebookdagi saytni rasmiy sahifasini 3600 dan oshiq odam “Layk” qilgan Bu degani 3600 ta odam saytda chiqqan biror-bir xabarni o‘zi uchun yoqqan hisoblab Facebook ijtimoiy tarmog‘idagi shaxsiy sahifasida chiqardi degani. Shu o‘rinda Facebookning ushbu Layk tugmasi haqida qisqacha izoh: 2010-yil 22-aprel kuni dunyodagi eng yirik ijtimoiy tarmoq sayti – Facebook o‘zining “Like” tugmachasini foydalanuvchilar ixtiyoriga havola etgan edi. Bu tugmachaning funksiyasi shundan iboratki, foydalanuvchi uni bosish bilan biror veb-sahifadagi yoki Facebook saytining o‘zidagi xabar, yozuv yoki maqolani boshqa tanishlariga ham tavsiya qilishi yoxud o‘zi uni yoqtirganligini bildirishi mumkin. Hozirgi kunga kelib “Like” tugmachasi 2,5 milliondan ortiq veb-saytlarga o‘rnatilgan.
Bu narsa o‘sha saytlarning keyinchalik ommalashuviga ham xizmat qilmoqda. Quyida “Like” tugmachasiga oid ba’zi statistik ma’lumotlar berilgan:
Tugmacha namoyish qilinganidan so‘ng, dastlabki uch hafta ichida 50 000 veb-sayt undan foydalanishni boshlagan;
Har kuni butun dunyo bo‘ylab 10 000 sayt Facebook bilan shu tugmacha orqali integrallashmoqda;
250 milliondan ortiq kishi tashqi veb-saytlarda Facebook bilan bog‘lanib turibdi;
Ushbu tugmachadan asosan media sohasidagi saytlarda ko‘p foydalaniladi.19
Saytni rasmiy sahifasini shuncha odam “Layk” qilgani shuncha odamni yana ko‘plab do‘stlari bu haqda xabar topdi deganidir. Aynan shu sababli saytga kiruvchiliarning soni yanayam ko‘payadi. ”SocialBakers” tadqiqot agentligini ma’lumotlariga ko‘ra “Gazeta.uz” Facebook ijtimoiy tarmog‘i top reytingida media sohasida faoliyat ko‘rsatuvchi tashkilotlar ichida 2-o‘rinni egallagan. Bu boradagi agentlikni 2012-yil may oyidagi statistikasi quyidagicha ko‘rinish olgan:20
Media brand
|
Facebook users
|
Afisha.uz
|
. 6047 ta (Layk)
|
Gazeta.uz
|
3660 ta (Layk
|
Bella Terra
|
3593 ta (Layk)
|
Kommersant.uz
|
2248 ta (Layk)
|
Uzbekistan Daily (UzDaily.uz)
|
1497 ta (Layk)
|
Bundan tashqari “Gazeta.uz” ga 18,7% odam qidiruv tizimlari
orqali va 33% boshqa saytlardan (refirrals) kiradigan bo‘lsa shulardan umumiy tashrif buyuruvchilarning 14,6% Fеysbukdan 12,6% Afisha.uzdan, 11,9% Yandеks.Novostidan, 7,5% Mеyl.rudan, 5,4% Mobilni`y Fеysbukdan satga o‘tishadi. Aynan ijtimoiy tarmoqdan kiruvchilarning 96% i Facebook hissasiga to‘g‘ri kelsa, Twitter orqali hozircha faqat 3% odam kirgan, holos. Bunga asosiy sabab qilib, ayni kunlarda saytni Twitterdagi blogi o‘z faoliyatini to‘laqonli olib bormayotganini keltirish mumkin.
Tadqiqot obyekti sifatida tanlangan keyingi sayt bu “Uff.uz” bo‘lib bu sayt bugungi kunda O‘zbekistonda eng ko‘p foydalanuvchi tashrif buyuradigan saytlar qatorida e’tirof etiladi. Sayt ma’muriyatidan olingan ma’lumotlarga qaraganda Uff.uz saytida rasman ro‘yxatdan o‘tgan muxlislar soni 30.000 ga еtgan bo‘lib,
Bulardan dеyarli 95% to‘g‘ridan to‘g‘ri saytga kiradi. Qolganlari biror-bir link orqali o‘tishadi. Umuman, saytga bir kunda 70 mingdan ziyod muxlis tashrif buyurarkan. Kuniga 200 mingdan ortiq sahifalar o‘qiladi. Mobil tеlеfondan 30-35% foydalanuvchilar tashrif buyurib 65% foydalanuvchi O‘zbеkistondan qolganlari Rossiya, va Janubiy Korеyadan tashrif buyurarkan. Bundan ko‘rinib turibdiki sayt faoliyatida ijtimoiy tarmoqlar unchalik ahamiyat kasb etmas ekan. Lekin shunday bo‘lishiga qaramasdan saytni Facebook va Twitterda sahifasi mavjud bo‘lib Uff.uzni Twitterdagi blogini 400 ta shuncha odam doimiy ravishda kuzatib boradi. Saytga tashrif buyuradiganlarni sonini yanayam ko‘paytirish maqsadida sayt mamuryati yaqinda Moy mir va Odnoklassniki.ru tarmog‘ida o‘zini rasmiy sahifasini ochish niyati borligini e’tirof etgan. Saytga kiruvchilrni 98% ini bevosita sayt nomini yozib kirishi bu juda yaxshi ko‘rsatkich. Chunki bu degani foydalanuvchilarning 98% i doimiy o‘quvchilari ekanligidan dalolat beradi. Lekin bu o‘rinda saytni asosan futbol fanatlari uchun mo‘ljallanganini ham e’tiborga olish kerak. Fanatlar esa futbol natijalarini operativ ravishda va tez-tez olib turishni xohlaydi. Va buning uchun sayt eng yaxshi manba ekanini bilishadi. Bunday natijaga erishilganini futbol yangiliklari uchun mo‘ljallangan O‘zbekistondagi dastlabki sayt bo‘lganligi bilan ham izohlash mumkin. Lekin bugungi kunda agar yana birorta shu mavzudagi sayt tashkil qilinadigan bo‘lsa, uni Ijtimoiy tarmoqlar orqali reklama qilmasangiz, sayt o‘quvchilarini sonini ko‘paytirishi qiyin. Bunga misol qilib yana bir sayt tahlilini keltirish mumkin
Navbatdagi sayt yaqinda o‘z faoliyatini bo‘shagan “Kun.uz” bo‘lib bu sayt asosan O‘zbekiston va xorijda ro‘y bergan yangiliklarni tezkor ravishda tayyorlash va berib borish bilan shug‘ullanadi. Ushbu saytni aprel oyi holatini tahlil qildim. Sayt raxbaryatidan olingan ma’lumotlarga ko‘ra: O‘rtacha kunlik kirishlar soni 350-400 atrofida bo‘lgan. Ya’ni kuniga shuncha tashrifchi kirgan. Sahifalarni ko‘rishlar soni o‘rtacha 1300 atrofida bo‘lgan. Bu degani, bitta kirgan odam o‘rtacha 4 tadan ko‘proq sahifani ko‘rib chiqqan. Saytga kirganlarning 55 foizi bevosita kun.uz yoki www.kun.uz deb yozib kirgan. Bu juda yaxshi ko‘rsatkich. Lekin qolganlar bevosita ijtimoiy tarmoqlar orqali saytga kirishgan. Xususan Feysbukdan kirganlar soni - umumiy kirganlarning (kuniga 350-400 atrofida odam kirgan bo‘lsa, bir oyda umumiy 11 mingdan ortiq odam kirgan) 15,07 foiziga teng (yoki 1742ta odam Feysbukdan kirgan). Shundan 9 foizi (1040ta odam) Feysbukning kompyuter (asosiy) versiyasidan, 6,07 foiz (yoki 702ta odam) m.facebook.com’dan kirgan. Tvitterdan kirganlarning jami soni (mobil va asosiy) - 6,48 foizni, Odnoklassnikidan kirganlarning soni 4,03 foizni tashkil etgan. Shunday qilib, bir oy davomida ijtimoiy tarmoqlardan kirganlarning soni 29,58 foizni tashkil etgan. Bu yerda ham ko‘rinib turibdiki, agar saytni biror-bir ijtimoiy bilan aloqada bo‘lmaganda kamida 30% o‘quvchisini yo‘qotib qo‘yish ehtimoli mavjud edi. Lekin bu degani saytni doimiy o‘quvchilari xar doim ham ijtimoiy tarmoqlar orqali kiradi degani emas. Chunki bu o‘rinda saytni mavqei uni yaqinda tashkil topganliginiyam hisobga olish kerak.
Yuqorida sanab o‘tilgan saytlarni tahlilidan shu narsa ma’lum bo‘ladiki Ijtimoiy tarmoqlar elektron nashlar faoliyatini belgilab beruvchi asosiy kuch emas lekin saytlar auditoriyasini ko‘paytirishda Ijtimoiy tarmoqlardanda qulay vosita yo‘q hozircha.
Bugun Ijtimoiy tarmoqlarni bevosita ommaviy axborot vositalari uchun ma’lumot manbayi bo‘lib xizmat qilayotganligini ham ko‘rish mumkin. Bu narsa xorij ommaviy axborot vositasitalarida ham xususan oxirgi paytlarda O‘zbekiston OAVsi uchun ham yangilik bo‘lmay qoldi. Joriy yilning 9-fevral kuni Futbol bo‘yicha London-2012 saralash bosqichida Iroq olimpiya terma jamoasiga diskvalifikatsiyasi bor o‘yinchini maydonga tushurgani uchun texnik mag‘lubiyat yozilgan va BAA jamoasi texnik g‘alaba tufayli 1 ochkoni qo‘lga kiritgan edi. Bu haqdagi dastlabki xabar Twitter Ijtimoiy tamog‘ida paydo bo‘ldi, Va an’anaviy Ommaviy axborot vositasi hisoblangan “NTT” kanali ijodkorlari ushbu informatsiyani bevosita O‘zbekiston Futbol federatsiyasining rasmiy Twitterini xabar berishicha diya e’lon qilindi. Bundan tashqari, Respublikadagi futbolga bag‘ishlangan aksariyat matbuot nashlarida Twitter jamoatchilik tarmog‘idagi oddiy insonlarni biror futbol o‘yini haqidagi, umuman sport haqida yozgan qiziqarli fikrlarini (twitlarini) bevosita gazeta sahifalarida berib borishi odatga ham aylanishga ulgurgan.
1.Neftchi, @FCNeftchi - 05.04.2012
Jamoamiz navbatdagi uchrashuvni O`zPFL taqvimida belgilanganidek 8 aprelda "Nasaf"ga qarshi emas, 10 aprelda "Al-Aruba"ga qarshi o`tkazadi.
2.Bek_Sohib, @Bek_Sohib, 11.04.2012
22-daqiqada Abidalni butun stadion olqishladi, bizning Umid Ro`ziev qech narsadan xabarsiz...
3.Temur A'zam, @TemurAzam - 16.04.2012
- NTT kanalida "Komedi.uz"ni ko`rasanmiq
- Yo`q, men "Sport"da undan qam kulgili dasturni ko`raman.
- qaysi dasturq
- Turdan-turgacha...
4.Krishtianu Ronaldu, "Real" Madrid o`yinchisi - @Cristiano, 12.04.2012
Bugun "Atletiko"ga qarshi muqim natijani qayd etdik va buning barcha jamoadoshlarimga minnatdorlik bildiraman, chunki ularsiz gol urolmasdim.
5.Kahramon Aslanov, @KahramonA.
Ilgari Messini Ronaldu bilan solishtirishardi. Эndi faqat Pele va Maradona bilan taqqoslanyapti.
5.Shahboz BEG`AMOV, @begamov, 14.04.2012
"Bunyodkor" o`yinida pasayish, "Paxtakor"da o`sish, "Nasaf"da esa to`xtalish yuzaga keldi...21 Internet tizimida faoliyat yurutuvchi jurnalist radio televideniya matbuotda faoliyat yurituvchi jurnalistdan farq qiladimi? Albatta yo‘q. Faqatgina Internet jurnalisti yuqorida tilga olingan jurnalistlarning barcha xususiyatlarini o‘zida mujassam etgan holda o‘z faoliyatini bajarishi lozim. Internet jurnalistikasini hozircha bir bo‘lagi deya e’tirof etilayotgan Ijtimoiy tarmoqlarda yozuvchilar uchun ham ushbu talablar dolzarb hisoblanadi. Ya’ni ijtimoiy tarmoqlar orqali informatsiya tarqatayotgan kishi eng avvalo ma’lumotlarini to‘gri va ishonchli bo‘lishiga erishishi kerak. Bundan tashqari ijtimoiy tarmoqlarni hatto elektron ommaviy axborot vositasidan ham tezkor informatsiya yetkazish imkoniyati mavjud. Chunki texnik jihatdan bevosita ijtimoiy tarmoqlar bilan aloqa qilish vaqt va joy tanlamaydi. Va har qanday voqeani voqea joyidan bevosita on-line translyatsiya qilish imkonini beradi. Bundan tashqari Elektron nashrlardan farqli ravishda ijtimoiy tarmoqlarda informatsiyaga nisbatan diyarli hech qanday taqiq va “senzura” bo‘lmaydi. Chunki bunda ma’lumot tarqatuvchi biror-bir yuridik tashkilot emas oddiy shaxs hisoblanadi hatto u jurnalist bo‘lsa ham. Aynan shu jihat Ijtimoiy tarmoqlarni ba’zi o‘rinlarda boshqa OAVga nisbatan ustunligini belgilaydi. Ho‘sh “Twitter” jurnalistikaga qanday ta’sir ko‘rsatmoqda? Bu haqda Anna Vrajina: “U yangiliklarni yetkazish jarayonini har yerda hoziru nozir qildi. U axborotni yetkazish tezligini oshirdi: Odamlar hozir bo‘lib o‘tgan hodisa haqida matbuot bu haqda xabar berishidan oldin xabardor bo‘lib ulgurishmoqda. Avvallari o‘zingiz bilmagan, ammo sizni qiziqtirgan narsalarni bilish ossonlashdi. U jurnalistlarga o‘zi bilan yakka bo‘la olish imkonini beradigan makon, nisbatan insoniy ovozni berdi. U dunyoni toraytirib yangiliklarning tarqalishini har qachongidan ham tezlashtirdi. Umuman olganda bu alo darajadagi hodisa.22 Bundan tashqari, biror-bir ijtimoiy tarmoqni rivojlanishida boshqa shunga o‘xshagan ijtimoiy tarmoqlarni hissasi ham katta bo‘ladi. Bunga misol qilib “Twitter” ijtimoiy tarmog‘ida “Facebook’ “VKontakte” “Odnoklasniki” kabi Ijtimoiy tarmoqlar o‘z rasmiy sahifalarini ochqanligini yoki aksincha ushbu tarmoqlarda “Twiter”ning sahifasi borligini e’tirof etish zarur. Xususan bu tendensiya O‘zbekistondagi ijtimoiy tarmoqlar orasida ham kuzatiladi. Jumladan hozir “Muloqot.Uz” 'ga 23 000 dan ortiq odam a'zo bo‘lgan bo‘lib, ular saytda o‘rtacha 11 minut vaqtini o‘tkazishar ekan. Shu vaqt ichida 12tacha sahifa ochib ko‘rib chiqishar ekan. Saytni boshqa ijtimoiy tarmoqlardan “Twitter” “Facebook” “Vkontakte” “Mail.ru” da o‘z blog va sahifalarida ega bo‘lib, Bevosita ushbu tarmoqlar orqali saytga kiruvchilar soni quyidagicha. Mail.ru (Мой мир, одноклассники) dan — 5,77%, Facebookdan 2.33% ni tashkil qilgan. Bu yerda ham saytni “Twitter” tarmog‘idagi faoliyatini yaxshi olib borilmayotganini atish kerak. Aks holda saytga tashrif buyuruvchilarni soni bundanda ko‘p bo‘lishi mumkinligini tasavvur qilish qiyin emas.
I BOB. IJTIMOIY TARMOQLARDA E’LON QILINGAN MATERALLARDA JURNALISTIK XUSUSIYATLARNING NAMOYON BO‘LISHI
2.1 . Facebook va Twitter ijtimoiy tarmoqlarida uzaltilayotgan ma’lumotlarda tezkorlik va interaktivlik xususiyatlarining aks etishi
Mashhur Google kompaniyasining direktori Erik Shmidt aforizmi: “Svilizatsiyalar tug`ilganidan to 2003-yilgacha insoniyat tomonidan 5 ekzobayt axborot yaratilgan. Bugungi kunda bu hajmdagi axborotni yaratish uchun 2 kun kifoya!
XXI asr – axborot texnologiyalari va axborot asri. Bundan o‘n yil avval yashagan odam birdaniga hozirgi davrga tushib qolsa, yuksak texnologiyalarning bunchalik tez rivojlanib ketganligini ko‘rib, esdan “og‘ib” qolishi ham mumkin.
Yashab turgan asrimizning ortda qolgan dastlabki o‘n yilligiga nazar tashlaydigan bo‘lsak, uni bevosita mobil aloqaning taraqqiyoti va Internet global tarmog‘ining rivojlanishi bilan bog‘lash mumkin. Bundan o‘n yil avval atigi sanoqli kishilargina mobil aloqa vositasidan foydalangan bo‘lsa, oradan hech qancha o‘tmay, Finlandiyaning Nokia kompaniyasining “saxovati” hamda arzon mobil telefonlarning sotuvga chiqarilishi bilan hatto rivojlanayotgan mamlakatlarda ham aholining katta qismi uyali aloqadan bahramand bo‘lish imkoniyatiga ega bo‘ldi. Internetni ommaviy ravishda Ijtimoiylashuvi-chi? U insoniyat uchun foyda keltirdimi yoki buni aksi? Bu savol biroz nisbiy bo‘lishi mumkin. Chunki hali ijtimoiy tarmoqlar butun dunyo aholisini jami sonini qamrab ololgani yo‘q. Lekin shunday bo‘lsa bugun butun jahondagi internet foydalanuvchilarning yarmidan ko‘pi aksariyat vaqtini ijtimoiy tarmoqlarda o‘tkazayotganini hisobga olsak, bu narsa jiddiy o‘ylab ko‘rishga arziydigan masala ekanligi ayon bo’ladi.
Bugungi kunda Ijtimoiy tarmoqlarni Xususan “Facebook” va “Twitter” qanday ahamiyatga ega ekanligi haqida ko‘p gapirish mumkin. Ammo bularning bari yo “Twitter”ning o‘zi shakllantirgan, yoki unga muvaffaqiyatli ko‘rinishda singib ketgan yangi media voqelikka nisbatan jiddiy qarama-qarshilikni keltirib chiqaradi. Uning texnik tomondan asoslangan qisqalik omili zamonaviy axborot almashinuvining asosiy tamoyillaridan biriga aylandi. Tafsilotlar, matnlarni chetga surib qo‘ying: 140 ta belgiga sig‘magan g‘oya yoki yangilik – g‘oya ham, yangilik ham emas! Hech bir xabar, hech bir g‘oya unga ikki soniyadan ko‘proq vaqtni ajratishga arzimaydi!.. Axborot borgan sari post yoki qaydnoma sifatida “qadoqlanish”ga qarshi chiqmoqda, u imkon qadar yaxlit bir oqimga aylanishga harakat qilmoqda. Buni amalga oshirish uchun esa, hozircha, “Twitter”dan ko‘ra mosroq keladigan bir nima – yo‘q. 141-belgidan “uzun matn” boshlanadi – bu endi umuman boshqa, alohida bir madaniy ko‘rinish. Endi chuqur nafas olib, o‘qish uchun diqqatni jamlamoq kerak. Bu ishni – ya’ni fikrni 140 belgi ichiga qamashni xush ko‘rmaydiganlar uchun tinib-tinchimas dasturchilar tinmasdan har turli maxsus qurilmalarni o‘ylab chiqarishmoqda – ularda hammasi “qadimiy standartlar” bo‘yicha; fikrni qisqa xabar tarzida “qamash” ularga to‘g‘ri kelmaydi. Agar eski “uzun matn” madaniyatini yangi “tvit-madaniyat” bilan to‘qnashtirsak, qiziqarli adabiy o‘yinlarga ham guvoh bo‘lish mumkin.23
Darhaqiqat, bugun ijtimoiy tarmoqlarga OAV sifatida qarovchilar ham ko‘pchilikni tashkil qiladi. Ya’ni ular asosiy informatsiyani bevosita Ijtimoiy tarmoqlar orqali oluvchilar bo‘lib aytish mumkinki ularning qarashlarida ham oz bo‘lsada haqiqat bor. Chunki Ijtimoiy tarmoqlar ma’lum bir darajada bugun Ommaviy axborot vositalarini o‘rnini bosmoqda. Quyida fikrimni asoslash uchun bir necha misollarni keltiraman.
Xabaringiz bor 2011 yilning 24 yanvar kuni Moskvaning “Домодедово” aeroportida terakt sodir etilib, yuzlab insonlar umriga zomin bo‘lgan edi. Bu haqdagi ilk xabar 24 yanvar kuni soat 16:32 da “Twitter” ijtimoiy tarmog‘ida paydo bo‘ldi. Rossiyaning “Первый” telekanali esa voqea to‘g‘risidagi axborotni 18:00 da portlash sodir etilgan vaqtdan naqt bir yarim soat o‘tgach e’lon qildi. Besh daqiqa davom etgan favqulodda efirdan keyin birdaniga “Давай поженимся” shou-dasturi boshlandi. O‘sha vaqtda AQSHning CNN hamda Britaniyaning BBC World kanallari voqea joyidan to‘g‘ridan to‘g‘ri reportajlar tayyorlab uzatayotgan edi. Jurnalist Anna Vrajinaning “Улицы разбтых телевизоров” nomli maqolasida yozilishicha Rossiyaning etakchi telekanallari ko‘ngilochar dasturlar, tok-shoular namoyishi bilan “ommani ko‘nglini xushlayotgan” bir paytda ushbu fojeaning barcha tafsilotlari haqida diyarli hamma axborotlar to‘laligicha Ijtimoiy tarmoqlarda berib bo‘lingan edi.24
Bunday voqeani O‘zbekiston sharoitida ham kuzatish mumkin edi. Shu yilning 20-iyulga o‘tar kechasi, aniqrog‘i, 20-iyul 00:35da Respublikaning turli hil joylarida yer qimirlashi sodir bo‘ldi. Voqea tunda sodir bo‘lganligi uchun o‘sha paytda ko‘pchilik qatori men ham uyquda edim. Lekin qimirlash kuchli bo‘lganligidan o‘yg‘onib ketdim va tashqariga yugurib chiqdim. Uyqu aralash nima bo‘lganligini tusha olmasdim. Lekin o‘sha vaqtda birinchi hayolimga kelgan narsa telefonimni olib “Twitter” ga kirish bo‘ldi. Kirdimu 3 minut oldin sodir bo‘lgan zilzila haqidagi xabar allaqachon Twitter foydalanuvchilari tomonidan yozilganligiga guvoh bo‘ldim. Bu haqda keyinchalik ko‘plab blogerlar tomonidan qiziqarli maqolalar yozildi. Shunday blogerlardan Muxrim A’zamxo‘jaev shunday yozadi: 20-iyulga o‘tar kechasi sodir bo‘lgan zilzila haqida birinchi bo‘lib Tvitterda xabar paydo bo‘ldi. Mening ro‘yxatimdagi o‘zbekistonliklar orasida eng birinchi bo‘lib soat 00:36da @nodirt: "Bizda yer qimirlayapti", deb yozgan bo‘lsa, u bilan deyarli bir vaqtda Alisher Fayzullayev, inglizcha "Toshkentda zilzila", deb yozdi. Keyingi 15 daqiqa davomida 237 tvitter bo‘lgan va ularning yarmidan ko‘pi passiv bo‘lgan tviro‘yxatimda 50dan ortiq tvit paydo bo‘ldi. Bu - O‘zbekiston uchun xos bo‘lmagan bir faollikdir. Aynan o‘sha, yer qimirlaganidan keyingi 2-3 daqiqa davomida 20-30 tvit yozilib ketdi. Hamma yer juda yomon qimirlagani, qattiq qo‘rqqani, uydan qochib chiqqani yoki boshqalarning uydan qochib chiqqani haqida yozdi. Keyin, ko‘pchilik, qaytib uxlashga hamqo‘rqdi Bu zilzila kimnidir shunchaki uyqudan, ko‘pchilikni esa g‘aflat uyqusidan uyg‘otgani rost gap. Shunday vaqtda ko‘ngliga hazil siqqan odamlarning yozishicha, "Uztwitterni ham bir silkitvordi bu zilzila" - bunisi ham bor gap. Bir necha kun avval Tvitter rekordi o‘rnatilgandi - Yaponiya ayollar terma jamoasi jahon chempionatida chempion bo‘lganidan so‘ng, asosan yaponiyaliklarning tinimsiz harakat sabab, soniyasiga Yaponiyaning muvaffaqiyati bilan bog‘liq 7196 ta tvit yozilgandi. Tvitterda O‘zbekiston ham o‘zining "shaxsiy" rekordini o‘rnatdi, ammo raqamlar borasida biror nima deb bo‘lmaydi; bu dengizdan bir tomchi bo‘lardi, xolos. Hali kun tugagani yo‘q, ammo Azamat aka ning mikrobloglarida bugun "Gazeta.uz"ning navbatdagi rekordi haqida tvit paydo bo‘lsa ajabmas. Zilzila haqida O‘zbekiston nashrlari orasida birinchi bo‘lib xabar bergan internet-nashrga, ushbu post yozilayotgan vaqtda, LiveInternet statistikasi bo‘yicha 20 ming 600 tashrifchi (kechagisidan 16 ming martaga ko‘proq), www.uz statistikasi bo‘yicha 11 ming 537 xost (kechagasidan salkam 8 mingtaga ko‘p odam) kirgan.25
Ushbu blogpostdan ham ko‘rinib turipdiki bugun informatsiyani tarqalish tezligi bo‘yicha hozircha Ijtimoiy tarmoqlarga yetadigan biror-bir vosita yo‘q, va ko‘p ehtimolki xali beri topilmasa ham kerek. Ayniqsa bunaqa tabiy ofatlar sodir bo‘lgan vaqtda odamlar uchun eng muximi tez va ishonchli ma’lumotlar juda muhim hisoblanadi. Bunday ma’lumotlarni biror-bir rasmiy idorani tarmoqdagi sahifasi orqali tezkor ravishda xalqqa yetkazilishi endi kutilayotgan har qanday haf xatarlarga tayyor bo‘lishga undaydi. Bu jihatdan ijtimoiy tarmoqlarni insoniyatga ulkan yordami tegayotganini aytish zarur. Lekin madaniy ta’sirlaridan tashqari, “Twitter” ommalashuvining ijtimoiy oqibatlari ham mavjud. Aytishlaricha, uning yordamida inqiloblarni amalga oshirish mumkin. “Bir necha marta inqilobni qilib ham bo‘lishdi”, ko‘rinishidagi ommaviy bir tushuncha bor, ammo bu fikrga nisbatan shubha ham shunchalik ommaviy. Ammo turli xil falokatlarni (Yaponiyadagi zilzila yoki Moskva aeroportidagi portlash bo‘ladimi, buning farqi yo‘q) yoritish, odamlardan iborat katta guruhlarni markazlashmagan holda boshqarishda — “Twitter” haqiqatan almashtirib bo‘lmas bir qurilmadir.26
Ijtimoiy tarmoqlarni ijobiy taraflarini gapirish bilan bir qatorda ular keltirib chiqargan ulkan ko‘ngilsizliklar haqida ham aytib o‘tish zarur. Bunga misol qilib yaqinda bo‘lib o‘tgan Yaqin sharqdagi mojorolarni Angliyada bo‘lib o‘tgan to‘palonlarni keltirish mumkin. Mutaxassislar bu mojarolarning kelib chiqishiga jamiyatdagi yeg‘ilib qolgan muammolar bilan bir qatorda Ijtimoiy tarmoqlarni ham asosiy ayibdor sifatida ko‘rsatadi.
Yaqin sharqda qanchalik noroziliklar kuchayib borgan sari u yerda Ijtimoiy tarmoqlar shunchalik rivojlanib bordi. O‘nlab katta va kichik noroziliklar Tunis Misr Suriya Liviya Ummon Bahrayn kabi davlatlarda bo‘lib, bunday noroziliklar natijasida hatto ayrim davlatlarda hukumat tepasida uzoq yillardan buyon hokimyatni boshqarib kelayotgan davlat raxbarlarini hokimyatdan ag‘darilishiga ham olib keldi. Angliya va Isroilda “sotsial qo‘zg‘olon” hukumatni almashtirmagan bo‘lsa ham unga katta ziyon yetkazdi. Va qanchalik ajablanarni bo‘lmasin buning orqasida internet xususan sotsial tarmoqlar turgan edi.
FLB: Birinchi marta Google va Twitter qidiruv va ijtimoiy tarmoqlar hokimyatdagi barcha ommaviy noroziliklariga qarshi xalqning kerakli informatsion fikrkarini qo‘llash uchun birlashdi.27
Facebook va Twitterda paydo bo‘lgan ko‘plab xabarlar yaqinda bo‘lib o‘tgan inqilobiy harakatlarning asosiy sababi (faktor) bo‘lib qoldi va bu yangi OAV, ya’ni ijtimoiy tarmoqlar nafaqat asosiy tashkilotchi, balki butun dunyoni larzaga solgan asosiy manba sifatida e’tirof etildi.
Mobil telefonlar YouTube bloglar Facebook, Twitter ijtimoiy tarmoqlari qaynoq nuqtalardan to‘g‘ridan to‘g‘ri informatsiya yuboradigan asosiy manbaga aylandi. Chunki bunaqa vaqtlarda hukumat an’anaviy ommaviy axborot vositalarini o‘z nazorat ostiga olishi tabiy edi. Lekin ijtimoiy tarmoqlar orqali oddiy odamlar politsiya va armiyaning Demonstratsiya paytida odamlarga qilgan vaxshiyliklarini ochib berishdi, va shu bilan birga dunyo jamoatchiligini qattiqqo‘l choralar qo‘llashga majbur qildi28
Bularning hammasi 2010 yil AQSH ning Tunisdagi o‘sha paytdagi elchisi Robert F. Godets “Wikileaks” saytida Ben Alini poraxo‘rlikda ayblab chiqqan (depesha) si e’lon qilishi bilan boshlandi. Elchi bu yerda Prezident oilasini “mafia strukturasi” deb e’lon qilganidi. Lekin bunday narsalarni ovoz chiqarib aytish xavfli edi. Shuning uchun u bularni sotsial tarmoqlarda kommentariyalar bilan birga e’lon qildi. Shunda Facebook va boshqa forumlarda inqilobga chaqiruvlar boshlandi.
Inqilobning 1-aksiyalari 2010-yil 24-dekabr Muhammad Buazizining o‘zini o‘zi yoqib yuborishi bilan boshlandi. Bu o‘zini o‘zi yoqish ijtimoiy tarmoqlarda juda tez tarqaldi. 2 hafta davom o‘zining eng yuqori nuqtasiga yetgan “xalq nafrati” prezident Zin el’-Abidin Ben Alini hokimiyatdan kechib davlatdan qochishga va davlatni xarbiylar qo‘liga o‘tishiga olib keldi.
Inqilob juda tez kengaydi va dunyo jamoatchiligi oldida katta qiziqish uyg‘otdi. Ko‘plab arab mamlakatlari islohotlar o‘tkazilishini talab qila boshlashdi. Inqilob paytida 100 lab odamlar halok bo‘ldi. Mamlakatda zo‘ravonlik kuchaydi. Lekin vaqt o‘tishi bilan xalq tinchlana boshladi va muaqqat hokimyat vaqtinchalik komendantlik e’lon qildi.
Qattiqqo‘l choralar ko‘rilishiga sabab avvalgi ichki ishlar vaziri Farhat Radjining Facebookdagi sahifasi sabab bo‘ldi. Unga ko‘ra u agar Tunis islomiylar qo‘liga o‘tsa hokimyatni harbiylar kuch bilan qo‘lga oladi va katta to‘ntarilish yuz beradi diyilgandi. O‘z martabasidan olib tashlangan vazirning bu murojaatnomasi yana butun xalqni oyoqqa turg‘izdi.
Tunisda boshlangan ushbu inqilob boshqa ko‘plab arab davlatlarini ham qamrab oldi. Misrdagi inqilob ham Tunisdagi kabi Qohirada bir talabaning 17-yanvar 2011 yil kuni o‘zini o‘zi yoqishi bilan boshlandi. Internetda 25-yanvar “Jaxl kuni” "День гнева" deb e’lon qilindi va Suetsida ommaviy noroziliklar boshlandi. Odamlar oylik va ijtimoiy himoya va yaxshi hayot talab qila boshlashdi. 27-yanvarda bu harakat boshqa shaharlarga ham tarqaldi. Hukumat qo‘zg‘alonlarga qarshi armiyani ishlatdi. Internet va mobil aloqani vaqtinchalik o‘chirib qo‘ydi. 29 yanvarda Muborak 30 yillik boshqaruvi mobaynida 1-marta vitse-prezident tayinladi. Lekin bu faqat qo‘zg‘alonni kuchaytirdi. Odamlar uning ketishini talab qilishmoqda edi. Davlatda hamma narsa to‘xtab qoldi. 1-fevralda Xosni Muborak xalq oldida chiqish qildi. Lekin buni foydasi bo‘lmadi. 11- fevralda Muborak taxtdan ketdi va hokimyat armiya qo‘liga o‘tdi.
Ko‘p tahlilchilar Misrdagi 1-inqilob oqimi paytida bu ishlar ortida hech qanday siyosiy kuch turmaganligini aytishgandi. Bulaning hammasi boshlanishi Facebook va Twitter ishqibozlaridan boshlangandi, bu demakki asosiy ishtirokchilar ham aynan yoshlar bo‘lgan diya e’tirof etishadi.29
2009-yil Eronda bo‘lgan voqealarda aynan Twitter mikrobloglari asosiy ro‘lni o‘ynaganligi sabab Misr hukumati maxsus politsiya tuzdi va internet va mobil aloqani o‘chirib qo‘ydi. Lekin bus afar foydalanuvchilar barcha cheklanishlar ni aylanib o‘tib Facebook va Twitterga aloqani topishdi. Bu sahifalarda endi imternet cheklovlarini aylanib o‘tish yo‘llari yozilgandi. Internet butunlay o‘chirib qo‘yilgandan keyin chet elda yashovchi misrliklarga va boshqa arab davlatlariga xabarlar yuborila boshlandi. Shu tariqa OAV yangiliklar olishi va uni tarqata oladigan bo‘ldi.
Bu bir tarafdan ijtimoiy tarmoqlarni so‘z erkinligiga ma’lumotlarni oshkoraligiga xizmat qilgan bo‘lsa, ikkinchi tarafdan ma’lumotlarni bunaqa boshqaruvsiz juda tez tarqalishi mamlakatdagi ommaviy tartibsizliklarni ko‘proq davom etishiga buning natijasida halok bo‘lganlar sonini yanada ko‘p bo‘lishiga olib keldi.
Misr hukumati OAV dan ma’lumotlarni qat’iy bekitayotgan paytda odamlar o‘zi olgan videoyozuvlarni dunyo Ommaviy axborot vositalariga tarqatishdi. Bu jarayonda Twitter asosiy koordinator bo‘lib qoldi. Twitterga to‘g‘ridan to‘g‘ri reportajlar ma’lumotlar foto va videolar oqimini yuklash mumkin edi. Va yana ular odamlarni qo‘zg‘alonga chaqirishardi.
Hukumat buyrug‘iga binoan oxirgi Google va Twitter provayderi yopilgandan so‘ng 3 ta davlatda AQSH Italiya Bahraynda telefon aloqasi ochildi. U yerda odamlar Twitter uchun o‘z ovozli xabarlarini qoldirishi mumkin edi. Foydalanuvchilar odatdagiday o‘qishlari emas, balki eshitishlari mumkin edi. 1-marta barcha yetakchi saytlar birlashishdi. Internet va mobil aloqa o‘chgandan keyin davtat xavfsizligi muammosi 1-o‘ringa chiqdi. Kopchilik internet va mobil aloqasiz qolgandan keyin ko‘chaga chiqa boshladi. Ya’ni hukumat tomonidan qo‘llangan ushbu choralar aks natija berdi.
Internetdagi xabarlardan ilhomlangan Liviyaliklar ham shu yilning 15 yanvarida politsiya va hukumatga qarshi noroziliklar boshlandi. Ular Kadaffing ketishini talab qilishdi. Bu yerda ham shu zahoti mobil aloqa va internet o‘chirib qo‘yildi. Kadaffi tarafdorlari va unga qarshi bo‘lganlar o‘rtasida fuqarolar urishi kelib chiqdi. Hukumat letsenziyasiz aloqalarni noqnuniy deb e’lon qildi va shu ish bilan qo‘lga tushganlarni NATO josuslari deb e’lon qilib o‘limga maxkum qilindi.
AQSH siyosiy qochoqlarga va huquqlari buzilayotgan fuqarolarga yordam berishini ma’lum qildi. Xillari Klinton internetni demokratiyaning 1-belgisi deb nomladi. U dunyo liderlari oldida yoki internetni taqiqlab insonlar huquqlarini buzulishini yoki hamma qiyinchiliklarni bo‘yniga olib internet bilan ishlash kerakligini aytdi. Agar ular buni taqiqlasalar internetdan kelayotgan iqtisodiy va ijtimoiy foydadan ham mahrum bo‘lishini aytdi.
Ma’lumot o‘rnida aytib o‘tish joizki g‘arb matbuotlarida yozilishicha 2011-yil AQSH internet rivoji undan muammosiz foydalanish uchun programmalar yaratishga 20 mln $ ajratishini ma’lum qilgan. Shuningdek AQSH da Twitter mikrobloklarini xind rus hitoy tillaridagi versiyalarini ochdi.30
Facebookda har xil noroziliklar paydo bo‘lishidan 1 oycha oldin u yerda yangi “Suriya inqilobi - 2011” guruhi tashkil etildi. Unga ko‘ra, "Дню гнева" jahl, g‘azab nafrat kuniga barcha shaharlarda president Bashar Asadga qarshi odamlar to‘planishi kerak edi. Shundan so‘ng Suriyada bir necha shaharda ko‘plab to‘qnashuvlar va qurbonlar bo‘ldi. Voqealarni bunday keng tus olishi internet va sotsial setlarda ham yolg‘on ma’lumotlarni tarqalishiga ham olib keldi. Ko‘plab blogerlarning ma’lumotlariga qaraganda “Qidiruv Google” paydo bo‘layotgan juda ko‘p yolg‘on ma’lumotlarga qarshi AntiSuriya gruhi ishga tushgan. Ularning fikricha, Twitterdagi ko‘plab videolar boshqa shaharlardan olingan, yozilgan ovozlarning ham xech bir guvohi yo‘q. Bu haqdagi ma’lumotlarning hammasi esa Facebook Twitterda e’lon qilinardi.
Qo‘zg‘olonlardan keyin Suriya Facebook administratsiyasini prezident fanatlariga va yuzlab bunga qarshi chiqqanlarnini blokirovka qilishda ayblashdi. Shu sababdan Damashq Facebookni ikki tomonlama o‘yinda aybladi. Lekin shunga qaramay ular hamon o‘z ishlarini qilishmoqda.31
Yaqin sharqda bo‘lgan bu inqiloblar ijtimoiy tarmoqlar qanchalik muhum ahamiyatga egaligini ko‘rsatdi. Ekspertlar Tunisdagi voqealardan so‘ng informatsiyani nazoratini butunlay qo‘ldan ketganligini tushunishdi. Va bundan shunday hulosa chiqadiki ijtimoiy tarmoqlar nafaqat erkin informatsiyalar manbaiga balki xalq harakatlarini vujudga keltiruvchi maydonga ham aylanib qolishi mumkin ekan. Ushbu maqolada Ijtimoy tarmoqlarni yangi OAV sifatida e’tirof etilgan. Albatta, bu fikrga to‘laqonli bo‘lmasa-da qo‘shilsa bo‘ladi. Chunki har bir OAVning ma’lumot uzatish shakli har xil bo‘lgani bilan informatsiyani yig‘ish qayta ishlash va uni tarqatish jarayonida quyidagi umumiy prinsiplarga amal qiladi:
Informatsiyani iloji boricha tezroq to‘g‘ridan to‘gri yetkazish, ya’ni tezkorlik prinsipi
Yetkazilayotgan ma’lumotlarni ishonchli manbalar asosida to‘g‘ri yetkazish, ya’ni haqqoniylik prinsipi
Informatsiyani berishdagi aniqlik prinsipi
Eng muhim jarayonlarda ma’lumot tarqatishda iloji boricha holis bo‘lish, ya’ni holislik prinsipi
Har qanday manfaatlarga bo‘ysundirilmagan ma’lumot yetkazishdagi ochiqlik ya’ni oshkoralik prinsipi32
Bundan tashqari Ijtimoiy tarmoqlarda xususan “Twitter” da bo‘layotgan o‘zgarishlarni an’anaviy OAV orqali berib borilishi ham kuzatilgan Yaqinda O‘zbekistonning mustaqil bo‘lganligini 20 yilligi munosabati bilan O‘zbekistonlik ushbu tarmoq foydalanuvchilari bir loyihani amalga oshirishdi. Ushbu voqea haqida rasmiy ommaviy axborot vositasi hisoblangan “Gazeta.uz” va “Infoman.uz” saytlarida xabar e’lon qilindi. Twitter ijtimoiy tarmog‘ining o‘zbekistonlik foydalanuvchilari O‘zbekistonning Mustaqillik kunida “#uzb20” xeshtegini trendga olib chiqish niyatidalar. Bu haqdagi ilk takliflar ikki oydan beri muhokama qilib kelinmoqda, 1-sentabr yaqinlashgani sayin esa bu takliflar kuchayganidan kuchaymoqda.Blogger Avaz Ibragimovning yozishicha, #UZB, #Uzbekistan, #Uzbekistan20 kabi ko‘plab xeshteg variantlari taklif qilingan, ammo yakunda foydalanuvchilar o‘rtasidagi norasmiy tanlovda “#uzb20” xeshtegi eng tushunarli va lo‘nda deya topilgan.33
Shu o‘rinda xeshteg va trend so‘zlariga kichik izoh: Twitter mikrobloglar xizmatidagi xabarlarga qo‘shib yoziladigan xeshteglar ma’lum mavzuga oid xabarlarni saralash imkonini berib, eng ko‘p ishlatilgan xeshteglar Twitter trendida yoki boshqacha qilib aytganda, tarmoqda eng ko‘p muhokama qilinayotgan mavzular ro‘yxatida paydo bo‘ladi. Buning uchun yozilgan biror-bir xabar yoki so‘zga # ushbu belgini qo‘yiladi va alohida ajratilmoqchi bo‘lgan so‘z belgilanadi. Bu narsa juda qulay vosita bo‘lib ayni paytda butun dunyodagi odamlarning aksariyat qismini nima qiziqtirmoqda va ular nimalar haqida o‘ylayotganliklarini bilib turish mumkin. Chunki bitta so‘zni trend darajasiga chiqishi uchun o‘sha so‘z saytda ma’lum bir qisqa vaqt mobaynida kamida million marta ishlatilishi kerak. Bu narsani yaxshiroq tushunish uchun quyida Twitter mikroblogi tomonidan e’lon qilingan 2010-yilda eng ko‘p muhokama qilingan mavzular bilan tanishish mumkin
|
