O‘zbekiston respublikasi oliy va

partiyasi.
Uzluksiz ishlab chiqarish – alohida buyumni ajratib olish
74
www.ziyouz.com kutubxonasi

mumkin, lekin hamma mahsulotlar bir xil bo‘ladi (avtomobillar,
kompyuterlar ishlab chiqarish).
To‘xtovsiz ishlab chiqarish – mahsulotni ajratib olish
mumkin emas, ularning hammasi to‘xtovsiz jarayonda bir-biriga
qo‘shilib ketadi (metallurgiya, neft, ximiya va b.)
Savdo faoliyati bilan band tashkilotlarda buxgalteriya ba-
lanslarida ularni qo‘lga kiritish tannarxi va sotuv bo‘yicha narxlar
(chegirmalar, qo‘shimchalar) buxgalteriya hisobotlarida alohida
hisob varaqalar hisoblanadi. 
Yuklangan tovarlar, topshirilgan ishlar va bajarilgan xizmat-
lar faktik, me’yoriy to‘liq buxgalteriya balanslarida shartnoma
narxlari bilan qoplangan ishlab chiqarish xarajatlari tannarxlari,
realizatsiya bilan bog‘liq mahsulotlar, ish, xizmat tannarxlari
qo‘shilgan holda aks etadi.
Hisobot yili davomida narxlari pasaygan yoki eskirgan yoxud
boshlang‘ich sifatlarini qisman yo‘qotgan boyliklar, hisob yili
oxiridagi buxgalteriya balanslarida, realizatsiya qilish imkoni
bo‘lgan narxlarda (agar boshlang‘ich tayyorlov narxlaridan past
bo‘lmasa), tijorat tashkilotlarida moliyaviy natijalarda narxlari
orasidagi farqlar ko‘rsatilgan holda aks ettiriladi.
Tovar-moddiy zaxiralar uchun muhim hisob muammosi
aniqlashdir: ushbu hisob-kitob davrida TMZning qaysi qismi
xarajat qilingani foyda va zararlar hisobotida aks etishi kerak,
qaysi qismidan foydalanilmagani buxgalteriya balansida aks etti-
rilishi kerak. Shu bilan birga foydani aniqlash masalasi mos keluv-
chi chiqimlarni foydalar bilan solishtirish yo‘li bilan yechiladi.
Hisob davrida olingan, realizatsiyadan kelgan yalpi daromad
realizatsiya qilingan tovarlar tannarxini hisobot davrida sotilgan-
laridan tushgan foydani chegirib qolish yo‘li bilan hisoblanadi.
Sotilgan moddiy zaxiralar tannarxi o‘lchami hisobot yili oxi-
ridanTMZ bilan sotishga tayyorlangan TMZ tannarxi o‘rtasidagi
farq bilan aniqlanadi. Shuning uchun yakuniy natijalar tannarxi
qanchalik baland bo‘lsa realizatsiya qilingan TMZ lar tannarxi
shunchalik past bo‘ladi, yalpi daromad ham past bo‘ladi.
Yakuniy zaxiralar tannarxi o‘lchamlarini aniqlash muhim
muammo hisoblanadi, chunki xato qilinsa u yalpi mahsulotlar
natijalarini va hisob-kitob davridagi sof daromadni aniqlashda
noto‘g‘ri natijalar chiqishiga olib keladi.
Tovar-moddiy zaxiralar eng kichik ikkita o‘lchov bo‘yicha
baholanishi zarur: tannarxlar va sotishda imkoni bo‘lgan sof
baho.
75
www.ziyouz.com kutubxonasi

Tovar-moddiy zaxiralar tannarxi sotib olish, qayta ishlash,
zaxiralarni haqiqiy olib borish va ahvolini aniqlashga sarflangan
boshqa xarajatlarni o‘z ichiga oladi.
Bunday xarajatlar uchun misollar:
·
sotib olish tannarxi;
·
transport xarajatlari;
·
tovarlarni sug‘urta qilish xarajatlari;
·
yuklash-tushirish ishlariga qilingan sarflar;
·
bojxona va soliq to‘lovlari.
Hisobot davri ichida TMZ uchun narxlar almashadi. Bir xil
va miqdordagi tovarlarni har xil narxlarda sotib olish mumkin.
Ko‘pincha bir tovarni aniqlamoqchi yoki realizatsiya qilin-
moqchi bo‘lganda aniq TMZ ning qaysi qismi sotilib, qaysinisi
zaxira sifatida aniqlab bo‘lmaydi. Shuning uchun uni realizatsiya
qilinish tartibiga qarab aniqlash zarur.
Ko‘zda tutilgan realizatsiya tartibi aniq tartib bilan mos kel-
masligi mumkin. Gap tannarx harakati haqidagi ma’lumotlar
haqida ketayapti (TMZning o‘zi haqida emas).
10.1. ZAXIRALAR TANNARXINI O‘LCHASH USULLARI
Ishlab chiqarishga yozilgan yoki sotiladigan moddiy
resurslarni faktik tannarxi zaxiralarni baholash bo‘yicha quyida-
gi usullardan biri bilan hal qilinadi:
·
zaxira birliklari tannarxi bo‘yicha (to‘liq identifikatsiyalash
usuli);
·
o‘rtacha tannarx bo‘yicha;
·
sotib olingan paytidagi birinchi tannarx bo‘yicha (FIFO);
·
sotib olingan paytidagi oxirgi tannarxi bo‘yicha (LIFO);
Bu usullarning qo‘llanishini ko‘rib chiqamiz.
76
Operatsiyalar 
Miqdori
Narx birligi
Umumiy
narxi
1-yanvarga tovar zaxirasi
1-iyulga sotib olindi
1-oktabrga sotib olindi
Realizatsiya uchun tovarlar
Yil davomida realizatsiya
qilingan tovarlar
Yil oxiridagi tovarlar
100 8 800
60 9 540
80 10 800
240 2140/240=8.917 2140
150 ? ?
90
www.ziyouz.com kutubxonasi

Zaxiralar birligi tannarxi usuli buyurtma bilan tayyorlanadi-
gan noyob san’at asarlari, qimmatbaho zargarlik buyumlari,
mebel va avtomobil kabilarni hisoblashda qo‘llaniladi. Biroq u
katta miqdorda realizatsiya qilinadigan bir xil ko‘rinishdagi do-
nabay tovarlar uchun to‘g‘ri kelmaydi, chunki realizatsiya qilin-
gan tovarlar narxi qanday tovarlar realizatsiya qilinganiga qarab,
belgilanadi.
Agar do‘kondor 8$ dan 100 ta, 9$ dan 50 ta buyum olgan
bo‘lsa, realizatsiya qilingan tovarlar qiymati 1250(100
×
8+9
×
5).
Agar buyumlarni eng yuqori tannarx bilan tanlab olinsa, realiza-
tsiya qilingan tovarlar 1420(80
×
10+60
×
9) ga teng.
O‘rtacha qiymat usuli yordamida realizatsiya uchun yaroqli
tovarning o‘rtacha qiymati hisoblanadi. Agar o‘rtacha qiymat
zaxiralarni davriy inventarizatsiyasidan keyin aniqlansa
quyidagicha ko‘rinishda aniqlanadi:
77
Operatsiyalar 
Miqdori
Narx birligi
Umumiy
narxi
Realizatsiya uchun
tovarlar qiymati
Davr oxiriga tovar
zaxirasi
Jami
150 8.917 1338 
90 8.917 800
240 2140
O‘rtacha qiymat 2140/240 = 8.917$ ga teng
Zaxiralarning uzluksiz inventarizatsiyasini o‘tkazishda
o‘rtacha qiymat usuli quyidagilarni ko‘zda tutadi:
mavjud TMZning hisobot davri boshlanishiga qiymati
(plyus) + hisobot davri davomida sotib olingan tovar
qiymati boshlanishiga TMZ miqdori + sotib olingan-
lar miqdori
Natijada TMZ miqdorining davr oxiriga o‘rtacha o‘lcham-
dagi birligi qiymatini topamiz
O‘rtacha qiymat TMZ=(800 + 540)/(100 + 60 + 80) + 800/
240 = 8917
Oxirida tovarlarning tannarxi = 90
×
8917 = 802530
Realizatsiya qilingan tovarlar tannarxi = sotish uchun tovar-
lar – 802530 oxiriga tovarlar zaxirasi
=
TMZning
qiymati
www.ziyouz.com kutubxonasi

FIFO usuli (birinchisi zaxiraga – birinchisi ishlab chiqa-
rishga)
Birinchisi harid narxlari bo‘yicha tovarlarni baholashda eng
eski tovarlar avval, keyinroq kech sotib olinganlari davr oxiri-
gacha zaxira bo‘lib qolishini taklif etadi.
78
Bu usul jismonan realizatsiya qilingan tovarlar qiymatini
ularni sotishdan kelgan daromad bilan bog‘laydi. Narxlarning
doimiy ortib borishi va inflyatsiya sharoitida realizatsiya qilingan
tovarlar kichik qiymat o‘lchovini aks ettiradi. Demak, hisobot-
larda daromadlar miqdori ko‘paytiriladi.
LIFO (oxirgi zaxira – ishlab chiqarishda birinchi) usuli.
Oxirgi harid narxlari bo‘yicha zaxiralarni baholash usuli davr
oxiridagi tovar zaxiralari eng avvalgi haridning qiymatiga
asoslanishi ko‘zda tutiladi.
Usul narxlarning yuqoriga va pastga harakatlanish davridagi
daromadni juda aniq, bexato aniqlaydi, shu bilan birga realiza-
tsiya qilingan Tovar tannarxi narxlarning savdo paytidagi
chiqimlari darajasi bilan tenglashtirilgan holda aniqlanadi.
Natijada usul deflyatsiya (muomaladagi pul miqdorining kama-
yishi) jarayonida eng kam sof daromadni ko‘rsatadi, chunki u
davrning iqtisodiy rivojlanishga ta’sirini silliqlashtiradi.
Realizatsiya qilingan 
tovarlar qiymati narxi
Miqdori
Narx birligi
Umumiy
narxi
Tovar zaxirasidan 
1-yanvarga
Sotib olingandan 1-iyulga
Realizatsiya qilingan 
tovarlarning tannarxi
Oxiriga qolgan tovarlar
1-iyulga sotib olingan
tovarlar
1-oktabrda sotib olingan
tovarlar
Davr oxiriga zaxiralar
100
8
800
50
9
450
150
0
1250
10
9
90
80
10
800
90
890/90=10.89 890
www.ziyouz.com kutubxonasi

1-oktabrga (`sotib) 
olinganlardan
1-iyulga (`sotib) 
olinganlardan
Boshlanish tovar 
zaxiralaridan
Realizatsiya qilingan 
tovarlar qiymati
Davr oxiriga 
tovar zaxirasi
Davr boshlanishiga
tovar zaxirasi
79
Realizatsiya qilingan
tovarlar qiymati
Miqdori
Narx birligi
Umumiy
narxi
80
10
800
60
9
540
10
8
80
150
1420
90
8
720
Aytib o‘tilgan uchta usullar natijalarini umumlashtiramiz
Usullar
Realizatsiya
qilingan TMZ
qiymati
Davr oxiriga
tovarlar
Davr oxiriga
TMZ qiymati
FIFO
O‘rtacha qiymat
LIFO
1250
890
2140
1338
802
2140
1420
720
2140
10.2. DAVR OXIRIGA TMZ ZAXIRALARI 
QIYMATLARINING O‘ZGARISHI
Realizatsiya yoki ishlab chiqarishda foydalaniladigan zaxi-
ralar miqdori – davrning boshlanishida zaxiralar qiymati plyus
hisobot davrida sotib olingan yoki tayyorlashdir. Zaxiralarni
baholashning asosiy vazifasi hisobot davrida qancha hajmdagi
zaxiralar sotilib, qanchasi qolganini aniqlashdir. Bu masalani ikki
xil usul bilan yechish mumkin:
— davriy hisob (inventarizatsiya);
— uzluksiz hisob (inventarizatsiya).
www.ziyouz.com kutubxonasi

80
Davriy hisobdan bir xil turadigan mahsulotlarning chakana
savdosi bilan shug‘ullanuvchi korxonalarda foydalaniladi.
Realizatsiya qilingan TMZlar tannarxini inventarizatsiya oxiri-
gacha aniqlash mumkin emas, chunki u quyidagi formula bilan
hisoblanadi:
Sotilgan TMZ lar qiymati = davr boshidagi TMZ tannarxi+
davr ichida olingan TMZ lar qiymati – davr oxirida TMZ ning
qiymati
Binobarin, sotilgan TMZ lar tannarxi avval ko‘rib o‘tilgan
usuldagi TMZ ni baholash usullariga bog‘liq.
TMZ ning barcha harakatlari xarajatlarning vaqtinchalik
hisob varaqalarida aks etadi, inventarizatsiyalar natijalari
bo‘yicha esa balans hisob varaqalaridagi TMZ lar qoldiqla-
rini tartibga soluvchi provodkalar qilinadi. TMZ ning uzluk-
siz hisobi tovarlarni sotib olish va sotish haqida ana shun-
day yozuvlar yuritish orqali amalga oshiriladi. Shu bilan
birga hisob balans hisob varaqalarida yuritiladi, vaqtinchalik
hisob varaqalar qo‘llanilmaydi. Ushbu usulni qo‘llash TMZ-
larning qoldiqlarini kuzatib borish va realizatsiya qilinganla-
rini darhol aniqlash imkonini beradi.
TMZ ning tahliliy hisobi
Har bir nomdagi TMZ ning miqdori va qiymati haqida
ma’lumotlarga ega bo‘lishi uchun tovarlar materiallar va tayyor
mahsulotlarni nomlari bo‘yicha qismlarga bo‘lib tovarlar hisobi-
ni yuritish zarur. TMZ qismlari balansida ko‘rsatilgan har bir
hisob varaqalar o‘zida alohida yozuvlar natijalarini biriktirgan
aniq hisob varaqaga mos keluvchi sintetik hisob varaqalar bo‘lib
hisoblanadi, har bir sintetik hisob varaqaning qo‘shimcha jurnal
(lar) uchun nomlari bo‘yicha bo‘lingan, ya’ni TMZ larning har
bir hisob varaqasi alohida aks ettirilgani bo‘yicha nazorat qilish
imkonini beradi.
TMZ lardagi tahliliy hisoblarda har bir nomdagi buyum
uchun alohida kartochka yuritiladi. Ular amalga oshirilgani
bo‘yicha sotib olish, tayyorlash, realizatsiya va boshqa xarajatlari
yoziladi.
Quyida ana shunday kartochkalar uchun misol keltiramiz:
TMZ larni uzluksiz tizimlari bo‘yicha tahliliy kartochkalar
hisobi o‘rtacha tahlil usuli bilan
www.ziyouz.com kutubxonasi

81
Sana
miq-
dor
nar-
xi
qiy-
mati
miq-
dor
nar-
xi
qiy-
mati
miq-
dor
nar-
xi
qiy-
mati
1-dekabr
90 8.0 720
4
10 100
100 8.2 820
Nomi: CITIZEN rusumidagi kalkulyator
Sotib olindi
Sotildi
Qoldiq
Tovar-moddiy boyliklar hisobi
Bu DS N4 «Tovar-moddiy zaxiralar»ga muvofiq egalik qi-
luvchi subyektdagi quyidagi ko‘rinishdagi aktivlar TMZ ga
tegishli hisoblanadi:
— islab chiqarish yoki ish bajarish (xizmat ko‘satish) jara-
yonida foydalanishga mo‘ljallangan xomashyo zaxiralari, mahsu-
lotlarni komplektlovchi materiallar, yonilg‘i, boshqa materiallar
taralari, inventarlari va xo‘jalikka tegishli boshqa narsalar;
— tugallanmagan ishlab chiqarish mahsulotlari (bajarilgan
ish, xizmat);
— tayyor mahsulotlar;
— sotishga mo‘ljallangan tovarlar.
Tovar-moddiy boyliklar tannarx, realizatsiyaning sof daro-
madlari bo‘yicha eng kam narxlar bo‘yicha baholanadi. Bunda
zaxiralarni realizatsiyaning sof qiymati bo‘yicha baholash (asl
qiymatdan past) quyidagi holatlardagina amalga oshiriladi:
1) zaxiralarni realizatsiya narxlari kamayganda;
2) zaxiralarga zarar yetkazilganda;
3) zaxiralar qisman yoki to‘liq eskirganda.
Tovar-moddiy zaxiralarning sotishdagi sof qiymatidan ham
past darajada arzonlashtirilishi ular haddan ortiq yig‘ilib qolgan-
da va ularni asta-sekinlik bilan aylanish holatlarida, hamma
aktivlar moliyaviy hisobotlarda realizatsiya yoki foydalanishdan
olinadigan miqdordan baland ifodalanmasligi uchun («ehtiyot-
korlik» yoki «konservatizm» tamoyillari) qo‘llaniladi.
Bu DS M4 bo‘yicha korxonalar tovar moddiy zaxiralarini
realizatsiyaning sof qiymati darajada kamaytirishi quyidagi asos-
larda yuz beradi:
1) bandma-band usulida;
2) asosiy tovar guruhi usulida.
www.ziyouz.com kutubxonasi

Tovar-moddiy zaxiralar tannarxini o‘lchash usullari
Korxona ishlab chiqarish (realizatsiya)si yozilayotgan mate-
rial resurslarning qiymatini qanday aniqlashni o‘zi hal qiladi.
— FIFO usuli bilan (birinchi navbatda ishlab chiqarilayotgan
mahsulotlar tannarxiga birinchi bo‘lib sotib olingan yoki ishlab
chiqarilgan zaxiralar qiymati yoziladi).
— O‘rtacha qiymat o‘lchovi yoki «AVERO» bilan (har bir
birlik qiymati davr boshidagi va davr bo‘yicha sotib olingan yoki
ishlab chiqarilgan o‘xshash birliklarning o‘rtacha qiymatidan
kelib chiqib aniqlanadi). 
O‘rtacha qiymat o‘lchov ham ikki usul bilan hisoblanishi
mumkin:
— davriy asosda, ya’ni har bir hisobot davri oxirida;
— har bir qo‘shimcha ta’minotning borishi jarayonida.
Agar korxona qiymatni o‘rtacha o‘lchovi usulidan foy-
dalansa, yuqorida ko‘rsatilgan usullardan biri uning hisob
siyosatida aks etishi kerak.
FIFO va o‘rtacha qiymat usuli bilan bir qatorda yoziladigan
moddiy ishlab chiqarich zaxiralarini har bir birlik tannarxi
bo‘yicha baholash usulini qo‘llash ham ko‘zda tutiladi. Ya’ni,
agar moddiy ishlab chiqarish zaxiralaridan alohida maqsadlar
uchun ishlatilsa yoki bu zaxiralar oddiy yo‘l bilan bir-birining
o‘rnini bosa olmasa, ularni baholash har bitta birlik bo‘yicha
amalga oshiriladi. Masalan, qimmatbaho metallar, toshlar va b.
82
www.ziyouz.com kutubxonasi

11- B O B. ASOSIY VOSITALAR
11.1. ASOSIY VOSITALAR HAQIDA TUSHUNCHA
Asosiy vositalar (AV) ishlab chiqarishda yoki tovar yetkazib
berish va xizmat ko‘rsatish boshqa kompaniyalarga ijaraga berish
yoki bir davrdan ortiq muddat foydalanishni ko‘zlagan ma’muriy
maqsadlarni ko‘zlaydigan moddiy aktivlardir.
Uzoq muddatli aktivlar quyidagilarga bo‘linadi:
·
moddiy, ya’ni jismoniy natural ko‘rinishdagi uzoq muddat
foydalaniladigan asosiy mablag‘;
·
nomoddiy – jismoniy tasnifi bo‘lmagan, lekin xo‘jalik sub-
yektiga taqdim etuvchi uzoq muddatli huquqlari va ustun-
liklari tufayli ma’lum qiymatga ega uzoq muddat foy-
dalaniladigan aktivlar.
Asosiy vositalar hisobini yuritish uchun quyidagi guruhlar
tasniflanadi:
·
bino;
·
asbob-uskunalar;
·
mebel;
·
transport vositalari;
·
yer va tabiiy resurslar.
Har bir guruh hisob varaqa raqami Byxgalteriya hisobi
schyotlari rejasiga mos keladi. 
Asosiy vositalarning ijaraga olingan obyektlari ijaraga olgan
tashkilot aniq ishlab chiqarish xarajatlari miqdorida, agar ijara
shartnomasida boshqasi ko‘zda tutilmagan bo‘lsa, xususiy asosiy
vosita sifatida yoziladi.
Asosiy vosita kelib tushganda ularga inventar nashrlari yozi-
ladi. Bu nomerlar obyekt va hisob daftarlarida aks ettiriladi.
Inventar nashri yozilganda uning schyotidagi son, uning ichida-
gi tartib raqami va olingan kun sanasi yoziladi. 
Har bir guruh AV bo‘yicha tahliliy hisobning yordamchi
hisob registri – inventar kartochkalar yuritiladi.
Aktiv sifatida tan olinishi mumkin bo‘lgan AV obyekti faktik
qiymati bo‘yicha baholanishi zarur. 
AV ni hisobga olishning zaruriy sharti – ularni narxlashning
83
www.ziyouz.com kutubxonasi

yagona tamoyilidir. Shu bilan birga, AV ning quyidagi narxlari
farqlanadi:
·
boshlang‘ich (narx);
·
balansdagi;
·
qoldiq;
·
tiklanuvchi.
Boshlang‘ich qiymat AV ni ishga tushirish paytida qo‘yiladi
va AV ni sotib olish usullariga bog‘liq. AV aktiv egalik qiluvchi
subyekt balansida turgan hamma vaqt davomida boshlang‘ich
qiymat bilan qoladi. 
Asosiy vositalarning korxonaga kelib tushishi quyidagi nati-
jalar tufayli yuz beradi:
·
Kapitalni aksiyaga almashtirish. Bunda boshlang‘ich qiy-
mat haqqoniy bozor narxi bo‘yicha baholangan AB ta’sischilari
tomonidan kiritilgan UK qiymatining omonat (jamg‘arma) miq-
doriga teng. Bu xo‘jalik operatsiyasi quyidagi provodka bilan ras-
miylashtiriladi: 
D-t «Asosiy vosita»
K-t «Kapital».
·
Pul mablag‘lariga. AV obyektlarining aniq qiymatiga sotib
olish narxi ham kiradi, shuningdek qoplanmaydigan import
soliqlari, sotib olingan buyum solig‘i, aktivdan kerakli yo‘nalish
bo‘yicha uni ishchi holatiga keltirish uchun qilingan har qanday
to‘g‘ridan to‘g‘ri xarajatlar; harid narxini aniqlash uchun har
qanday savdo chegirmalari ham qo‘shiladi. 
D-t «Asosiy vositalar»
K-t «Pul mablag‘lari».
·
O‘z kuchi bilan barpo qilmoq. Boshlang‘ich qiymatga asosiy
vositani barpo qilish uchun sarflangan hamma xarajatlar kiradi.
AV ishga tushirilgunga qadar hamma xarajatlar hisobi
«Tugallanmagan qurilish» schyotiga yoziladi. Keyin AV guruhiga
quyidagi provodka bilan o‘tkaziladi:
D-t «Asosiy vositalar»
K-t «Pul mablag‘lari».
·
Sovg‘aga olingan. Sovg‘a qilingan AV hisobda «Kapital»
qismini ko‘paytirish yo‘li bilan haqqoniy bozor narxida ifo-
dalanadi.
D-t «Asosiy vositalar»
K-t «Qo‘shimcha to‘langan kapital».
84
www.ziyouz.com kutubxonasi

11.2. ASOSIY VOSITALAR AMORTIZATSIYASI
Uzoq vaqt ishlatilgan barcha moddiy aktivlar (yerdan
tashqari) ishlatish bo‘yicha chegaralangan muddatga ega. Chunki
ishlatish jarayonida u siyqalanadi, vaqti kelib esa eskirib, yaroq-
siz holga keladi.
Buxgalteriya hisobi tamoyillari bo‘yicha AV ning narxi uni
foydali ishlatish davri bo‘yicha hisobdan chiqarish uchun taqsim-
lanishi kerak. AV qiymatini taqsimlashning bu jarayoni chiqim-
ga ularning AV qismi qiymatining bir qismi muomalasi sifatida
qo‘shiladi va AV amortizatsiyasi yoki siyqalanish deyiladi.
Hisobdan chiqarilishi kerak bo‘lgan qiymat amortizatsiya
yoki siyqalanish qiymati deyiladi. 
Amortizatsion hisobdan chiqarish belgilangan me’yor va AV-
ning balans qiymatiga ko‘ra har oyda o‘tkaziladi.
Eskirish – bu aktivning jismoniy sifatini qiymat tarzida
yo‘qotish ko‘rsatkichlari va uning texnik-iqtisodiy xususiyatini,
unga qo‘shimcha ravishda unga qo‘shimcha ravishda qiymatini
yo‘qotishi.
AV ning balans qiymati deb aktivning balansda aks etishi va
shu yo‘l bilan boshlang‘ich qiymat bilan amortizatsiyada
yig‘ilgan miqdor orasidagi farqqa aytiladi.
Ishlatish uchun keltirilgan AV bo‘yicha amortizatsiya hisobi-
ni ularning kelib tushishidagi oyning birinchi kunidan boshlab
keyingi kelish oyigacha, chiqarib tashlash esa oyning birinchi
kunidan keyingi chiqarilish oyigacha amalga oshiriladi.
Amortizatsiya miqdori har oyda yoziladi va uning balans qiymati
qoldiq bilan teng bo‘lgunga qadar davom etadi.
Qoldiq qiymat deganda aktivning foydalilik muddati tu-
gaguncha ishlatilishi yoki ikkilamchi xomashyo va aktivni likvi-
datsiya qilish natijasida olingan boshqa chiqindilar qiymati
tushuniladi. 
Nomoddiy aktivning qoldiq qiymati nolga teng deb taxmin
qilinadi, lekin agar:
·
Boshqa tomonning ushbu aktivni foydali xizmatining oxir-
gi muddatiga qadar sotib olish majburiyati mavjud bo‘lsa yoki
·
Shu turdagi aktivlar uchun bozor mavjud bo‘lganda:
a) bunday bozor aktivning foydali xizmati muddati oxirida
mavjud bo‘ladi;
b) qoldiq qiymat ana shunday bozor vositachiligida topilishi
mumkin.
85
www.ziyouz.com kutubxonasi

Bunday hollarda qoldiq qiymat sifatida kelishilgan yoki prog-
noz qilingan miqdor qabul qilinadi.
Amortizatsiya uchun hisoblangan balans schyotlaridagi miq-
dor biron-bir pul mablag‘lari to‘plamida aks etmaydi. Bu miqdor
daromaddan xarajat ko‘rinishida siyqalangan aktivlarning bosh-
lang‘ich qiymatining bir qismini bildiradi.
Eskirishni hisoblash baholash emas, taqsimlashdir. Eskirish
uchun hisobdan chiqarish aktivning bozor qiymatini hisobot
davri davomida aks ettirmaydi. Siyqalangani uchun hisobdan
chiqarish aktiv korxonaga foyda keltirayotgan davrlarga uning
boshlang‘ich qiymatini sistematik tarzda taqsimlashdir. Shu yer-
dan uzoq muddatli aktivning sof balans qiymati kelib chiqadi va
u buxgalteriya balansida aks etib, ana shunday sistematik taqsim-
lash jarayonida xarajat aloqasi bo‘lmagan o‘sha boshlang‘ich qiy-
matgina ko‘rsatadi.
AV amortizatsiya qilinayotgan miqdori tashkilot xo‘jalik
faoliyatiga bog‘liq bo‘lmagan holda amalga oshiriladi. U hisobot
davrida quyidagi usullardan biri bo‘yicha bajariladi:
— qiymatni hisobdan chiqarishning teng o‘lchovli (to‘g‘ri
chiziqli) usuli;
— amortizatsiyani hisoblashning ishlab chiqarish usuli;
— qiymatni hisobdan chiqarishning jadallashtirilgan ikki
usuli;
— kamayayotgan qoldiq usuli;
— miqdor soni usuli.
Amortizatsiya qo‘llash (hisoblash)ning oddiy usullari
Asosiy fondlarning ishdan chiqishi mulk shaklidan qat’i
nazar hamma korxonalarda, asosiy fond (jamg‘arma)ning
hamma turlari bo‘yicha aniqlanadi va hisobga olinadi.
Ishdan chiqqanlik miqdori to‘liq amortizatsiyalangan asosiy
fondlar hisoblanmaydi. 
Asosiy fondlarning ishdan chiqqanligi (eskirganligi) korxona
va tashkilotlarda o‘rnatilgan amortizatsion hisobdan chiqarishla-
rining yagona me’yorida aks ettiriladi.
1. Qiymatni hisobdan chiqarishning teng o‘lcho‘vli (to‘g‘ri
chiziqli) usuli.
Bu usulda amortizatsiya taxminiy hisoblanadi, chunki amor-
tizatsiya aktivning qanchalik uzoq xizmat qilishiga bog‘liq.
Amortizatsiya me’yori doimiy bo‘ladi va asosiy vositaning amor-
tizatsiyalanayotgan qiymatiga nisbatan pul birligi, foiz sifatida
aks ettirilishi mumkin.
86
www.ziyouz.com kutubxonasi

Amortizatsiyaning yillik miqdori quyidagi tarzda hisoblanadi:
Boshlang‘ich qiymat – Qoldiq qiymat
——————————————————————— = Siyqalanish me’yori
Xizmatlar muddati
100
yoki ————————————— = Siyqalanish me’yori
Xizmatlar muddati
Ushbu usul qo‘llanganda yig‘ilgan siyqalanish bir tekisda
ko‘payadi, balans qiymati esa baholangan qoldiq qiymatga yet-
guncha bir tekisda kamayadi.
2. Ishlab chiqarish usuli.
Ushbu usul amortizatsiya ekspluatatsiya oqibati va oraliq
vaqtning hech qanday ta’siri yo‘q degan taxminga asoslanadi. Bu
usulni ushbu aktivlarga bajarilgan asbob-uskunalar va transport
vositalariga nisbatan qo‘llaniladi.
Boshlang‘ich qiymat – Qoldiq qiymat
Amortizatsiya koeffitsienti = ————————————————————————
Ekspluatatsiya muddati uchun
ko‘zda tutilgan ish birligi soni
Ushbu usulni qo‘llashda yig‘ilgan ishdan chiqish bajarilgan
ish birligiga to‘g‘ridan to‘g‘ri bog‘liq holda ortib boradi. Balans
qiymat esa ish ko‘rsatkichiga proporsional holda har yili
baholangan qoldiq miqdorga yetgunga qadar kamayib boradi.
Ushbu usulga mos ravishda ish birligi ham aniq aktivga mos
kelishi kerak.
3. Jadallashtirilgan amortizatsiya usullari.
Ishlatilishining birinchi yilida ishlab chiqarish ish sama-
radorligi yuqori bo‘lgan aktivlar uchun (kompyuter texnikasi,
yuqori quvvatli asbob-uskunalar va b.) vaqti kelib ularni saqlash
uchun ekspluatatsiya xarajatlari ko‘payadi. Demak, ishdan
chiqqanlikni hisoblash usuli bularning kechki davrga nisbatan
oldingi (boshlang‘ich) davrda katta iqtisodiy samara keltirishini
aks ettirishi kerak.
87
Amortizatsiya
qiymati
=
×
Amortizatsiya
koeffitsienti
Hisobot davridagi
ishlarning haqiqiy soni
www.ziyouz.com kutubxonasi

Ana shunday aktivlar uchun hisobdan chiqarishning jadal-
lashtirilgan usulidan oqilona foydalanish lozim. Chunki katta
miqdordagi qiymat birinchi yil xarajatlariga kiradi.
Jadallashtirilgan amortizatsiya usuli ishlab chiqarish chiqim-
lari muomalani AV xizmatining me’yoriy muddatlari bilan so-
lishtirganda o‘ta tez, balans qiymatini ishlab chiqarish chiqimlari
va muomalaga to‘liq o‘tkazadigan maqsadli usuldir.
4. Kumulyativ usul.
AV xizmat ko‘rsatish muddatini (yil) miqdor bilan aniqlaydi.
Uning asosida kumulyativ koeffitsient yotadi. 
Usulning metodikasi quyidagicha: 
·
Kumulyativ son aniqlanadi:
N×(N+1)
—————— , bunda N – xizmat muddati. 
2
·
Kumulyativ koeffitsient aniqlanadi:
Qolgan ekspluatatsiya yillari soni
K= ———————————————————————— .
Kumulyativ son
·
Amortizatsiyalangan qiymat = Boshlang‘ich qiymat – Qolgan
qiymat.
·
Amortizatsiya miqdori = K* Amortizatsiyalanadigan qiymat.
5. Kamayayotgan qoldiq usuli.
Har yili eskirish ana shu yilning boshlanishidagi sof balans
qiymati uchun qo‘llaniladigan mos foiz yordamida aniqlanadi.
Sof balans qiymati ayni vaqt uchun yig‘ilib qolgan ishdan
chiqish, eskirishning hamma miqdorini birga hisoblagandagi
boshlang‘ich qiymatni bildiradi. Baholangan qoldiq qiymat yillik
eskirish hisobiga ta’sir qilmaydi, chunki u qoldiq qiymat aktiv-
ning sof balans qiymatiga kiritilmagan.
Qoldiq qiymat hisobotlarda oxirgi davrda eskirish uchun pul
o‘tkazishni chegaralovchi sifatida qabul qilinadi. Amortizatsiya
uchun hisoblangan miqdor ko‘payganda eskirish miqdori balans
qiymati va qoldiq o‘rtasidagi farq bo‘lib hisoblanadi. 
Asosiy vositalarni o‘chirish quyidagi hollarda yuz berishi
mumkin:
— jismoniy yoki ma’nan ishdan chiqqanlik uchun kelgusida
foydalanish uchun yaroqsizlik;
88
www.ziyouz.com kutubxonasi

— ularni realizatsiya qilish, yoki tashqi korxonalarga qaytib
olmaslik sharti bilan berish;
— almashtirish.
Agar asosiy vositalar jismoniy ishdan chiqqanligi uchun
ekspluatatsiyadan butunlay olib tashlansa, maxsus tashkil etilgan
komissiya AV ni yo‘q qilinganligi haqida akt tuzadi. Aktga
komissiya a’zolarining kamida ¾ qismi imzo qo‘yishi shart.
AV larni o‘chirishda ular to‘liq amortizatsiyalanadi, hisobga
olingan amortizatsiyaning miqdori operatsiya xarajatlariga
o‘tkaziladi. 
Agar AV tarafdor tashkilotlarga bepul o‘tkazilsa, asosiy vosi-
talarning balans qiymati zararga tegishli bo‘ladi, AV ni qayta
baholash bo‘yicha zaxira bo‘lsa, u taqsimlanmaydigan foydaga
taalluqli bo‘ladi.
11.3. KEYINGI DAVRDAGI XARAJATLAR
Moddiy aktivlarda hariddan keyin paydo bo‘luvchi xarajatlar
aktivning qiymatlariga ikki xil shartga amal qilingandagina yozi-
ladi:
·
bu xarajatlar ushbu aktivga oldindan aniqlangan kelgusi
iqtisodiy foydalarni realizatsiya qilish imkonini beradi;
·
bu xarajatlar aktiv ma’lumotlari bilan ishonchli muvofiq-
lashtirilgan va o‘lchangan bo‘lishi mumkin.
Keyingi xarajatlarni kapitallashtirish ikki xil usulda aks etishi
mumkin:
·
xarajat miqdoriga asosiy vositalar schyoti debetlashtiriladi;
·
xarajatlar miqdoriga «To‘plangan amortizatsiya» schyoti
debetlashtiriladi.
Boshqa har qanday holatlarda bunday xarajatlarga ular amal-
ga oshirilgan paytdagi operatsiya xarajatlari sifatida qaraladi.
11.4. ASOSIY VOSITALARNI QAYTA BAHOLASH
AV lar birinchi marta baholangandan keyin shu qiymat bilan
xizmat qilgan butun davri davomida unga qo‘shilgan amortiza-
tsiya (balans) qiymati hisoblanadi. Bu usul standartlashtirilgan
usul deyiladi.
AV ni keyingi baholashda balans qiymati haqiqiy bozor qiy-
matiga mos kelishi uchun alternativ (muqobil) usuldan foydala-
nishga yo‘l qo‘yiladi. Shu bilan birga AV balansda qayta
89
www.ziyouz.com kutubxonasi

hisoblangan sanasiga shu davrgacha qo‘shib yig‘ilgan amortiza-
tsiyani bozor narxiga tenglashtirilgan holda qayta baholangan
holda hisoblanadi.
Qayta baholash tezligi AV lar bozor qiymatining o‘zgarishi-
ga bog‘liq. Binobarin, bozor narxi balansdagidan jiddiy farq qilsa
qayta baholashni o‘tkazish zarur.
Haqiqiy qiymat (AV) o‘zining ishdan chiqish (eskirish) dara-
jasi baholarni qayta hisoblash sanasida hisobga olinishi zarurli-
gini ta’kidlaydi. Darvoqe, agar aktivning boshlang‘ich qiymati
bozor qiymati bo‘yicha qayta baholansa, shu qiymat bo‘yicha
yig‘ilgan amortizatsiya ham aktivning balans qiymati qayta baho-
lashdan keyin uning haqiqiy qiymati bilan tenglashishi uchun
yig‘ilgan amortizatsiyalar qayta baholanmo‘g‘i zarur. 
Qayta baholash bir necha usulda amalga oshiriladi. Ulardan
biri quyidagicha.
Qayta baholash boshlang‘ich qiymatni va amortizatsiyani
qayta baholashdagi cheklangan qiymatni qo‘llash bilan yagona
koeffitsientga ko‘paytirish bilan amalga oshiriladi. 
Hamma xarajatlarning qayta tiklanuvchi qiymati shunga
o‘xshash yangi AV ni sotib olish yoki tuzish uchun zarur. 
Qayta tiklanuvchi qiymat
Koeffitsient = ———————————————
Boshlang‘ich qiymat
11.5. NOMODDIY AKTIVLAR
Nomoddiy aktivlarga xo‘jalik faoliyatida bir yildan ortiq
muddat davomida foyda keltiruvchilarga quyidagi hollarda paydo
bo‘luvchi huquq kiradi:
— fanda, adabiyot, san’atda kashfiyot yaratuvchi mualliflik
shartnomalari, EHM va boshqa ma’lumotlar bazalari uchun das-
tur tayyorlashga aralash huquq;
— ixtirochilik uchun paketlar, ishlab chiqarish namunalari,
kolleksiya yutuqlari, foydali modellar guvohnomalaridan, tovar
va xizmat ko‘rsatish belgilari yoki foydalanish uchun litsenziya
shartnomalari;
— «nou-hau»dan foydalanish huquqi va boshqalar.
Bundan tashqari, nomoddiy aktivlarga tashkiliy xarajatlar
ham kiradi. Bu xarajat yuridik shaxsning bilim olishi bilan
90
www.ziyouz.com kutubxonasi

bog‘liq bo‘lib, ustav kapitalidagi ta’sis hujjatlariga, ta’sischilar-
ning omonatlariga, shuningdek, tashkilotning ish obro‘siga
muvofiq deb topilgan.
Nomoddiy aktivlar buxgalteriya balansida qoldiq qiymat
bo‘yicha aks etadi, ya’ni sotib olish, tayyorlash bo‘yicha,
hisoblangan amortizatsiyada budjet tashkilotlarida boshlang‘ich
qiymatida bo‘lgan, rejalashtirilgan maqsadlarda foydalanish
uchun yaroqli holga keltirishga ketgan qiymatlar bo‘yicha aks
etadilar.
91
t.r.
1
2
3
4
Nomoddiy aktivlar
turi
Patent
Savdo belgisi
Franchaiz, litsenziya,
formula
Gudvil, firma bahosi
Ta’riflar
Ma’lum turdagi mahsulot ishlab chiqarish
yoki jarayon uchun davlat tomonidan 17
yil muddat berilgan imtiyozli huquq
Ishlab chiqarilgan tovar yoki ko‘rsatilgan
xizmat uchun foydalanish huquqini beruv-
chi ro‘yxatdan o‘tkazilgan ramz yoki nom.
Ma’lum formula, texnologiya yoki tashqi
ko‘rinishdan imtiyozli foydalanish huquqi
Alohida sotib olinadigan korxona aktivla-
rining bozor narxida sotib olishning ortti-
rilgan narxlari 
Nomoddiy aktiv avval tannarx bo‘yicha hisoblanadi. Alohida
sotib olinadigan, nomoddiy aktivlar tannarxiga uni sotib olish
tannarxi har qanday boj to‘lovlari, yig‘imlar va xaridni qopla-
maydigan soliqlar, shuningdek, ushbu aktivni ijroga tayyorlash
uchun sarflangan xarajatlar (masalan, yuridik xizmatlarga haq
to‘lash) kiradi.
Tannarxdan hamma chegirmalar hisobga olinadi.
Agar nomoddiy aktiv aksiyaga almashtirilsa, uning tannar-
xiga bu aktivlarning bozordagi narxi kiradi. 
Agar nomoddiy aktiv o‘ziga o‘xshamagan aktivga almash-
tirish tufayli olingan bo‘lsa (nomoddiy yoki boshqa) tannarx
olingan aktivning bozor qiymatiga tenglashtiriladi. Ya’ni berilgan
yoki olingan pul mablag‘lari yoki ularning ekvivalentiga korrekt-
langan aktivning bozor qiymatiga teng.
www.ziyouz.com kutubxonasi

Nomoddiy aktivni muqobiliga almashtirilganda berilgan
aktivning balans bo‘yicha qiymati hisobga olinadi. Bepul olingan
nomoddiy aktiv «Bo‘lg‘usi davr daromadlari» schyoti korrespon-
dentsiyasining bozor qiymati bo‘yicha hisobga olinadi. Bunday
daromadlar ushbu aktivga amortizatsiya yoziladigan vaqt va pro-
porsiya sifatida tan olinadi. Bepul olingan aktivlardan o‘z yo‘na-
lishi bo‘yicha foydalanish uchun ishchi holatiga keltirishga
sarflangan har qanday to‘g‘ridan to‘g‘ri xarajatlar darhol joriy
xarajatlarga tegishli bo‘ladi. 
Nomoddiy aktivning amortizatsiya qilinayotgan miqdori
uning foydali xizmati davomida sistematik asosda taqsimlanadi.
Nomoddiy aktivlarning foydali xizmat muddati u foydalani-
la boshlagan sanadan boshlab yigirma yildan ortmasligi kerak deb
hisoblanadi.
Nomoddiy aktivning foydali xizmat muddatini rahbariyat bel-
gilaydi. Unda quyidagilar hisobga olinadi:
·
aktivdan foydalanishning ko‘zda tutilgan usuli;
·
ushbu aktiv uchun tipik bo‘lgan va bir xilda foydalaniladi-
gan shu turdagi aktivlarning foydalanish sikli va hamma
foydalanishi mumkin bo‘lgan ma’lumotlar, shu turdagi
aktivlarning foydali xizmatlarining nisbatan mo‘ljallangan
muddatlari;
·
ushbu turdagi aktivlarning texnik, texnologik yoki boshqa
turdagi eskirishlari;
·
mavjud yoki potensial raqobatchilardan kutilayotgan
harakatlar;
·
aktivni nazorat qilish davri, ulardan foydalanishning
huquqiy yoki boshqa cheklashlari, masalan, ular bilan
bog‘liq boshqa aktivlardan foydalanish muddatining
tugashi;
·
ushbu aktivning foydali xizmat muddati boshqa aktivlar-
ning foydali ish bajarish muddatiga bog‘liqligi;
·
tashkilotlarga bepul o‘tkazish;
·
almashtirish.
Nomoddiy aktivlarga amortizatsiya hisoblash aktivdan iloji
boricha yuqori iqtisodiy foyda olishni aniq aks ettiruvchi usul
bilan amalga oshiriladi. 
Amortizatsiya uchun ustama yozish «Hisoblangan amortiza-
tsiya» kontr schyotiga taalluqli va amortizatsiya uchun joriy xara-
jatlar sifatida hisobga olinadi.
92
www.ziyouz.com kutubxonasi

Foydali xizmat muddati va amortizatsiyaga (ustama) yozish
har bir moliyaviy yil oxirida ko‘rib chiqiladi. Agar aktivlardan
iqtisodiy foyda olish avval belgilanganidek farq qilishi aniqlansa,
aktivning foydali xizmat muddati ham mos holda o‘zgaradi. Agar
aktivdan iqtisodiy foyda ko‘rish grafigi sezilarli o‘zgargan bo‘lsa,
unda amortizatsiya yozish usuli ham shunday o‘zgarishni ko‘zda
tutadiki, uning bu o‘zgarishini grafikda ham hisobga olishga
to‘g‘ri keladi. 
Dastlabki tan olinishdan keyin nomoddiy aktivlar yig‘ilgan
amortizatsiya va aktivning qimmati yomonlashgani bo‘yicha
paydo bo‘ladigan foyda va zararga ushbu aktivning balans qiy-
matini sotish orqali pul mablag‘lari orasida paydo bo‘lgan farq
hisoblanishi lozim va unga savdo paytida paydo bo‘lgan foyda
yoki zarar deb qaralishi zarur.
11.6. ASOSIY VOSITALARNI HISOBGA OLISH
Asosiy vositalar korxonaga quyidagi holatlar tufayli keltiri-
lishi mumkin:
1. Ularni sotib olish, bunday hollarda asosiy vositalarga kor-
xonada qayta tiklash investitsiyasi sifatida qaraladi.
2. Amaldagi qonunlarga ko‘ra turlicha asoslar bilan yuridik
va jismoniy shaxslardan bepul olish.
3. Asosiy vositalarning korxona ustav kapitali omonati sifati-
da olib kelish.
4. Asosiy vositalar belgilangan qiymat bo‘yicha sotib olinib,
garov sifatida korxonaga berilgan, garovga berilgan qarz
(ssuda)ning belgilangan va uzaytirilgan muddati tugagan
bo‘lsa.
5. Ustav fondini shakllantirishda asosiy vositalar obyektini
davlat va unitar korxonalardan olish.
6. Xo‘jalik yuritish korxonalari (tezkor boshqarmalar) hisobi-
ga mulk sifatida asosiy vositalar olish yoki keltirish.
7. Bosh tashkilotdan tarmoq (qaram) tashkilotga asosiy vosi-
talar berilishi.
8. Asosiy vositalarni davlat va munitsipal mulkini xususiy-
lashtirish sifatida korxonalarga tashkiliy-huquqiy shakllar-
da kelishi.
9. Inventarizatsiya ortiqchaligi belgilangan tartibda rasmiy-
lashtirilgan va tasdiqlangan buxgalteriya hisobiga olingan
asosiy vositalar obyekti.
93
www.ziyouz.com kutubxonasi

10. Ta’minot va xo‘jalik usulida olib kelingan asosiy vositalar.
To‘lîv îrqàli xàrid qilingàn àsîsiy vîsitàlàr.
To‘lîv îrqàli xàrid qilingàn àsîsiy vîsitàlàr kîrxînàgà kirim
qilingàndàn so‘ng dàstlàbki nàrx bo‘yichà bàhîlànishi lîzim
bo‘làdi.
To‘lîv îrqàli o‘zlikkà îlingàn àsîsiy vîsitàlàrning dàstlàbki
nàrxi, 0820 «Àsîsiy vîsitàlàrni xàrid qilish» schyotidà hisîbgà
îlinàdi.
Àsîsiy vîsitàlàr îbyåktini shàxsiy àsîsiy vîsitàlàr tàrkibigà
kiritish uchun buxgàltåriya yozuvi îrqàli dàstlàbki nàrx bo‘yichà
ràsmiylàshtirilàdi:
To‘lîv îrqàli xàrid qilingàn àsîsiy vîsitàlàr kîrxînàdà buxgàltåriya
hisîbigà kiritildi
Dåbåt
Krådit
0100 «Àsîsiy vîsitàlàr» 0820 «Àsîsiy vîsitàlàrni 
xàrid qilish»
Shuni ta’kidlash lîzimki àsîsiy vîsitàlàrni xàrid qilishga
kåtàdigàn kîrxînà xàràjàtlàri, sîliqqà tîrtilàdigàn dàrîmàd
(fîydà)ni àniqlàgàndà hisîbgà îlinàdigàn invåstitsiya kàpitàli
sifàtidà ko‘rilàdi. Sîliq kîdåksining 32-mîddàsiga ko‘rà,
kîrxînàning sîliqqà tîrtilàdigàn dàrîmàdi (fîydàsi) invåsti-
tsiyagà (rivîjlànish, àsîsiy ishlàb chiqàrishni kångàyishi và qàytà
tà’mirlàsh, kîllåjlàr, àkådåmik litsåylàr, màktàblàrni Vàzirlàr
Màhkàmàsi qàrîrigà àsîsàn qurilishi) yo‘nàltirilgàn xàràjàtlàr-
ning yig‘indisi hisîbigà kàmàyadi. Shuningdåk sîliqqà tîr-
tilàdigàn dàrîmàdni 30% ko‘p bo‘lmàgàn, eskirish chågirmàlàrni
to‘liq ishlàtish shàrti bilàn invåstitsiyagà îlingàn kråditîr
qàrzdîrlikni uzish uchun.
Àsîsiy vîsitàlàrni kîrxînàning ustàv kàpitàlgà ulush
(qo‘yilmà) sifàtidà kålib tushgànligi.
Àsîsiy vîsitàlàr ko‘rinishidàgi tà’sisichilàr tîmînidàn
kîrxînàning ustàv kàpitàligà kiritilgàn ulushlàr (qo‘yilmàlàr)
0110—0190 àsîsiy vîsitàlàr hisobi schyotida kirim qilinadi và
4610 «Ustàv kàpitàligà tà’sischilàrning ulushlàri bo‘yichà qàrzi»
schyotining kråditi bilàn kîrråspîndånsiyalànàdi.
94
www.ziyouz.com kutubxonasi

Tà’sischilàr tîmînidàn ustàv kàpitàligà ulush sifàtidà kiritilgàn àsîsiy
vîsitàlàrni kirim qilinadi và ishlatilishgà qàbul qilingàn 
Dåbåt Krådit
0100 «Àsîsiy vîsitàlàr» 4610 «Ustàv kàpitàligà 
tà’sischilàrning ulushlàri 
bo‘yichà qàrzi»
Àmàliyotdà shundày vàziyatlàr hàm uchràydiki, bundà
tà’sischi kîrxînà ustàv kàpitàligà qo‘yilmà (ulush) sifàtidà
kîrxînà fàîliyati dàvîmidà xàrid qilingàn và «hisob schyoti-
dan» to‘làngàn hàr qàndày àsîsiy vîsitàlàr obyektni hisobgà
îlàdi. Bundà hisob schyotidagi vîsitàlàr buyurtmàchi và
xàridîrdàn bo‘nàk ko‘rinishdàgi kålib tushgàn pullàr màqsàdli
qo‘yilmàlàr (ulush) và bîshqàlàr bo‘lishi mumkin.
Ushbu summàlàr tà’sischilàrning xususiy mulki hisoblàn-
màydi và àsîsiy vîsitàlàrni xàrid qilishdà ulàrdàn to‘lîv
vîsitàsi sifàtidà fîydàlànish ustàv kàpitàlining miqdîrini
ko‘pàytirmàydi.
Ustàv kàpitàli – bu kîrxînàning tà’sischi hujjàtlàridà
qàyd qilingàn kàttàlikdir. Àlbàttà u tà’sischilàrning qo‘shim-
chà ulushi (qo‘yilmàlàri), shuningdåk kîrxînàning tàqsimlàn-
màgàn fîydàsi hisobigà o‘zgàràdi. Ustàv kàpitàlidàgi hàr
qàndày o‘zgàrishlàr birinchi nàvbàtdà kîrxînàning tà’sischi
hujjàtlàridà àks ettirilib, qînundà bålgilànib ijrî etilàyotgàn
tàrtibdà qàyd qilinishi kåràk.
Tà’sischilàr ulushining àsîsiy vîsitàlàr obyektini ustàv
kàpitàligà qo‘shimchà qo‘yilmà hisobigà ulushini o‘sishi
buxàltåriya prîvîdkàsi misîlidà quyidà kåltirilgàn.
Misîl. Màs’uliyati chåklàngàn jàmiyat tà’sischi-jismîniy
shàxs 450 ming so‘m nàrxdàgi uskunàni kiritish yo‘li bilàn
ustàv kàpitàlini 1200 ming so‘mgàchà ko‘pàytirishni qàrîr qildi.
Hujjàtlàrni kîrxînà buxgàltåriya hisobidà qàytàdàn qàyd qil-
gàndàn so‘ng yozib îlish kåràk.
95
www.ziyouz.com kutubxonasi

Îldin bîshqà kîrxînàlàr ustàv kàpitàligà ulush sifàtidà kiri-
tilgàn àsîsiy vîsitàlàr obyektini qàytàrilishi, shu obyektlàr yoki
uning qiymàtidàgi bîshqà obyektlàr îrqàli àmàlgà îshirilishi
mumkin. Bundày vàziyatdà qàytàrilgàn àsîsiy vîsitàlàr obyekt
nàrx (kàpitàlizàtsiya)lànmàydi, ya’ni ulàr àsîsiy vîsitàlàr hisob
schyotining dåbåtidà và mîliyaviy qo‘yilmàlàr hisob schyotining
kråditidà àks ettirilàdi.
Jàmiyatning ustàv kàpitàlidàn dàstlàbki nàrxgà tång bo‘lgàn
tà’sischi ulushining qàytàrib îlinishi håch qàndày ushlab qoli-
nishlarsiz àmàlgà îshirilàdi.
Misîl. Ishlàb chiqàrish kîrxînàsi tà’sischilàr tàrkibidàn
màs’uliyati chåklàngàn jàmiyat (MCHJ) bo‘lib àjràlib
chiqmîqdà. Tà’sischilàrning umumiy yig‘ilishining qàrîrigà
binîàn, MCHJ îldin ustàv kàpitàligà kiritilgàn àsîsiy vîsitàlàr
(ÀV) obyektini qàytàrib bårmîqdà. Ustàv kàpitàlgà ÀVni
o‘tkàzàyotgàndà uning qiymàti (nàrxi) kîrxînàning dàstlàbki
ulush kàttàligigà mîs kålib, 1000 ming so‘mni tàshkil qilgàn.
ÀV obyektini tà’sischilàrgà qàytàrib båràyotgàndà esà qîldiq
qiymàt îrqàli àmàlgà îshirilgàn và u 700 ming so‘mni tàshkil
etdi. Qîlgàn qismi ÀV làr eskirishi ko‘rinishidà bîshqà ÀV làr
obyektlàrigà o‘tkàzilàdi.
Bîshqà kîrxînàning ustàv kàpitàligà kiritilgàn và
kîrxînàning tà’sischi tàrkibidàn chiqib kåtishi sàbàbli qàytàrib
îlingàn àsîsiy vîsitàlàr obyektlàr kirimi prîvîdkà îrqàli àks
ettirilàdi.
96
t.r.
Xo‘jàlik îpåràtsiya-
làrining mundàrijàsi
Yig‘indi,
ming so‘m
Schyotlar kîrråspîndånsiyasi
¹ 21 MBXS
bo‘yichà
Eski schyotlar
råjàsi bo‘yichà
d-t k-t d-t k-t
1
2
Tà’sischilàrning
ulush bo‘yichà qàrzi
àks etilmîqdà
Ulushining kålib
tushishi àks
etilmîqdà
450
4610
8330
75
85.1
450
0130
4610
01
75
www.ziyouz.com kutubxonasi

Kîrxînàning ustàv kàpitàligà qàytàrilàyotgàn ulush qismi và
hisoblàngàn eskrishi ekvivàlåntligi, pul vîsitàsi ko‘rinishidà îli-
nishi mumkin.
Misîl. Kîrxînà tà’sischilàr tàrkibidàn màs’uliyati chåklàngàn
jàmiyat (MCHJ) sifàtidà àjràlib chiqmîqdà. Ungà ilgàri MCHJ
ustàv kàpitàligà kiritilgàn àsîsiy vîsitàlàr (ÀV) obyekti qàytàrib
bårilmîqdà. ÀV ni ustàv kàpitàlgà o‘tkàzàyotgàndà uning qiymàti
(nàrxi) 1400 ming so‘mni tàshkil qilgàn. Obyekt 800 ming so‘mni
tàshkil qilàdigàn qîldiq qiymàtidà qàytàrilgàn. Qîlgàn qismi esà
ÀS làr eskirishi ko‘rinishidàgi schyotiga o‘tkàzilmîqda. Bundàn
tàshqàri, kîrxînàgà 300 ming so‘m kàttàligidà uning yig‘ilib bîril-
gàn fîydàning qismi to‘lànmîqdà.
97
t.r.
Xo‘jàlik îpåràtsiya-
làrining mundàrijàsi
Yig‘indi,
ming so‘m
Schyotlar kîrråspîndånsiyasi
Schyotlar kîrråspîndånsiyasi
¹ 21 MBXS
bo‘yichà
Eski schyotlar
råjàsi bo‘yichà
d-t k-t d-t k-t
1
2
bîshqà ÀV làr
hisoblàngàn eskirish
ekvivàlåntligi, qis-
màn ulushning kålib
tushishi àks etilàdi
Ulushning qîldiq
nàrxi bo‘yichà kålib
tushishi àks etilgàn
300
0110 – 0690 01 06.1
0199
700
0110 – 0690 01 06.1
0199
t.r.
Xo‘jàlik îpåràtsiya-
làrining mundàrijàsi
Yig‘indi,
ming so‘m
¹ 21 MBXS
bo‘yichà
Eski schyotlar
råjàsi bo‘yichà
d-t k-t d-t k-t
1
2
ÀV obyektlàr eskirish
schyotigà (ustàv
kàpitàligà ulushlàr
(qo‘yilmàlàr) kålib
tushgàn pul vîsitàlàri
àks ettirilgàn
ÀV obyektlàrning
qîldiq qiymàti (ustàv
kàpitàligà ulushlàr
600 5110 0690 51 06.1
800 0100 0690 01 06.1
4 – 3876
www.ziyouz.com kutubxonasi

Gàrîvgà qo‘yish shàrtnomàsi bo‘yichà kålib tushgàn àsîsiy
vîsitàlàr.
Xo‘jàlik subyektlàr àmàliyotidà shundày hîdisàlàr hàm ro‘y
båràdiki, àsîsiy vîsitàlàr kîrxonàgà gàrîvgà qo‘yish shàrtnîmàsi
bo‘yichà kålib tushàdi.
Gàrîvgà qo‘yish shàrtnîmàsi bo‘yichà îpåràtsiyalàr (jà-
ràyonlàr) Fuqàrîlàr kîdåksining 264—289-mîddàsi îrqàli tàr-
tibgà sîlinàdi. Bir shàxs bîshqàgà mulkni yoki ungà bo‘lgàn
màjburiyatlàrni tà’minlàsh àsîsidà huquqlàrni o‘tkàzishi gàrîv
hisoblànàdi.
Garov qo‘yilmasida, ipoteka va huquq garovi sifatida qabul
qilinadi.
Garov qo‘yilmasida – garovga qo‘yilgan mol-mulk garov
beruvchidan garov oluvchi qaramog‘iga o‘tkaziladi.
Ipotekada ko‘chmas mulk garov sifatida qabul qilinadi.
Bino va inshootlar ipotekasi ushbu bino va inshoot joylash-
gan yer uchastkasi shartnomasi yoki garovga qo‘yiladigan obyek-
tini funktsional ta’minlaydigan yer qismi, yoki garov beruvchi
ushbu yer uchastkasiga ijara huquqini bir vaqtning o‘zida
ipotekasi bilan qabul qilinadi. 
Yer uchastkasi ipotekasi garov huquqi ushbu yer uchastkasi-
da joylashgan yoki qurilayotgan garov beruvchining bino va
inshootlarga tegishli bo‘lmaydi, agarda shartnomada boshqa
shart qo‘yilmagan bo‘lsa.
Agar ipoteka garov beruvchiga emas, balki boshqa shaxsga
tegishli bino va inshootlar joylashgan yer uchastkasiga berilgan
bo‘lsa, unda ushbu uchastka garov oluvchi tomonidan undiril-
ishda va ommaviy sotuvga qo‘yilishga, ushbu uchastka oluvchiga
garov beruvchining boshqa shaxsga nisbatan bo‘lgan hamma
huquq va majburiyatlari o‘tadi.
Korxona yoki boshqa mulklar kompleksi ipotekasida garov
huquqi mulkka tegishli barcha ko‘chma va ko‘chmas mulk, talab
98
3
(qo‘yilmàlàr) kålib
tushishi àks etilgàn
Yig‘ilib bîrilgàn
fîydà qismi
(fîizi)ning kålib
tushishi àks etilgàn
(300–45)
255 5110 9520 51 80.4
www.ziyouz.com kutubxonasi

qilinadigan va maxsus huquqlar hisobga olingan holda, shu-
ningdek ipoteka davrida olingan mulkka garov huquqi tarqatila-
di, agarda boshqa shartlar qonun yoki shartnomada ko‘zda tutil-
magan bo‘lsa.
Agar shartnomada boshqa talablar qo‘yilmagan bo‘lsa,
garovga qo‘yilgan mulk garov beruvchiga qoladi.
Kråditîrning (gàrîvgà bårish) shàrtlàri sud qàrîrigà binîàn
àmàlgà îshirilàdi.
Sud qàrîrisiz kråditîrning shàrtlàrini qîndirish vîqåàlàri
hàm màvjud, bundà kråditîr và kråditni îluvchi shàxs îràsidà
ikki tàràf rîziligi bilàn vîqåà sîdir bo‘lgànidàn so‘ng nîtàriàl tàs-
diqlàngàn hujjàt tuzilàdi và shu àsîsidà ish yuritilàdi. Birîn-bir
tàràf o‘z nîrîziligini bildirgàn holàtdà sud hàkàmlàri ushbu
hujjàtni làyoqàtsiz dåb qabul qilishlàri hàm mumkin. 
«Màjburiyat và to‘lîvlàrni tà’minlàsh – qabul qilish» 088
hisobi bo‘yichà krådit îluvchi shàxs (gàrîvni îlluvchi shàxs)
gàrîvni qaytib îlish jarayonida o‘zigà mîyil màjburiyatlarni
qo‘llàshi mumkin. 
Gàrîvni îluvchi shàxs qàrzdîrlik màjburiyatlàrini o‘z bo‘ynigà îlàdi
088 BÀLÀNS hisob dåbåti
«Màjburiyat và to‘lîvlàrni tà’minlàsh- 
qabul qilish»
Qàrzdîr qo‘yilgàn vàzifàlàrini ikki tàràf kålishgàn vàqt-
gàchà bàjàrmàgàn holdà (ya’ni shàrtnîmàdà àytilgàn mud-
dàtgàchà qàrzini qàytàrmàgàn yoki qàytàrish imkîniyati
bo‘lmagan holdà) gàrîv miqdîrini buyumni o‘zidàn chiqàrish
huquqi bårilàdi. 
99
0820 hisob dåbåti
«Àsîsiy màblàg‘làrni qo‘lgà 
kiritish»
0100 hisîb dåbåti 
«Àsîsiy màblàg‘»
«Sîtib îluvchi và buyurtmàchi» 4010,
«Qîlgàn dåbitîrlàrning qarzlàri» 4890,
«Qisqà muddàtli qarzlàr» 5830 hisob
kråditlàri 
0820 hisob kråditi
«Àsîsiy màblàg‘làrni qo‘lga kiritish» 
Buxgàltåriya hisobîti bilàn birgà màjburiyat qiymàt ro‘yxàti
hàm ilîvà qilinadi 
www.ziyouz.com kutubxonasi

Gàrîv îluvchi shàxs shàrtnîmà àsîsidà màjburiyatlàrni ro‘yxàtdàn
chiqàràdi
088 Balansdan tashqari hisob
kråditi «Màjburiyat và to‘lîvlàrni
tà’minlàsh-qabul qilish»
Gàrîv to‘xtàtilàdi:
·
tà’minlàngàn gàrîv shàrtlàri to‘xtàtilgàndà;
·
bårilgàn mulkkà shikàst yoki gàrîvni qàytàrish imkîniyati
yo‘qligini ko‘rgàn holdà gàrîv båruvchi tîmînidàn
to‘xtàlishi;
·
gàrîv uchun tàqdim qilingàn buyumgà huquqi tugàtilgàndà
yoki o‘z qiymàtini yo‘qîtgàndà (qàdrsizlàngàndà) gàrîv
båruvchi qînuniy buyumni tiklày îlmàgàndà yoki buyum
bahosigà barîbàr nàrsà bilàn bàrîbàr àlmàshtirmàgàn
vàziyatdà to‘xtàtilàdi;
·
qo‘yilgàn gàrîv buyumning oldi-sîtdi qilinishi, hàmdà
buyumni ishlàtish-qo‘llàsh imkîniyati bo‘lmàgàn
tàqdirdà;
·
agar o‘tkazilgan ikkilamchi oldi-sotdilar rad etilgan holati
bo‘lsa, garov oluvchi shaxs qayta oldi-sotdilari e’lon qilin-
guncha uni so‘nggi qiymatiga ko‘ra 10% dan kam bo‘lma-
gan narxda qoldirishi mumkin.
Garov oluvchi shaxs yuqorida aytilgan imkoniyatdan foy-
dalanmasa, garov shartnomasi tugallangan hisoblanadi.
Shartnoma tugallanishi bilan garov buyumini olgan shaxs uni
darhol garov bergan shaxsga qaytarishi shart. 
Asosiy mablag‘ning zararini hisobdan chiqarish (38 ming
so‘m) 1-sonli Nizom asosida qayta hisob bilan soliqqa solish
bazasida qayta tiklashga qo‘yiladi.
Asosiy mablag‘larni qayta baholash natijalarining buxgal-
teriya hisobi.
Asosiy fondlarning balans qiymatini ularning qayta tiklash
qiymatigacha kutish asosiy mablag‘lar hisob debetlari asosida,
hamda «Mulkni qayta baholash korråktirovkasi» 8510 hisob
krediti korrespondensiyasida bo‘lgan «Jihoz o‘rnatilishiga»
0700 hisob debeti, «Kapital mablag‘» 0800 hisob debeti uzoq
muddatli ijara (lizing) shartnomasi asosida aks ettiriladi. 
100
www.ziyouz.com kutubxonasi

Qayta baholash natijasida asosiy qiymatni baholashdan oldingisi
(ko‘tarilishi)
Debet Kredit
«Asosiy mablag‘» 0100 «Mulkni qayta baholash 
korråktirovkasi»
Eskirish qiymati orasida bo‘lgan farq (oshib ketishi) «Mulkni
qayta baholash korråktirovkasi» 8510 hisob debeti va «Asosiy
mablag‘ni eskirishi» 0200 hisob krediti asosida qayta baholash-
dan oldin va keyin taqqoslashda ko‘rinadi.
Qayta baholash natijasida asosiy qiymatni eskiirsh qiymatini
baholashdan oldingisi
Debet Kredit
101
«Mulkni qayta baholash 
korråktirovkasi» 8510
«Asosiy mablag‘ni
eskirishi» 0200
Asosiy fondlarning balans qiymatini ularning qayta tiklash
qiymatigacha kamaytirish asosiy mablag‘lar hisob kreditlari asosi-
da, hamda «Mulkni qayta baholash korråktirovkasi» 8510 hisob
debeti korrespondensiyasida bo‘lgan «Jihoz o‘rnatilishiga» 0700
hisob krediti, «Kapital mablag‘» 0800 hisob krediti uzoq muddatli
ijara (lizing) shartnomasi asosida aks ettiriladi. 
Qayta baholash natijasida asosiy qiymatni arzonlashtirilishi 
Debet Kredit
«Mulkni qayta baholash
korråktirovkasi» 8510
«Asosiy mablag‘» 0100
Eskirish qiymati orasida bo‘lgan farq (kamayishi) «Mulkni
qayta baholash korråktirovkasi» 8510 hisob krediti va «Asosiy
mablag‘ning eskirishi» 0200 hisob debeti asosida qayta baho-
lashdan oldin va keyin taqqoslashda ko‘rinadi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

102
Qayta baholash natijasida asosiy qiymatning eskiirsh qiymatining 
arzonlashtirilishi (kamayish qiymati)
Debet Kredit
«Asosiy mablag‘ning eskirishi»
0200
«Mulkni qayta baholash 
korråktirovkasi» 8510
Asosiy mablag‘ning arzonlashtirilishini oldingi baholashdan
oldingi qiymatining yetarlicha bo‘lmagan yoki umuman bo‘lma-
gan holda «Boshqa operatsion xarajatlar» 9430 (26.3) hisobi
orqali sanalib ketiladi.
Qayd etilgan xarajatlar p. 139 Mablag‘ hajmi haqidagi
Nizomga qilingan 1-sonli Nizom asosida qayta hisob bilan
soliqqa solish bazasida qayta tiklashga qo‘yiladi.
Asosiy mablag‘ning arzonlashtirilishi soliqqa qo‘yilishini
e’tiborga olgan holda shuni ta’kidlash joizki, mulkni hisob-kito-
bini chiqarayotgan paytda korxona o‘zining aktivlarini tushirish
sabablarini ahamiyatli qilib tushuntirishi kerak. 
Àsîsiy vîsitàlàrdà måtîdlàr và nîrmàlàrning àmîrtizàtsiyasi.
Àmàrtizàtsiyani hàr xil måtîdlàrdà và MBXS ¹5 dà to‘g‘rilàsh
«Àsîsiy vîsitàlàr»:
— to‘g‘ri bo‘lgàn måtîdlàr àmîrtizàtsiyasini to‘g‘ri yoldà
ishlàb chiqish; 
— àmîrtizàtsiya måtîdlàrini prîpîrtsiînàl îbyåktdà to‘liq
ishlàb chiqish;
— qîlgàn måtîdlàrni àmîrtizàtsiyaning nîrmàl tåzligidà
bàjàrish;
— tåzlikdàgi måtîdlàrni yig‘indisi (kumulyativ).
Àmîrtizàtsiya måtîdlàrini ishlàb chiqarish và uni siyosiy
tàshkilîtlàrdà bo‘lib chiqish và bittà hisobotni bîshqàsigà
àlmàshishini ko‘rish và àlmàshtirmàsdàn yil ichidà tåkshirish
(p.26.MBXS¹5).
Àsîsiy vîsitàlàrni ko‘rinishi và hàr xil måtîdlàrini àmîr-
tizàtsiyadà ishlàb chiqish bundà bir tîmînlàmà àsîsiy vîsitàlàrni
bir måtîd bilàn àlmàshtirmàslik.
Butun sîliqdàgi àmîrtizàtsiyaning nîrmàlàrini qabul qilish,
23-båtdà ko‘rsàtilgàn (Sîliq kîdåksi UzR).
www.ziyouz.com kutubxonasi

103
Àsîsiy vîsitàlàr guruhi 
1. Yengil àvtîmàshinàlàr, tàksilàr, àvtîtåxnikàlàr,
yo‘ldàn fîydàlànuvchi tåxnikàlàr, màxsus instrumåntlàr
và jihîzlàr.
Kîmpyutårlàr, pårifåriy qurilmàlàri và ulàrning
mà’lumîtlàridàn fîydàlànishi.
2. Yuk màshinàlàri, àvtîbuslàr, màxsus màshinàlàr và
yuk tîrtuvchi màshinàlàr. Màshinàlàr và ulàrning
sànîàt tàrmîqlàrini jihîzlàsh, qurilish, xo‘jàlik mà-
shinàlàri và idoràlàr uchun måbål uskunàlàri ishlàb
chiqàrish.
3. Tåmir yo‘llàr, dångizchilàr, dàryolàr và hàvîdàgi
trànspîrt vîsitàlàri. Kuchli màshinàlàr và ulàrni 
jihîzlàshgà issiq båruvchi, trubàlàr, elåktrîdvigàtål và
àsbîb-uskunàlàr kiràdi.
Elåktr uzàtish và àlîqà uskunàlàri
Quvurli o‘tkàzgich
4. Imîràt, qurilishi và tuzilishi
5. Àktiv àmîrtizàtsiyalàr, bîshqà guruhgà kiritilmàgàn.
O‘z.Rås.
àmîrtizàtsiya
nîrmàlàri 
20%
15%
8%
5%
10%
Bir må’yordàgi (to‘g‘ri chiziqli) àmîrtizàtsiya måtîdidà
to‘g‘ri ulushlàrni ustigà qo‘shib hisoblàydi, àsîsiy vîsitàlàrni
bahosi mà’lum vàqt ichidà fîydàli ishlàtilàdi. Hàr bir dàvr uchun
àmîrtizàtsiya àjràtmàlàrining miqdîri àmîrtizàtsiyalàngàn
qiymàtni îbyåktni eksplutàtsiya qilish jîriy dàvrining sînigà
bo‘lish bilàn àniqlànàdi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

12 - B O B. MÅHNÀT HÀQI BO‘YICHA
HISOB-KITOBLAR
12.1. MÅHNÀT VÀ ISH HÀQI HISÎBÎTINI TUZISH
Ko‘pginà firmàlàrning àsîsiy xàràjàtining kàttà qismi ish
hàqidàn kålib chiqàdi, àgàrdà ish kuchining qiymàtini àsîsiysi
chiqimdàn kålib chiqsà. Ish hàqi hisîbîtigà bîg‘liq màjburi-
yatlàrning 3 turi màvjud:
— 
ish hàqi to‘làshdàgi qàrzdîrlik;
— 
ish hàqidàn undirilgàn sîliqlàrdàgi qàrzdîrlik;
— 
ish hàqidàn bîshqà ushlàb qîlingàn pullàrdàgi qàrzdîrlik.
Dîimiy shtàtdàgi xîdimlàr và ishchilàr, hàmkîriy ish
bàjàruvchilàr, ya’ni shàrtnîmà àsîsidà ish bàjàruvchilàrni
àjràtish lîzim. Ish hàqini hisoblàsh qîidàsi fàqàt àsîsiy
ishchilàr uchun bo‘lib, o‘rindîshlik àsîsidà ishlàydigànlàrgà
tågishli emàs. O‘zbekistîn Råspublikàsidàgi hàr bir fuqàrî
mehnat kîdåksigà àsîslànib, ishgà qàbul qilinishdà ish båruv-
chi bilàn mehnat shàrtnîmàsi tuzilàdi. Bu shàrtnîmà indi-
viduàl, jàmîàviy yoki mehnat shàrtnîmàsidà bålgilàngàn ish
bo‘lishi mumkin. Hàr xil fîrmàdàgi shàrtnîmà ishchi và ish
tà’minlîvchining o‘rtàsidàgi huquqiy munîsàbàtlàrni bålgilày-
di. Ishchi yoki ishchilàr bålgilàngàn ishni ichki tàrtib
qîidàlàrigà riîya qilgàn hîldà o‘z vàqtidà bàjàrishlàri kåràk.
Ulàrgà buning uchun ish bilàn tà’minlîvchi mukîfotlàr
bårib, ish shàrîitlàrini yaràtib båràdi.
Hàqiqàtàn shàrtnîmàdà ko‘rsàtilgàn vàqtidà bàjàrilgàn ish
hàjmining qiymàti pul miqdîri bilàn bålgilànàdi. Måhnàtni
qînunlàrdà bålgilàngàn tàqdirlànish o‘lchàmi shàrtnîmà àsîsidà
àniqlànàdi.
Bàrchà turdàgi måhnàt uchun ràg‘bàtlàntirish o‘z ichigà ish
hàqi to‘lîvlàri, mukîfotlàr, ijtimîiy chågirmàlàr, pul và nàturàl
shàkldàgi to‘lîvlàrni îlàdi. Hàr xil turdàgi mehnat uchun
O‘zbekistîn Råspublikàsi 23.07.07 yildàn bîshlàb eng kàm ish
hàqi miqdîri 15525 so‘mni tàshkil qilàdi.
104
www.ziyouz.com kutubxonasi

12.2. ISH HAQI SHAKLLARI
Korxona va tashkilotlarda mulkchilik shaklidan qat’i
nazar mehnatga haq to‘lashning quyidagi shakllari qo‘llanil-
moqda:
·
vaqtbay haq to‘lash;
·
vaqtbay — mukofotli shaklda haq to‘lash;
·
ishbay shaklda haq to‘lash;
·
ishbay — mukofotli shaklda haq to‘lash;
·
mehnatga haq to‘lashning brigada-ishbay shaklida haq
to‘lash;
·
tunda ishlaganligi uchun, dam olish va bayram kunlaridagi
mehnatga haq to‘lash.
Hozirgi bozor iqtisodiyoti shaklida mulk shaklining o‘zga-
rishi haq to‘lashning yuqorida ko‘rsatilgan shakllaridan foy-
dalanishni o‘z ixtiyorida qoldirdi. Agar korxona va tashkilot-
lar mehnatga haq to‘lashning vaqtbay shaklidan foydalanilsa,
mehnat jamoasi a’zolariga ish haqi ular uchun belgilangan
maoshiga qarab aniqlanadi, ya’ni har bir ishchi uchun oylik
maoshi belgilangan bo‘lib, belgilangan maoshi oydagi ishla-
gan kunlariga asosan hisoblanadi. Oy davomida ishlagan kun-
lari maxsus ish kunlarini hisobga olish tabelida ko‘rsatiladi.
Ish kunlarini hisobga olish tabel ish kunini hisobga oluvchi
xodim tomonidan yuritiladi. Tabelda ish vaqti, ishchi yoki
xodimning xizmat safari, kasalligi, dam olish kunlari va
mehnat ta’tili bo‘yicha maxsus belgilar qo‘yiladi va har
oyning oxirida buxgalteriyaga topshiriladi.
12.3. ISH HAQINING HISOBINI TUZISH
Ishchilàrni hisobgà îlish vàràqàsi buyruq àsîsidà àmàlgà
îshirilàdi. Buxgàltåriya tàbål ràqàmini qo‘shàdi và ishchilàrigà
qîg‘îz shàklidà shàxs hisob ràqàmini îchàdi. Shàxs hisob-kitîb
ràqàmigà ish hàqi, to‘lîv và ushlàb qîlingàn pullàr hàqidà
mà’lumît kiritilàdi. Yozuvlàr xrînîlîgik kåtmà-kåtlikdà îlib
bîrilàdi.
Bir îylik tàrif stàfkàsi và mehnat uchun mukîfotlàr và làvî-
zim màîshlàri miqdîrini àniqlàsh uchun ish hàqini minimàl
yig‘indisi và individuàl to‘lîv kîeffitsiånti ishlàtilàdi.
105
www.ziyouz.com kutubxonasi

Tàrif, îklàdning màvjud àhàmiyati = eng kàm ish hàqi × kîeffitsiånt;
eng kàm ish hàqi × kîeffitsiånt 
----------------------------------------------------------------
Må’yor bo‘yichà sîàtlàr sîni
Hàr bir kàlåndàr yilining bîshlànishidà shtàt jàdvàli tuzilàdi.
Bu hujjàt kîrxànàning yil dàvîmidà nîrmàdà ishlàtilishi uchun
mà’lum bir màlàkàgà egà bo‘lgàn ishchilàrgà tàlàbni ko‘rsàtàdi.
Uning àsîsidà ish hàqi fîndi hisoblànàdi.
shtàtdàgi jàdvàl _____________ yil
106
Ish haqi
Vaqtbay
Kunbay
Oddiy
Rag‘bat
Oddiy
kunbay
Kunbay
rag‘bat
Kasallik
varaqasi
Ta’til
Asosiy
Qo‘shimcha
Kîd làvîzimi
Tàriflàr
ràzryadi
Kîeffi-
tsiånt
Sîni
Màîshi
Îylik
màîshi
Sàrf
xàràjàt
Àsîsiy îylik màîsh hàqiqiy ishlàngàn vàqt và bàjàrilgàn ish-
làr uchun mîliyalàshtirish:
Tàshkilîtning bålgilàngàn fîndidà tàrtib bo‘yichà àmàlgà
îshirish.
Qo‘shimchà màîshlàr ishlànmàgàn, lekin dàvlàt và måhnàt
shàrtnîmàsi tà’minlàngan to‘lîv àsîsidà àmàlgà îshirilàdi. Bu
måhnàt qînunidà ko‘rsàtilgàn måhnàt tà’tili, kàsàllik, o‘quv
tà’tili và bîshqàlàr.
Qo‘shimchà màîshlàr tàshkilîtning màxsus fînddidàn
bo‘lgàni kàbi dàvlàt fîndidàn hàm to‘lànàdi. Måhnàtgà to‘lîv
fîrmàlàri:
Sîàt tàrif stàvkàsi =
www.ziyouz.com kutubxonasi

Îklàd – ish hàftàsi îyning ish kunlàridà ishlàngàn kunlàrgà
àniq bålgilàngàn måhnàt hàftàsi dàvîmiyligi bilàn bålgilànàdi. 40
sîàtlik ish hàftàsi 5 kun mîbàynidà 8 sîàtlik ish kuni dåb bål-
gilàngàn.
Ish vàqtini bålgilàsh birligi ish kuni hisîblànàdi. Hàr bir ish-
chining ish vàqti «Ish vàqtidàn fîydàlànishni hisîbgà îlish
tàbåli» dà bålgilànàdi.
Bu hujjàt màîsh to‘làsh uchun àsîs bo‘làdi và uni màs’ul
shàxs to‘ldiràdi. 
Kîrxînà _______________________
Ish vàqtidàn fîydàlànishni ro‘yxàtgà îlish tàbåli ________
___________ uchun
107
Tàbål t.r.
Familiyasi, ismi,
otasining ismi
Îyning kunlàridà ishgà kålgàn và
kålmàgàni hàqidà mà’lumît
Ish kunlàri dåb, îyning shànbà và yakshànbàlàridàn bîshqà
kunlàri hisîblànàdi. Àgàr tàshkilîtdà ish hàftàsi 6 kunlik dåb
bålgilàngàn bo‘lsà, dåmàk shànbà kuni ish kuni àksinchà hîlàt-
dà esà dàm îlish kuni dåb hisîblànàdi.
Måhnàtgà ishbày to‘lîv shàkli ishlàb chiqàrilgàn màhsulît-
ning sîni, sifàti và sàmàràdîrligini hisîbgà îlgàn hîldàgi
ràg‘bàtlàntirishni nàmîyon qilàdi. Ishlàb chiqàrishning bundày
shàkli tàrif àsîsidà hisîblàb chiqilàdi.
Tàrif — u bålgilàngàn vàqt birligidà måhnàtgà hàq to‘làsh,
îdàtdà ish vàqtining hàr bir sîàti uchun to‘lànàdigàn màîsh.
Bundà màîsh ishlàb chiqàrilgàn màhsulît sîni và tàrif stàvkàsi
o‘lchàmigà bîg‘liq bo‘làdi.
Måhnàtgà to‘lànàdigàn ish vàqtini bålgilàsh uchun ishlàb
chiqàrish xususiyatigà qàràb quyidàgi hisîbgà îluvchi hujjàtlàr
xizmàt qilishi mumkin. 
·
ishbày måhnàtigà nàryad;
Jàmi
ish-
làngàn
kun
www.ziyouz.com kutubxonasi

·
màrshrut vàràqàsi;
·
bàjàrilgàn ishni qàbul qiluvchi dàlîlàtnîmàlàr và bîshqà-
làr;
·
ishgà chiqqànligi hisîbgà îlingàn tàbål.
Ish hàqigà to‘lànàdigàn yig‘indi quyidàgichà hisîblànàdi:
Tàrif × hàqiqiy ishlàb chiqilgàn ish sîni
Må’yor uchun bàjàrilgàn ishlàr sîni
12.4. BRUTTO ISH HAQINI ANIQLASH
Måhnatga haq to‘lashda brutto ish haqini hisoblashni tashkil
etish sohasidagi an’anaviy yondashuvlardan foydalanuvchi kor-
xonalar ishchilar ish haqining miqdorini bålgilash uchun tarif
såtkalari, tarif stavkalari va tarif-malaka ma’lumotnomalaridan
foydalanadilar. Bunday korxonalarda boshqaruv måhnati xodim-
lari xizmatchilar uchun hisoblanuvchi shtat-maosh tizimi tatbiq
etadi. Uning o‘ziga xos xususiyati shtat jadvalining tuzilishidan
iborat bo‘lib, unda muayyan korxonada mavjud bo‘lgan lavoz-
imlar ro‘yxati, har bir lavozim bo‘yicha xodimlar soni va oylik
miqdori ko‘rsatiladi. Tarif tizimi turli normativ matåriallar maj-
muidan iborat bo‘lib, ular yordamida korxonadagi xodimlarning
ish haqi darajasi ularning malakasiga, måhnat sharoitlariga, kor-
xonalar o‘rnashgan jo‘g‘rofiy joyi va boshqa tarmoq xususiyatla-
riga qarab bålgilanadi. Tarif tizimining asosiy elåmåntlariga tarif
såtkalari, tarif stavkalari, tarif-malaka ma’lumotnomalari, lavo-
zim maoshlari, xizmatchilar lavozimlarining tarif ma’lumotno-
malari, tarif stavkalariga ustama va qo‘shimcha haqlar, ish haqi-
ga doir mintaqaviy malaka koeffitsiåntlari kiradi.
Tarif såtkasi — razryadlar shkalasidan iborat bo‘lib, ularning
har biriga o‘z tarif koeffitsiånti bårilgan va har qanday razryad-
ning tarif såtkasida ishning murakkabligiga qarab birinchi
razryadga nisbatan ishning nåcha marta murakkabligini ko‘rsatib
turadi. Birinchi razryadning tarif koeffitsiånti birga tångdir.
Razryadlar miqdori va ularga tågishli tarif koeffitsiåntlarining
miqdori korxonada tuziladigan jamoa shartnomasida bålgilanadi.
Jamoa shartnomasi tarif bitimi asosida ishlab chiqiladi va xodim-
lar ahvolining shartnoma shartlariga nisbatan yomonlashuvini
nazarda tutmasligi lozim.
108
www.ziyouz.com kutubxonasi

Tarif stavkasi — ish vaqti birligi hisobiga måhnatga haq
to‘lashning pul bilan ifodalangan mutlaq miqdoridir. Birinchi
razryad tarif såtkasi va tarif stavkasi asosida shundan kåyingi har
bir razryadning tarif stavkasi hisoblab chiqiladi. Birinchi razryad-
ning tarif stavkasi korxonaning jamoa shartnomasi bilan bålgi-
lanadi va bir tomondan, uning moliyaviy imkoniyatlariga,
ikkinchi tomondan, tarmoq bitimida aks ettirilgan måhnatga haq
to‘lash shartlariga bog‘liq bo‘ladi. Bunda u bålgilangan eng kam
ish haqi darajasidan kam bo‘lmasligi lozim. Tarif stavkasi ishchi-
lar måhnatiga haq to‘lash darajasini bålgilash uchun boshlang‘ich
miqdor hisoblanadi. Bunda korxonada måhnatga haq to‘lashning
qanday shakllari va tizimlari qo‘llanilishi e’tiborga olinmaydi.
Tanlangan vaqt birligiga qarab tarif stavkalari soatbay, kunbay va
oylik maoshlardan iborat bo‘ladi. Eng ko‘p tarqalgan soatbay
tarif stavkalari bo‘lib, ular asosida turli qo‘shimcha haqlar
hisoblab chiqiladi. Kunlik va oylik stavkalar soatbay stavkalarni
ish smånasidagi soatlar soniga va oy mobaynidagi ishlangan
o‘rtacha oylik soatlar soniga ko‘paytirish yo‘li bilan hisoblab
chiqiladi.
Tarif-malaka ma’lumotnomalari normativ hujjatlardan iborat
bo‘lib, ular yordamida ish razryadi va ishchining razryadi bålgi-
lanadi. Ularda har bir mutaxassislikdagi har bir razryad ishchisi
nazariy va amaliy jihatdan bilishi lozim bo‘lgan axborot mavjud
bo‘ladi.
12.5. ISH HAQIDAN USHLAB QOLISHLARNI ANIQLASH
Sîliqni hisîblàsh và ushlàb qîlish, o‘tkàzish, dàrîmàd
to‘làsh mànbàyi bîshidà turuvchi hàmdà iqtisîdiy fàîliyat
yuritàdigàn bàrchà shàxslàr ishlîvchilàrgà måhnàt shàrtnîmàsi
(kîntràkt, yollàshgà) àsîsàn ulàrning iqtisîdiy fàîliyatigà àsîs-
lànib bàjàrishlàri shàrt. 
Måhnàtgà sîàtbày hàq to‘làsh ishchining màîshi hisîbidàn
ishgà sàrf etilgàn vàqt hisîbidàn o‘lchànàdi. Îdàtdà bu tîifàdà
àqliy måhnàt qiluvchi, injånår-tåxnik xîdimlàr và tàshkilîtchilàr
kiràdi. Bu to‘lîv tushunchàdà – îklàd dåb nîmlànàdi.
Tàdbirkîrlik fàîliyati bilàn shug‘ullànuvchi yuridik mà’lu-
mîtgà egà bo‘lmàgàn shàxslàrdàn ushlàb qîlinàdigàn và to‘lànà-
digàn sîliqlàr hàjmi (O‘zbekistîn Råspublikàsi Àdliya vàzirligi
2003-yil 3-àprål):
109
www.ziyouz.com kutubxonasi

110
Jismoniy shaxsning yalpi yillik daromadi
Ish haqi shaklidagi
daromadi
Mol-mulk daromadi
Tadbirkorlik
faoliyatidan kelgan
daromad
Mehnat va fuqaro
huquqiy shartno-
ma asosidai daro-
madlar;
ish båruvchining
ishchining faîliyati
bilan bîg‘liq
bo‘lmagan
sarflarni to‘lashda-
gi õarajatlari,
hamda ish båruv-
chining ishchining
to‘g‘ri yoki
qo‘shimcha darî-
madi bo‘lgan
õarajatlari;
ish båruvchining
jismîniy shaõsdan
ushlanishiga
tågishli bo‘lgan
to‘lîvlarning har
qanday to‘langan
miqdîrlar.
dividånd shàk-
lidàgi dàrîmàd;
fîiz shàklidàgi
dàrîmàd;
mîl-mulkni
ijàràgà bårishdàn
kålgàn dàrîmàd
mîllàrni (ishlàrni,
õizmàtlàrni)
sîtishdàn hàmdà
bîshqà qînun
bilàn tàqiqlàn-
màgàn fàîliyatdàn
dàrîmàd
6
6
6
6
6
6
www.ziyouz.com kutubxonasi

111
Jismoniy shaxslarning daromadlarini soliqqa
tortish
Ish haqi 
shaklidagi,
hamda mol-
mulkni ijaraga
berishdan
daromad-
lar
Dividånd 
và fîizlar
shàklidàgi
dàrîmàd
lar
Juda zararli
va juda og‘ir
ishlàb
chiqarishlàrda,
zararli va og‘ir
måhnàt
sharoitlarda
olingan
daromadlar
Tadbir-
korlik faoli-
yatidan olin-
gan daro-
madlar
Og‘ir iqlim
sharoit joylar-
da va koeffi-
tsiyentlar
bo‘yicha, ish
haqiga
qo‘shimchalar
shaklidagi
daromadlar
¹¹ 1, 2, 3
Ro‘yxatlar bo‘yicha
ishlab chiqarish,
muassasalar, ishlar,
kasblar, lavozimlar
và ko‘rsatkichlar 
(VMQ 12.05.1994 y.
¹ 250)
¹ 1 Ro‘yxatdagi
(Shb.) và 
¹ 2 Ro‘yxatdagi
(Ib.) ishlàb
chiqarish,
muassasalar
(VMQ
12.05.1994 é.
¹ 250)
Hajm
13—
30%
Hajm
15 %
Hajm
13 %
Daromad-
lardan
soliq olish
darajasi 
25 % dan
oshib ket-
masligi
kerak
Daromad-
lardan
soliq olish
darajasi
20 %dan
oshib ket-
masligi
kerak
Faoliyat
turiga
ko'ra
belgilan-
gan soliq
hajmi 
6
6
6
6
6
6
6
6
6
6
6
6
6
www.ziyouz.com kutubxonasi

Jismîniy shàxslàrning imtiyozgà hàqi hisobît bårilàdigàn
yildà tågishli hujjàtlàrni tàqdim etishi bilàn pàydî bo‘làdi.
Hisobît bårilàdigàn yilgà minimàl ish hàqining to‘rt kàràlik
imtiyozlàr ushbu imtiyozgà hàqi pàydî bo‘lgàn îydàn bîshlàb
bårilàdi.
Minimàl ish hàqining to‘rt kàrràlik imtiyozi jismîniy shàxs-
ning àsîsiy ish jîyidà, àsîsiy ish jîyi yo‘q bo‘lgàn pàytdà esà –
yalpi yillik dàrîmàd dåklàràtsiyasi àsîsidà sîliqni hisîblàshdà,
yashàsh jîyidàgi dàvlàt sîliq îrgànlàri tîmînidàn amalga oshi-
riladi.
Dàrîmàdlàrni minimàl ish hàqining to‘rt kàrràlik sîliqlàrdàn
bo‘shàtish shàklidàgi imtiyozlàr jismîniy shàxslàrning fîiz,
dividånd shàklidà và mîl-mulkni ijàràgà bårishdàn îlingàn
dàrîmàdlàridàn hàm îlinàdi.
Jismîniy shàxslàrning dàrîmàdlàri sîlig‘ini hisîblàsh tàr-
tibi.
Jismîniy shàxslàrning àsîsiy ish jîyidà îlinàdigàn ish hàqi và
bîshqà to‘lîvlàrdàn dàrîmàd sîlig‘ini hisîblàsh yalpi sîliq
îlinàdigàn dàrîmàddàn o‘shib bîrilàdigàn nàtijà bilàn kàlåndàr
yilning bîshidàn ulàrni hisîblàsh mobaynidà àmàlgà îshirilàdi.
Yil mîbàynidà àsîsiy ish (xizmàt, o‘qish) jîyini o‘zgàrtirish
pàytidà fuqàrî yangi ish jîyining buxgalteriyasigà birinchi ish
hàqini îlishdàn îldin shu yil ichidà to‘làngàn dàrîmàdlàr và
ushlàtib îlingàn sîliqlàr miqdîri to‘g‘risidàgi mà’lumîtnîmàni
tàqdim etishi lîzim.
Yangi ish (xizmàt, o‘qish) jîygà kålishdà sîliq hisîblànilishi
kàlåndàr yil bîshidàn îlingàn, yalpi dàrîmàddàn kålib chiqqàn
hîldà îldingi và yangi ish (xizmàt, o‘qish) jîydà àmàlgà îshi-
rilàdi.
Îldingi ish jîydàn mà’lumîtnîmà tàqdim etilmàsà, sîliq
sîliq îlinàdigàn dàrîmàddàn màksimàl hàjmdà – 30 % dà îli-
nàdi.
Hàr qàndày shàrîitdà, hàr qàndày vàqtdà ishchi tîmînidàn
îlingàn dàrîmàd sîliqqà tîrtilmàsà, hisoblàshni hîzirgi dàvrdà
qo‘llàniladigàn shkàlà bo‘yichà àmàlgà îshirilishi lîzim; àvgust-
dà ishlàgàn bo‘lsà – àvgust shkàlàsi bo‘yichà, såntabrdà esà –
såntabrdàgisi bo‘yichà.
Jismîniy shàxslàrning ish hàqini và bîshqà to‘lîvlàrini àsîsiy
ish jîyi bo‘lmàgàn to‘lîv mànbàyidàn îlinàdigàn dàrîmàd sîlig‘i-
ni hisoblàsh yalpi sîliq îlinàdigàn dàrîmàddàn o‘sib bîruvchi
nàtijà bilàn kàlåndàr ish bîshidàn, ulàrgà bålgilàngàn hàjmlàr
112
www.ziyouz.com kutubxonasi

bo‘yichà (13—30%) hisîblànib, imtiyozlàrni qo‘llànmàsdàn
àmàlgà îshirilàdi.
Àgàrdà jismîniy shàxs, o‘z dàrîmàdlàrini àsîsiy bo‘lmàgàn
ish jîydàn îlàdigàn bo‘lsà-dà, buxgalteriya uning dàrîmàdlàridàn
màksimàl hajmdà – 30 %dàn sîliq îlinishigà àriza bårsà, bundà,
ungà dàrîmàdlàrini to‘làydigàn yuridik shàxs to‘lîvchining
àrizàsigà binîàn sîliqni ushlàb qîlish huquqigà egà. 
113
6
6
6
6
6
6
Jismoniy shaxslar daromadlarining soliqda imtiyozlari
Ishchining daromadi hisoblan-
gan ish beruvchining xarajatla-
riga imtiyozlar (belgilangan
miqdor chegarasida)
— hàmmà yordàmchi to‘lîvlàr
(chiqish, ishsizlik và tug‘ish
bo‘yichà), vàqtinchàlik ishgà
yarîqsizlik bo‘yichà yordàmchi
to‘lîvlàrdàn tàshqàri;
— stipåndiyalàr, dàvlàt nà-
fàqàlàri;
— bîquvchisini yo‘qîtish và
sîg‘liqqà zàràr ko‘rish bilàn
bîg‘liq bo‘lgàn zàràrni tiklàsh
màqsàdidà îlinàdigàn miqdîr-
làr;
— qîn và ichki îrgànlàrini bå-
rishdàn îlinàdigàn dàrîmàd-
làr;
— sànàtîriya-dàm îlish muàs-
sàlàrigà, bîlàlàr sîg‘lîmlàsh-
tiruvchi îrîmgîhlàrgà (îtà-
înàlàr o‘z fàrzàndlàri bilàn
dàm îlish uchun) chiptàlàrning
bàhîsini ish båruvchining hi-
sîbidàn to‘lîvlàr;
— ishchilàrning àmbulàtîr và
stàtsiînàr xizmàtlàrning bàhî-
sini ish båruvchi hisîbidàn
to‘lîvlàr;
— dàvlàt qimmàtbàhî
qîg‘îzlàr (yoki lîtåråya-
làr) bo‘yichà fîiz và
yutuqlàr;
— fuqàrîlàrning bànk
qo‘yilmàlàri bo‘yichà fîiz
và yutuqlàri;
— o‘z xo‘jàligidà o‘stiril-
gàn màhsulîtlàrni sîtish-
dàn dàrîmàd;
— dàvlàt muàssàsàlàri
mulkini, xususiylàshtiril-
gàn muàssàsàlàrning àk-
siyalàrini, UzUJJB shàx-
siy uy-jîy îbligàtsiyalàri
qàytà sîtib îlishgà qàrà-
tilgàn dàrîmàdlàr;
— pàtånt egàlàrining ish-
làb chiqàrish mulk îbyåkt-
làrini o‘z ishlàb chiqà-
rishdà ishlàtilgànidàn
îlingàn dàrîmàdlàr;
— yuridik shàxsdàn îlin-
gàn và uning Ustàv fîn-
digà yo‘nàltirilgàn divi-
dåndlàr;
Ijtimoiy
qaratilgan
imtiyozlar
— qimmàt-
bàhî sîvg‘à-
làr;
— mîliya-
viy yordàm
(kutilmàgàn
hîdisàlàr
bilàn bîg‘liq
bo‘lgàn-
làridàn
tàshqàri);
— xàràjàt-
làr;
— ishchilàr-
ning shàxsiy
àvtîmîbil-
làrini ish
yuzàsidàn
foydalan-
ganda yo‘l
xàràjàtlàrini
êîmpånsà-
tsiyalàr;
Iqtisodiyotning rivoj-
lanishida davlat 
e’tiborlarini ifoda
etuvchi imtiyozlar
Soliq olinadigan daromadga kirmaydi
www.ziyouz.com kutubxonasi

O‘z dàrîmàdlàrini àsîsiy bo‘lmàgàn ish jîydàn îluvchi jis-
mîniy shàxslàrning yakuniy dàrîmàd sîliq miqdîri sîliq xizmàt
îrgàni tîmînidàn, îlingàn dàrîmàdlàr to‘g‘risidàgi tàqdim etil-
gàn dåklîràtsiya mà’lumîtlàri, àmàlgà îshirilgàn xàràjàtlàr và
ushlàtilgàn sîliqlàr miqdîrlàri àsîsidà àmàlgà îshirilàdi.
To‘lîv mànbàyidà jismîniy shàxslàrning dàrîmàd sîlig‘ini
ushlàtib îlishini quyidàgi yuridik shàxslàr àmàlgà îshirishlàri
shàrt:
— måhnàt shàrtnîmàsi yoki fuqàrî huquqiy shàrtnîmà
àsîsidà to‘lîvlàrni àmàlgà îshiràdigàn;
— nîdàvlàt nàfàqàlàr to‘làshni àmàlgà îshiruvchi;
— jismîniy shàxslàrgà dividend và fîizlàrni to‘làydigàn;
— dîimiy muàssàsà bilàn bîg‘liq bo‘lmàgàn, råspublikàmiz
fuqàrîsi bo‘lmàgàn shàxslàrgà to‘lîvlàrini àmàlgà îshiruvchilàr.
12.6. NETTO ISH HAQINI HISOBLASH
Netto ish haqini hisoblash hisoblangan brutto ish haqi umu-
miy miqdoridan daromad solig‘i, har xil yig‘im va ajratmalarni
chiqarib tashlagan holda amalga oshiriladi. Bunda daromad
solig‘i jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig‘ini olish
tartibi bo‘yicha hisoblanadi. Eng kam ish haqining besh baro-
barigacha daromad solig‘ining 1-shakli 13% stavkasi bo‘yicha
hisoblanadi. Eng kam ish haqining besh barobari plyus
1 so‘mdan uning o‘n barobarigacha, daromad solig‘ining 2-shak-
li 20% stavkasi bo‘yicha hisoblanadi. Eng kam ish haqining o‘n
barobari plyus 1 so‘mdan, daromad solig‘ining 3-shakli 29%
stavkasi bo‘yicha hisoblanadi. Ikkinchi va uchinchi shaklga
to‘g‘ri kelgan daromad solig‘i ikki yoki uch qismga ajraladi va
uning birinchi qismiga eng kam ish haqining besh barobariga-
cha bo‘lgan soliq summasi, ikkinchi qismiga daromad solig‘ining
2-shakliga to‘g‘ri keladigan summasi, uchinchi qismiga daromad
solig‘ining 3-shakliga to‘gri keladigan summasining soliq miqdori
hisoblanadi va uchala qismi qo‘shiladi. Bundan keyin qolgan
daromad summasidan nafaqa fondi, bandlik fondi, kasaba
uyushmasiga ajratmalar hisoblanib ayirib tashlanadi va netto ish
haqi aniqlanadi.
114
www.ziyouz.com kutubxonasi

12.7. KORXONADA ISH HAQINI HISOBLASH 
BUXGALTERLIK PROVODKALARI
Ishchining ish hàqini hisîblàshdàn kåyin uning hàmmà
dàrîmàdlàridàn dàvlàt, yoki kîrxînà, yoki bîshqà shàxslàr
hisîbigà ushlànmàlàr àmàlgà îshirilàdi.
Xîdim bilàn ish hàqi bo‘yichà hisob-kitîblàr 6710 hisîbidà
îlib bîrilmîqdà. Ushbu hisîbning krådit tîmînidàn hisîblàngàn
ish hàqi, mukîfîtlàr, yordàmchi pul, kîmpånsàtsiyalàr yozilàdi,
dåbåt tîmînigà esà – bårilgàn ish hàqi và hàmmà ushlànmalàr.
6710 hisîbi bo‘yichà prîvîdkàlàr sxåmàsi quyidà kåltirilgàn.
Sànàlgàn dàrîmàdning hisîblànishidàn kåyin và ushbu
sànàlàridàn chiqimlàr hisîblàngandàn kåyin ishchigà nàqd pul
yoki ushbu miqdîrgà àniqlàngàn bîshqà àktivlàr shàklidà
to‘lànàdigàn miqdîrlàr hisîblànàdi
.
115
Ish hàqidàn dàrîmàd
sîlig‘ining miqdîri
Ish hàqidàn nàfàqà
fîndigà àjràtmàlàr
miqdîri
Ish hàqini
dåpînåntlàshtirish
Bàjàrilish vàraqlàrdàn
(àlimånt) ushlànib
îlingàn, kàsàbà uyush-
màlàrining ushlànmàlàri,
jàmg‘àrmà bànkkà ish
hàqlàrini o‘tkàzish 
Ish hàqi o‘rnigà
bårilàdigàn màhsulîtlàrgà
ushlànmàlàr
D –t
Hisîblàrning kråditi
K-t
Hisîblàrning dåbåti
Sàldî – kîrxînàning ish
hàqi bo‘yichà qàrzdîrligi
Ishchilàrgà màhsulîtni
ishlàb chiqàrish uchun
ish hàqini, hàmdà mukî-
fîtlàr và kîmpånsàtsiîn
to‘lîvlàrini hisîblàsh
Yordàmchi såxlàrning
ishchilàrigà ish hàqini
hisîblàsh
Uskunàlàrni xizmàt 
qiluvchi ishchilàrgà,
bîshqàrmà àppàràtigà và
àsîsiy såxlàrdà xizmàt
qilàdigàn ishchilàrgà ish
hàqi, hàmdà mukîfîtlàr
hisîblàsh
Bîshqàruv àppàràtigà và
kîrxînàgà xizmàt
qilàdigàn, tàyyor màh-
sulîtni sîtishdà ishlày-
digàn, xizmàtkîr xo‘jàlik-
2010
2310
2510
9410
9420
6410
6520
6720
6990
9010
«Xîdimlàr bilàn ish hàqi bo‘yichà hisob-kitîblàr» 6710 schyoti
www.ziyouz.com kutubxonasi

Îdàtdà, hisoblash dàvridàgi ish hàqi miqdîri nàqd pul bilàn
hisoblash îydàn kåyin kålàdigàn îyning birinchi kunlàridà
to‘lànàdi. Bu hisoblashlarning vàqt chågàràlàri bilàn bîg‘liq:
hisoblash îyi tugàmàgunichà ish vàqtini nàzîràt qilish tàbålini
to‘ldirish mumkin emàs và bàjàrilgàn ishlàr hàjmini àniqlàsh
mumkin emàs. Shuning uchun ish hàqi hisîblàri fàqàt hisoblash
îyining yakunlànishi bilàn àmàlgà îshirilàdi.
Hisoblash îyining yakunigàchà ishchigà kålgusi ish hàqi
hisîbigà bo‘nak to‘lîvlàri shàklidà (îklàddàn 40 %dàn îrtmàs-
dàn) yoki bir màrtàlik to‘lîvlàr nàqd pul bilàn to‘lànishi mumkin.
Undàn tàshqàri, hisoblash îyidà îldingi îy ish hàqining miqdîri
to‘lànàdi. Ish hàqi bo‘yichà hàmmà to‘lîvlàr hàr bir ishchining
kàrtîchkàsigà umumiy nîm — «Kàssà» bilàn yozilàdi.
Yakuniy sàldî = Bîshlàng‘ich sàldî
(qo‘shàmiz) Hisoblash îyidà hisîblàngàn miqdîr
(àyiràmiz) Hisoblash îyidà ushlab qîlingàn miqdîr
(àyiràmiz) Hisoblash îyidà to‘làngàn miqdîr.
116
Ishlàtilmàgàn hisîbgà
tågishli bo‘lgàn miqdîr-
làrning ushlànmàlàri
Kråditgà, qàrzgà sîtilgàn
mîllàr uchun, màtåriàl
zàràr, yåtishmîvchilik
uchun ushlànmàlàr
Yo‘l qo‘yilgàn bràk uchun
ushlànmàlàr
Kàssàdàn ish hàqi,
yordàmchi pul, mukîfîtlàr
và kîmpånsàtsiyalàrni 
bårish
Îldin bårilgàn bo‘nakning
ushlànmàsi
làridà ishlàydigàn xîdim-
làrigà ish hàqini
hisîblàsh
Mukîfîtlàr, qo‘shim-
chàlàr và kîmpånsàtsiîn,
ràg‘bàtlàntiruvchi
qo‘shimchàlàr
Àsîsiy vîsitàlàrni
yo‘qîtish bilàn
bîg‘làngàn hîldà ishlày-
digàn xîdimlàrgà ish
hàqini hisîblàsh
Kàpitàl qurilish và
uskunàlàrni mîntàj 
qilishdà ishlàydigàn
xîdimlàrgà ish hàqini
hisoblash
Àktsiyalàr bo‘yichà
dividåndlàr và
dàrîmàdlàr hisoblash 
9430
9210
0810
0820
8710
4220
4230
4710
4790
2610
5010
4210
www.ziyouz.com kutubxonasi

13 - B O B. KÎRXÎNÀDÀ SÎLIQLÀRNING 
BUXGALTERLIK PRÎVÎDKÀLÀRI
13.1. SOLIQLARNING TURLARI VA ULARNING MOHIYATI
Soliqlarning eng oddiy ta’rifi quyidagicha: Soliqlar aholidan,
korxonalar va xo‘jalik yurituvchi boshqa subyektlardan davlat
(markaziy va mahalliy hokimiyat organlari) tomonidan undirib
olinadigan majburiy to‘lovlardir. Soliq o‘z mohiyat e’tiboriga
ko‘ra ijtimoiy mahsulotning (yalpi ichki mahsulotning – YAIM)
bir qismi bo‘lib, soliq to‘lovchi bundan biror-bir foyda ko‘rish
ko‘rmasligidan qat’i nazar, o‘z mablag‘laridan davlat hisobiga
majburiy ajratmalar ko‘rinishida aks etadi.
Soliqlarning mohiyatini tushunishga yordam beruvchi uchta
tavsifni keltirib o‘taylik:
1. Soliq to‘lovchi pulning u yoki bu summasini davlatga
to‘lar ekan, buning evaziga bevosita biron-bir tovar yoxud xizmat
olmaydi. Alohida olingan soliq to‘lovchi tomonidan to‘langan
soliq miqdori bilan u iste’mol qiladigan ijtimoiy ne’matlar
o‘rtasida to‘g‘ridan to‘g‘ri bog‘liqlik mavjud bo‘lmaydi. Xuddi
ana shu xususiyatiga ko‘ra soliq narxdan (tovar yoki xizmatlarni
ixtiyoriy iste’mol qilganligi uchun to‘lanadigan haq sifatida)
ruxsatnoma (litsenziya)lar va vositachilik yig‘imlaridan farq qila-
di, chunki bular majburiy yoki ixtiyoriy to‘lovlar hisoblansada,
biroq hamma vaqt hukumat tomonidan ko‘rsatilgan xizmatdan
muayyan foyda (naf) ko‘rilishi bilan bog‘liqdir.
2. Soliqlar majburiy to‘lovlar hisoblanadi. Soliqlarning to‘la
va o‘z vaqtida to‘lanishi uchun javobgarlik Soliq to‘lovchilar
zimmasiga yuklangan bo‘lsada, ular ixtiyoriy emas, majburiy ra-
vishda to‘laydilar, davlat soliq to‘lashdan bo‘yin tovlaganlarni
qattiq jazolaydi.
3. Davlat foydasiga soliq to‘lash orqali daromadning avval-
dan belgilab qo‘yilgan, eng muhimi, qonuniy tartibda ko‘zda
tutilgan qismi undirib olinadi.
Ko‘pgina davlatlarning, jumladan, O‘zbekistonning ham
qonunlarida soliqlarni belgilash va ularning hajmlarini aniqlash-
ga faqat oliy qonun chiqaruvchi hokimiyat yoki uning tomonidan
vakolat berilgan organlar haqlidirlar, deb mustahkamlab qo‘ygan.
117
www.ziyouz.com kutubxonasi

118
O‘zining xohish istagiga qarab yangi soliqlar belgilash yoki ular-
ning hajmlarini aniqlashga hech kimning haqqi yo‘q. To‘lovlar-
ning qonuniy, ochiq-oydin xususiyatga ega bo‘lishi soliqlarning
bosh tavsifidir.
13.2. EGRI SOLIQLAR VA TO‘G‘RI SOLIQLAR
Sîliq tizimi to‘g‘ri và egri sîliqlàrning kåsishmàsidà qurilàdi.
To‘g‘ri sîliqlàr sîliq to‘lîvchining to‘g‘ridàn to‘g‘ri dàrî-
màdlàrigà yoki mîl-mulkigà qo‘yilàdi: dàrîmàd sîlig‘i và kîr-
pîràtsiya (firmàlàr) dàrîmàdigà sîlig‘i; ijtimîiy sug‘urtàlàsh, ish
hàqi fîndigà và ish kuchigà (ijtimîiy sîliqlàr dåb nîmlàngàn,
ijtimîiy qo‘yilmàlàr); mîl-mulk sîlig‘i, shu jumlàdàn yår và
bîshqà ko‘chmàs mulklàrni qo‘shgàn hîldà, xususiy mîl-mulk
hàm. Ulàr mà’lum bir jismîniy yoki yuridik shàxsdàn îlinàdi.
Egri – mîlning bàhîsigà yoki xizmàt tàrifigà qo‘shimchà
shàklidà istå’mîlchi tîmînidàn to‘lànàdi. Bu mîllàr và xizmàtlàr
sîliqlàri: àylànish hàjmidàn sîlig‘i – ko‘pinchà rivîjlàngàn
dàvlàtlàrdà qo‘shimchà qiymàt sîlig‘i bilàn àlmàshtirilgàn; àksiz-
làr (mîl yoki xizmàtning bàhîsigà to‘gri kiritilàdigàn sîliqlàr);
mårîslikkà; qimmàt bàhî qîg‘îzlàr và ko‘chmàs mulk bilàn
bîg‘liq bo‘lgàn ishlàr và bîshqàlàr. Ulàr to‘liqligichà yoki qis-
màn mîl yoki xizmàt bàhîsigà o‘tkàzilàdi.
Egri sîliqlàr sîtilàdigàn màhsulîtning, ishlàrning, xizmtlàr-
ning bàhîsini îshiràdi, ushbu màhsulît uchun haq sîtib îluv-
chilàr tîmînidàn to‘lànàdi và uchinchi tàràf uchun sotib îli-
nàdi.
Molning to‘liq bahosi
Firmaning qo‘shimchasi
Molning hisoblash bahosi
Egri soliqlar
Molning ko‘tarma bahosi
To‘g‘ri sîliqqà tîrtilishdà pul muîmàlàlari và sîliqni båvîsità
xàzinàgà to‘lîvchi o‘rtàsidà pàydî bo‘làdi; egridà esà – dàvlàt và
to‘lîvchi (mîllàr yoki xizmàtlàr istå’mîlchisi) o‘rtàsidàgi xîsilàsi
www.ziyouz.com kutubxonasi

shàklidàgi, mîllàr (xizmàtlàr) sîtuvchisi sîliq subyåkti bo‘lib
qîlàdi.
Sîliqlàrni to‘g‘ri yoki egrilàrigà bo‘lish to‘lîv mànbàyi và
îbyåktning to‘g‘ri tushish-tushmàslik prinsipi àsîsidà màqsàdgà
muvîfiq dåb hisîblànàdi. Ushbu yo‘lgà ko‘rà:
— to‘g‘ri sîliqlàr – bu shundày sîliqlàrki, ulàrning to‘lîv
mànbàyi và îbyåkti àniqdir;
— egri – to‘lîv mànbàyi và îbyåkti to‘g‘ri tushmàgànlàridir.
Ko‘rsàtilgàn belgilàrigà qàràb, sîliqlàrning àsîsiy turlàrini
àniqlàymiz.
1. Jismîniy shàxslàrning dàrîmàd sîlig‘i. To‘lîv mànbàyi và
îbyåkti to‘g‘ri tushgànligi sàbàbli, bu sîliq — to‘g‘ridir.
2. Kîrpîràtsiyalàrning dàrîmàdigà sîliq. Hàm îbyåkt, hàm
to‘lîv mànbàyi – sîliq sîlinàdigàn dàrîmàd bo‘lgànligi uchun,
bu sîliq to‘g‘ridir.
3. Pullik kàpitàllàrdàn dàrîmàd sîlig‘i to‘g‘ri sîliqlàr to‘rigà
tågishli, chunki to‘lîv mànbàyi và sîliq sîlish îbyåkti bir xil
bo‘lgànligi sàbàbli: dividåndlàr, îbligàtsiyalàrdàn fîizlàr, bànk-
làrgà qo‘yilmàlàr bo‘yichà fîizlàr.
4. Yer sîlig‘i. Yår sîlig‘ining miqdîri hàmmà jîylàrdà yår
yuzàsining birligidàn àbsîlyut qiymàtlàridà hisîblànàdi. Yår
egàsining dàrîmàdi to‘lîv mànbàyi bo‘lib, sîliq îbyåkti esà –
nàturàl qiymàtidàgi yår yuzàsidir. Shuning uchun bu sîliqni egri
sîliqlàrgà qo‘shish mumkin.
5. Mîl-mulk sîlig‘i. Jismîniy yoki yuridik shàxs mîl-
mulkining pullik qiymàtidàgi, ya’ni sîliq to‘lîvchining màtåriàl-
làshgàn dàrîmàdi sîliq îbyåkti bo‘lib, uning to‘lîv mànbàyi
esà – hîzirgi dàrîmàd bo‘lgànligi sàbàbli, bu sîliq egri sîliq
bo‘làdi.
6. Mårîs và sîvg‘àlàr sîlig‘i. Sîliq sîlish îbyåkti – mårîsgà
yoki sîvg‘à sifàtidà bårilàdigàn mîl-mulki, sîliqning to‘lîv màn-
bàyi esà – sîliq to‘lîvchining hîzirgi dàrîmàdidir. Bu sîliq egri
bo‘làdi.
7. Qo‘shimchà qiymàt sîlig‘i – egridir.
8. Àksizlàr – egri.
9. Xàlqqà pullik xizmàtlàrni ko‘rsàtish và dînàlàb sotishdàn
olingan daromad sîlig‘i – egri.
10. Råklàmà sîlig‘i – egri bo‘làdi.
To‘g‘ri sîliqlàr o‘z nàvbàtidà quyidàgilàrgà bo‘linàdi:
— hàqiqiy, mîl-mulkning àyrim turlàridàn to‘lànàdigàn;
119
www.ziyouz.com kutubxonasi

— shàxsiy, jismîniy và yuridik shàxslàrdàn dàrîmàd to‘lîv
mànbàyidà yoki dåklàràtsiya bo‘yichà îlinàdigàn.
Shundà hàm, bà’zi sîliqlàr fàqàt jismîniy shàxslàr, ikkin-
chilàri – fàqàt yuridik shàxslàr, uchinchilàri esà – hàm jismîniy
hàm yuridik shàxslàr tîmînidàn to‘lànàdi.
Egri sîliqlàr o‘z xàràktåri bilàn bir xil emàs, shundà ulàr
quyidàgichà bo‘lishi mumkin:
— individuàl (mîllàrning àyrim turlàri bo‘yichà);
— univårsàl (fiskàl mînîpîliyalàr và bîjxînà to‘lîvlàri).
Egri sîliqlàr ulàrni îlinish îsînligi bilàn àjràtilàdi; ulàrning
ishlàtilishi ishlàb chiqàrish kàmàyishi pàytlàridà hàm fiskàl effåk-
tini beradi.
Yalpi tizimdà îbyåkt và hisoblash uslublàri hàr xil bo‘lgàn
to‘g‘ri và egri sîliqlàrni ishlàtilishi, dàvlàtgà sîliqlàrning hàmmà
funksiyalàrini to‘liqligichà àmàlgà îshirish uchun imkîn beradi:
sîliq nàzîràti îstidà kîrxînàlàr fàîliyatining moddiy-tåxnik
bàzàsini yaràtuvchi, mîl-mulki hàm, ishlàb chiqàrishdà ish-
làtilàdigàn råsurslàrning hàr xil turlàri hàm, ish kuchi hàm,
îlinàdigàn dàrîmàd hàm bo‘lib qîlàdi.
Sîliq to‘lîv mànbàlàri quyidàgichà bo‘làdi:
·
màhsulîtni sîtishdàn kålgàn dàrîmàd — QQS, àksiz,
ekspîrt bîjxînà to‘lîvi;
·
màhsulît ko‘tàrmà nàrxi – yår sîlig‘i, trànspîrt vîsitàlàri-
ga egàlik qilish sîlig‘i, impîrt bîjxînà to‘lîvlàri, suv
to‘lîvi, SHSFgà àjràtmàlàr;
·
mîliyaviy nàtijà – mîl-mulk sîlig‘i, dàrîmàd, råklàmà
sîlig‘i, yo‘llàr sîlig‘i;
·
qîlgàn dàrîmàd – màhàlliy sîliqlàr;
·
ish hàqi – jismîniy shàxslàrning dàrîmàd sîlig‘i.
To‘g‘ri sîliqlàr quyidàgilàrgà bo‘linàdi:
— dàrîmàd sîliqlàri;
— mîl-mulk sîliqlàri.
Dàrîmàd sîliqlàri dàrîmàdning àyrim turlàridàn hàmdà umu-
miy dàrîmàddàn olinadigan sîliqlàrini o‘z ichigà îlàdi. Mîl-mulk
sîliqlàridà mîl-mulkning àyrim turlàrdàgi sîliqlàri àjràtilàdi.
Egri sîliqlàr uchtà àsîsiy guruhgà àjràtilàdi:
— QQS;
— àksizlàr (dàvlàt ichidà ishlàb chiqàrilgàn mîllàr uchun
sîlig‘i);
— bîjxînà to‘lîvlàri (chåt eldà ishlàb chiqàrilgàn mîllàr
uchun sîliqlàr).
120
www.ziyouz.com kutubxonasi

13.3. AYLANMADAN SOLIQLARNING BUXGALTERLIK
PROVODKALARI
O‘zbåkistîn Råspublkàsi Sîliq kîdåksigà qo‘shimchà qiymàt
sîlig‘i tîvàr sîtishdàn tushumning bir qismi qiymàtini budjåtgà,
shu bilàn birgà O‘zbåkistîn Råspublkàsi hududidà bo‘lgàn tîvàr-
làr (måhnàt, xizmàtlàrni impîrtdàgi àjràtmàlàri, ishlàb chiqàrish
jàràyonidà qo‘shilgàn và àylàngàn tîvàrlàr (måhnàt, xizmàtlàr)
àjràtmàlàr kiràdi.
O‘zbåkistîn QQS ni hisîblàshdà sinàlgàn måtîdi ya’ni 4-
måtîd qo‘llànilàdi, shu sàbàbli sîliq îlingàn tîvàrlàr (xizmàtlàr
ishlàr) evàzigà to‘làngàn, qiymàtgà qo‘shilgàn tîvàrlàr (xiz-
màtlàr, ishlàr) ning sîtilishdàn àjràtmàlàr qiymàtgà qo‘shilgàn
sîliq yig‘indisi o‘rtàsidàgi o‘zgàrishni àniqlàsh và budjåtgà
to‘lànàdigàn àylànmà pul màblàg‘làrigà àytilàdi.
QQS ni àjràtish kåtmà-kåtligi O‘zR SK (65—75 mîd.)si
ishlàb chiqàrilgàn, sîtilgàn tîvàrlàr (xizmàtlàr, ishlàr) gà QQS
to‘plàmi và àjràtish kåtmà-kåtligi instruktsiya bo‘yichà îlib
bîrilàdi. (O‘zR Vàzirlàr Màhkàmàsi 2003-yil 29-àpråldà ¹ 1238
dà ro‘yxàtgà olingan).
O‘zbåkistîn Råspublkàsi hududigà impîrt qilinàdigàn tîvàr-
làrgà QQS to‘lîvlàri và àjràtmàlàri impîrt bo‘yichà bålgilàngàn
instruksiya (bu O‘zbåkistîn Råspublkàsi Vàzirlàr Màhkàmàsi
2002-yil 15-àpråldà ro‘yxàtgà îlingàn) và O‘zbåkistîn
Råspublkàsi hududidà impîrt qilinàdigàn tîvàrlàr (tîvàrlàr,
xizmàtlàr) QQS gà àjràtmà và to‘lîvlàr hàqidà instruktsiyadà
(O‘zR Vàzirlàr Màhkàmàsi 2002-yil 15-àprål ¹1123 dà ro‘yxàt-
gà îlingàn) qàrîrlàr àsîsidà bîshqàrilàdi.
Qo‘shilgàn qiymàt sîlig‘ini to‘lîvchilàr:
— O‘zbåkistîn Råspublikàsi hududidà tàdbirkîrlik fàîliyati-
ni îlib bîruvchi yuridik shàxslàr;
— màhsulît (ishlàr, xizmàt) impîrt qiluvchi yuridik và jis-
mîniy shàxslàr.
QQS gà tîrtishning îbyåktlàri:
·
mahsulît sîtishdàn tushgàn tushum;
·
tîvàrlàr impîrti.
O‘zbåkistîn Råspublikàsidà ishlàb chiqàrilàdigàn tîvàrlàr
bo‘yichà QQS hisîblàsh tàrtibi:
Qo‘llànilàdigàn nàrxlàr và tàriflàrdàn (ishlàr, xizmàtlàr)
qiymàti àsîsidà sîtish bo‘yichà sîliq to‘lànàdigàn îbîrîtning
hajmi àniqlànàdi.
121
www.ziyouz.com kutubxonasi

QQS bo‘yichà sîliq to‘lànàdigàn îbîrîtning hajmini
àniqlàshning quyidàgi vàriàntlàri màvjud:
·
qàytàrib bårmàslik shàrti bo‘yichà tîvàrlàrni o‘tkàzishdà;
·
tàdbirkîrlik fàîliyati bilàn bîg‘liq bo‘lmàgàn, o‘zi ishlàb
chiqàrgàn tîvàrni kîrxînà ichidà ishlàtilgàndà;
·
ishlàb chiqàrish sikli uzîq dàvîm etgàn kîrxînàlàrdà, tày-
yorlîv, màishiy và bîshqà tîvàrlàrni îldi-sîtdisi bilàn
shug‘ullànuvchi shàrtnîmàlàri bo‘yichà tîvàrlàr sîtuvchi
tàshkilîtlàr;
·
kîmissiya shàrtnîmàlari bo‘yichà vîsitàchilik fàîliyatini
àmàlgà îshiruvchi tàshkilîtlàr.
Sîliq to‘lànàdigàn îbîrît hajmigà quyidàgilàr kiritilmàydi:
1. Kîrxînàning sànîàt ishlàb chiqàrish ehtiyojlàri uchun
shu kîrxînàning o‘zidàgi birinchi kîrxînàdàn ikkinchi
kîrxînàgà màhsulîtlàr, yarimfàbrikàtlàr, bàjàrilmàgàn xizmàtlàr
o‘tkàzish.
2. Likvidàtsiya nàtijàsidà kîrxînàning muàssàsàlàri o‘rtàsidà
mulkni tàqsimlàsh bo‘yichà îbîrîtlàr.
Hisîb-kitîb hujjàtlàri to‘làngàndàn kåyin xàridîrlàr
tîmînidàn tîvàrlàrning qàytàrilishi, hàmdà buyurtmàchilàr
tîmînidàn îldin to‘làngàn ishlàr và xizmàtlàrdàn vîz kåchish
hîllàrdà bu îpåràtsiyalàr bo‘yichà QQS yig‘indisigà tîvàrlàrni
sîtish bo‘yichà îbîrît kîrråktirîvkà qilinàdi.
Àgàr bålgilàngàn xizmàt vàqti kàfîlàtlàngàn tîvàrlàr ish-
làb chiqàruvchi kîrxînàgà bålgilàngàn vàqt dàvîmidà
qàytàrilsà, buning nàtijàsidà budjåtgà to‘làngàn sîliq và
istå’mîlchi hujjàti birlàmchi to‘lîv vàqti hisîbi bo‘yichà tîvàr
qàytàrib îlinàdi.
Bundà ishlàb chiqàruvchi tîvàrni qàytàrib îlish uchun ish-
làtgàn kåràkli hujjàtlàr (àktlàr, taqqoslashlar)ni to‘ldirgàn, bål-
gilàngàn shàkldà tîvàr schyot-fàkturàsini istå’mîlchigà tîvàr
yåtkàzishdàn îldin bårgàn bo‘lishi lîzim. Buning uchun ishlàb
chiqàruvchi:
·
tîvàrni to‘liq hàjmdà qàytàrishdàn îldin o‘rnàtilgàn
schyot-fàkturàni yo‘q qilishi lîzim.
·
qismàn qàytàrishdà – îldin qo‘yilgàn schyot-fàkturà yo‘q
qilinàdi. Istå’mîlchigà xizmàt qiluvchi schyot-fàkturà
to‘g‘rilànàdi, ya’ni istå’mîlchigà yangi schyot-fàkturà
qo‘yilàdi.
122
www.ziyouz.com kutubxonasi

123
13.4. JORIY ISHLAB CHIQARISH FAOLIYATIDAN 
OLINADIGAN SOLIQLARNING BUXGALTERLIK 
PROVODKALARI
Àksiz sîlig‘i
Àksiz sîlig‘i – egri sîliq bo‘lib, dàvlàt tîmînidàn fîiz
hisîbidà kîrxînàdà sîtilàdigàn tîvàrdà àks etàdi. Ulàr qînun
bo‘yichà, yuqîri råntàbålli tîvàrlàrgà dàvlàt budjåti dàrîmàdigà
ishlàb chiqàruvchilàrni qo‘shimcha dàrîmàd îlishlàrini chåklàsh
uchun bålgilàndi.
Àksiz to‘lîvchilàr kîrxînàlàr hisîblànàdi, ishlàb chiqà-
ràdigàn và sîtàdigàn tîvàrlàrgà, xususiylik shàklidàn tàshqàri.
QQS to‘lovchi obyekt
Import qilinadigan
xizmat, ishlar 
qiymati
Qo‘shimcha qiymat-
ga soliq to‘lamasdan
narxlarni va tariflarni
qo‘llash orqali 
tovarlar, xizmatlar,
ishlarni o‘zlashtirish
qiymati
Tovarlar,
(xizmatlar)
sotishdan tushum
Boshqaruvchi hujjat
O‘z. Res.Vaz.
Mah. ¹1238
2003-yil 29.04
Bojxona qonun-
chiligi orqali
aniqlanmaydigan
import qilinadigan
tovarlar qiymati
Import
Tovarlar
Xizmatlar va 
ishlar
Erishilgan aylanma
6
6
6
6
6
6
6
6
6
6
www.ziyouz.com kutubxonasi

Àksiz tîvàrlàr ro‘yxàti O‘zR V.M. tîmînidàn bålgilàndi, ulàr
spirtli ichimliklàr, tàmàki màhsulîtlàri, zàrgàrlik buyumlàri, nåft,
gàz, pàxtà và b.
Qàytàrib îlmàslik shàrti bilàn bårilàdigàn tîvàrlàr, àksiz
sîlig‘igà tîrtiluvchi îbyåkt hisîblànàdi. 
Aksiz marka to‘lash paytida yozuv belgilanadi: 
·
D-t 5610 «Pul ekvivalentlari;
·
K-t 5110 « Hisob schyoti;
Buxgalteriya yozuvi belgilanadi:
·
D-t 9410 «Sotish bo‘yicha xarajatlar»;
·
K-t 5610 «Pul ekvivalentlari».
Yer boyliklarining ishlatilishi bo‘yicha soliq hisobi va hisobot
tartibi.
Yer boyliklari ishlatilishi soliq to‘lovchi kerakli yer boyliklari
olinadigan tashkilotlar hisoblanadi.
Soliq to‘lash obyekti mineral xomashyo hajmi, tehnologik
xomashyo hajmi, ham yer tagida joylashgan inshoot hisoblanadi. 
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan
soliq stavkalari va kerakli xomashyo ro‘yxati tasdiqlanadi.
Geologik ishlari olib boradigan ilmiy ishlari geologik joylar-
da olib boriladigan tashkilotlar, yer tagida olib boradigan qurilish
ishlari uchun yer boyliklari ishlatilishi soliqdan bo‘shatadi.
Hisobot tartibi va ekologik soliq hisobi
Ekologik soliq to‘lovchi, mahsulotlarni ishlab chiqaruvchi,
ishlarni bajaradigan yuridik shaxslar hisoblanadi. Budjetga
majburiy to‘lovlar, soliqlar, respublika yo‘l fondiga to‘lashlar,
bulardan tashqari Respublika Pension Fondi, maxsus Davlat
Qo‘mitasining schyoti, ishlab chiqarish xarajatlari, soliq to‘lash
obyektlari hisoblanadi. 
Bunda qurilish, qurilish-montaj, ta’mirlash, qurilish va ilmiy
izlanish tashkilotlari uchun o‘z kuchi bilan bajargan ishlari
bo‘yicha ishlab chiqarish xarajatlari soliq to‘lanadigan obyekt
hisoblanadi. Sug‘urta tashkilotlari uchun ko‘rsatilgan xizmat
bo‘yicha va tarmoq xarajatlari soliq obyektlari hisoblanadi. 
Soliq maqsadlari uchun ekologik soliqni hisoblash paytida
ishlab chiqarish xarajatlar deganda butun xarajatlar yig‘indisi
tushuniladi. 
Tashkilotlar chet elda o‘zining filiallari bo‘lganlari faqat
O‘zbekiston Respublikasida ishlab chiqarilgan xarajatlarni tan
olishi kerak. 
124
www.ziyouz.com kutubxonasi

Ekologik soliq 1% stavkada to‘lanadi. 
Ekologik soliq to‘lashdan quyidagilar ozod etiladi:
·
nogironlar tashkilotiga oid yuridik shaxslar, «Nuroniy»
fondi, «O‘zbek-Chernobil» birlashmasi, agar ushbularda
umumiy soni 50% dan kam bo‘lmagan nogironlar ishlasa;
·
gastrol-konsert faoliyati bilan shug‘ullanadigan yuridik
shaxslar.
Yuridik shaxslarning buxgalteriya hisoboti ekologik soliq
bo‘yicha budjetga to‘lovlar, qarzlar hisobi schyotida olib bori-
ladi.
Belgilangan soliqning yig‘indisi quyidagi provodka bo‘yicha
ko‘rsatiladi:
D-t 9430 «Boshqa operatsion xarajatlar»
K-t 6410 «Budjetga to‘lanadigan qarzlar»
Budjetga to‘lanadigan soliq yig‘indisi provodkada ko‘rsa-
tiladi:
D-t 6410 «Budjetga to‘lanadigan qarzlar»
K-t 5110 «Hisob-kitob schyoti»
Hisobotning tartibi va suv resurslari ishlatish uchun soliq
hisobi
Suv resurslarining ishlatilishi uchun ekologik soliqni
to‘lovchi o‘z faoliyatida suvdan foydalanadigan yuridik shaxslar
hisoblanadi.
Suv resurslari ishlatilishi solig‘i suv qayd qilish joyidan qara-
masdan davlat soliq organlarida suv ishlatiladiganlar to‘laydi.
Yashaydigan kunlarga suv bilan ta’minlaydigan tashkilotlar suv
uchun soliq to‘lovchi hisoblanadi. Ishlab chiqarish va texnik
ehtiyoj uchun yetarli manbalardagi suv resurslarini soliq to‘lovchi
obyekti hiosoblanadi. 
Yer usti manbalaridagi resurslarga suv omborlari kiradi. Yer
osti manbalariga quruqliklar, vertikal va gorizontal drenaj tar-
mog‘i kiradi. 
Suv resurslarining ishlatishi soliq stavkasini O‘zbekiston
Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tasdiqlaydi. Moliya Vazirligi,
O‘zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo‘mitasi bilan soliq
to‘lovchilarga yetkazadi. Ilmiy izlanish tashkilot va o‘quv-tajriba
xo‘jaliklari bo‘lganlari, tashkilotlar qisman xo‘jalik mahsulotlari-
ni o‘stirish uchun suv ishlatiladigan stavka quyidagicha soliqqa
tortiladi.
Suv solig‘i to‘lashdan quyidagilar ozod qilinadi:
125
www.ziyouz.com kutubxonasi

·
nosimmetrik tashkilotlar, tadbirkorlik faoliyati bilan
shug‘ullanadiganlardan tashqari;
·
davlatga qarashli tashkilotlar;
·
birlashmalar va xalqaro tashkilotlar fondlari, diniy va
boshqa hayriya jamg‘armalari va boshqalar;
·
tibbiyot tashkilotlari;
·
agregat ishlatish uchun suv ishlatadigan gidroelektrstan-
siyalar;
·
suvni qayta ishlaydigan tashkilotlar, birlamchi ishlatish
uchun suv uchun to‘langan bo‘lsa.
Suv resurslarini ishlatish uchun solig‘i olingan suvning hajmi
bo‘yicha yuridik shaxslar olib boradi.
Hisobot tartibi va yer solig‘i hisobi
Yer solig‘ini to‘lovchi subyektlar o‘z yer mulkiga ega bo‘lgan
tashkilotlar hisoblanadi. 
Soliq to‘lash obyektlariga mulk sifatidagi yoki foydalanishda-
gi yer hududlari kiradi. 
Yer solig‘i me’yorlari har bir tuman, har bir shaharga alohi-
da ravishda O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi
tomonidan belgilanadi. Toshkent shahri hududida joylashgan
tashkilotlar uchun yer solig‘i me’yorlari 14 zonaga bo‘lingan. 
Yer solig‘ini to‘lashdan quyidagilar ozod qilinadi:
— notijorat tashkilotlar (agar yer hududlari tadbirkorlik
maqsadlarida foydalanilmayotgan bo‘lsa);
— hayriya jamg‘armalari;
— madaniyat, ta’lim, tibbiyot, mehnat va aholini ijtimoiy hi-
moyalash muassasalari;
— dehqonchilik xo‘jaliklari (davlat ro‘yxatidan o‘tgach, ikki
yil davomida yer solig‘idan ozod qilinadi);
— ishlab chiqarish faoliyati bilan shug‘ullanuvchi chet el
investisiyayasiga ega bo‘lgan tashkilotlar (davlat ro‘yxatidan
o‘tgan sanadan boshlab, ikki yilga);
— nogironlar jamiyatiga tegishli tashkilotlar, «Nuroniy»
fondi, «O‘zbekiston-Chernobil» birlashmasi (tarkibida 50 % dan
ortiq nogironlar ish bilan band bo‘lsa).
Yer solig‘ini hisoblash davlat tomonidan tasdiqlangan yer
kadastri bo‘yicha hisoblangan yer hududiga ko‘ra amalga oshiri-
ladi. Soliq to‘lovchi qayerda bo‘lishidan qat’i nazar yer solig‘i
126
www.ziyouz.com kutubxonasi

yer hududi joylashgan tuman yoki shahar mahalliy budjetiga
tushadi.
Mulk solig‘i hisobotining tartibi va uni to‘lash
Mulkka soliq to‘lovchi soliq to‘lanadigan mulkka ega bo‘lgan
yuridik shaxslar hisoblanadi. 
Soliq to‘lanadigan obyekti yuridik shaxslar uchun o‘rta yillik
qoldiq narxi asosiy vositalar va nomaterial aktivlar hisoblanadi.
O‘z vaqtida tugatmagan qurilish obyektlarining normativ mud-
datlarga qo‘ymagan uskunalarning narxi ham soliq to‘lash
obyekti hisoblanadi. 
Tashkilot mulkining o‘rta yillik qiymatini quyidagi formula
bilan aniqlasa bo‘ladi:
1.01ga 1.01ga
———— + 1.02ga + ... + 1.12ga + —————
2 2
O‘rta yillik narxi = ——————————————————————————— ;
12
Agar tashkilot biron oyning boshidan tashkil topgan bo‘lsa,
birinchidan tashqari, mulkning o‘rta yillik narxi shunday
aniqlansa bo‘ladi.
Agar tashkilot oyning birinchi yarmida mulkka ega bo‘lgan
bo‘lsa, mulkning o‘rta yillik narxi hisob qilingan paytiga kirgan
oy butun oy hisoblanadi. Agar mulk oyning ikkinchi yarmida
olingan bo‘lsa, o‘rta yillik narxi oyning birinchi kunidan hisob
boshlanadi. 
Ijtimoiy infratuzilmani rivojlanishi va ta’minlanishi, soliq
hisobi va hisob-kitobning tartibi
Ijtimoiy infratuzilmani rivojlanishi va ta’minlanishida soliq
to‘lovchilari bo‘lib O‘zbekiston Respublikasi tashkilotlari
hisoblanadi: notijorat tashkilotlar; kichik korxonalar, bitta soliq
to‘lovchilarga ega bo‘lgan va hamma soliqlardan ozod qilingan
tashkilotlardan tashqari.
Soliq to‘lash obyekti 2-formaning «foyda solig‘i to‘lash oldin
foyda» satrda ko‘rsatilgan «Moliya natijalar» haqida hisoboti toza
foyda hisoblanadi.
Soliq chegarasi stavkasi — 8%. Mahalliy organlari kichik
stavkalarni tasdiqlash mumkin.
127
www.ziyouz.com kutubxonasi

13.5. FOYDA SOLIG‘INING BUXGALTERLIK 
PROVODKALARI
Savdo va jamiyat oziqlanish korxona yalpi foyda solig‘ining
hisobi va hisobotining tartibi
Savdo va oziqlanish korxonalarida nazorat kassa mashina-
larni ishlatilishi va inkosatsiya qoidalariga rioya qilinishi, yalpi
foyda soliq to‘lashga o‘tish majburiy shart hisoblanadi.
Agar savdo va jamiyat korxonalari asosiy faoliyat bilan birga-
likda boshqa faoliyat turlari bilan shug‘ullansa, ular shu faoliyat
turlati bo‘yicha shu kategoriya korxonalari uchun qarorlarga
qarab alohida hisob kirgizishi shart, davlat maqsad fondlariga
majburiy to‘lovlar, soliqlar to‘lashi shart.
Agar korxona savdo va jamiyat oziqlanish mikrokorxona yoki
kichik korxona hisoblanmasa, boshqa faoliyat turlaridagi hamma
soliqlarni to‘laydi.
Agar boshqa iqtisod tarmoqlari korxonalar asosiy faoliyatda
savdo bilan shug‘ullansa, ular savdo qilish huquqiga ega ruxsat
guvohnomasi olishi kerak va savdo qoidalariga rioya qilishi kerak.
Yalpi foyda soliq to‘lovchilar boshqa soliq to‘lash tizimini
tanlashga ega emas. 
Yalpi foyda soliq to‘lovchi ulgurji, chakana savdo va jami-
yat oziqlanish korxonalari hisoblanadi. 
Yuridik shàxsning dàvlàt ro‘yxatidan o‘tganligi haqidagi
guvîhnîmàsidà ko‘rsàtilgàn kîrxînà fàîliyatining kîdi yalpi
fîydà sîliq to‘lîvchilàrni àniqlàshgà àsîsiy kritåriy hisîblànàdi.
Kîrxînàning mutaxassisligi ÎKÎNX àsîsiy kîdigà
mutànîsib bo‘lishi kåràk. Tàshkilîtning yalpi fîydàsi yalpi fîydà
sîliqning îbyåkti hisîblànàdi. Yalpi fîydà tàrkibigà quyidàgilar
kiràdi:
— àsîsiy fàîliyatdàn îpåràtsiîn fîydàsi;
— mîliya fàîliyatidàn fîydàsi;
— O‘zbåkistîn Råspublikàsi Sîliq kîdåksigà qàràshli bîshqà
fîydà.
Dividånd và prîtsånt bo‘yichà îlingàn fîydà, kåràkli
hujjàtlàr bo‘lgànidà yalpi fîydàdàn chiqàrib tàshlànàdi.
Sàvdî và jàmiyat îziqlànish tàshkilîtlàri tîmînidàn to‘lày-
digàn dividånd và prîtsåntlàr umumiy tàrtibidà to‘lànàdi.
O‘zbåkistîn Råspublikàsi Vàzirlar Màhkàmàsi tîmîndàn tàs-
diqlàngàn stàvkàlàr bo‘yichà yalpi fîydà sîlig‘i to‘lànàdi.
128
www.ziyouz.com kutubxonasi

Sîliqqà tîrtishning imtiyozli tizimi
Kichik kîrxînàlàr uchun sîddàlàshtirilgàn sîliqqà tîrtish
tizimi O‘zbåkistîn Råspublikàsining Sîliq Kîdåksi va Vàzirlàr
Màhkàmisining 1998-yil 15-àpråldàgi 159-ràqàmli qàrîridà
ko‘rsàtilgàn àmàldàgi sîliqqà tîrtish bilàn birgà qo‘llànilàdi.
Sîliqqà tîrtishni sîddàlàshtirilgàn tizimi hàràkàtini qînun-
shunîslikdà o‘rnàtilgàn måzînlàrgà ko‘rà mikrîfirmà và kichik
kîrxînàlàrgà tààlluqli bo‘lgàn yuridik shàxslàrgà nisbàtàn ish-
làtilàdi. 
Mikrîfirmà và kichik kîrxînàlàrni xîdimlàrning sînini
àniqlàshdà huquqiy fuqàrîlik hàràkàtlàrigà egà bo‘lgàn jîylàrdà
hisîbdàn o‘tgàn, shàrtnîmàlàr bo‘yichà và vàkîlàtxînàlàrdà ish-
lîvchi shàxslàrning sîni hàm hisîbgà îlinàdi.
Sîliqqà tîrtish tizimini tànlàsh huquqi kichik kîrxînàlàrgà
qînun qîidàlàrini e’tibîrgà îlgàn hîldà bårilàdi. 
Sîliqqà tîrtish tizimini yångillàshtirilgàn ko‘rinishi – bu
umumsîliqni to‘lashdir, bu hîldà so‘ràlàyotgàn àlîhidà-àlîhidà-
gi sîliqlàr to‘lànmàydi, kåyinchàlik kiritilgàn sîliqlàr hàm
umumsîliqni to‘làgàn shàxsdàn so‘ràlmàydi, quyidàgilàrdàn
tàshqàri:
— sàvdî-sîtiqni àmàlgà îshirish uchun îlinàyotgàn tî‘lov,
hàmdà àlîhidà mîllàr uchun îlinàyotgàn to‘lîv;
— yuridik shàxslàrni ro‘yxàtdàn o‘tqàzish uchun îlinàdigàn
to‘lîv;
— màshinàni màxsus jîydà qîldirish uchun îlinàdigàn
to‘lîv;
— àtrîf-muhitgà kåltirilàyotgàn zàràr và qîldiqlàrni O‘zbå-
kistîn Råspublikàsining hududidà jîylàshtirilàyotgàni uchun
îlinàdigàn to‘lîvlàr.
Àgàr umumto‘lîvni àmàlgà îshiràyotgàn kîrxînà àsîsiy
kirim turini ijàràgà bårsà, bu hîldà ushbu àktivlàr uchun hàm
àlîhidà sîliq to‘lànàdi (mîliya lizingidàn tàshqàri). Àmmî
bundà îdàtiy hîldà ekspîrtyor kîrxînàlàr uchun tàklif etilgàn
mulkkà bårilàdigàn imtiyozlàr nàzàrgà îlinmàydi. 
Yångillàshtirilgàn sîliq tizimini tànlàgàn mikrîfirmà và
kichik kîrxînàlàr bàrchà uchun qàbul qilingàn bîjxînà sîlig‘i,
qo‘shimchà dàrîmàd và impîrt qilingàn mîl uchun qo‘yilgàn
sîliqlàrni, dàvlàt sîlig‘i, litsånziîn to‘lîvlàr, dàvlàtimizning
màxsus fîndlàrigà o‘tqàzishlàri shàrt. 
Yångillàshtirilgàn sîliq tizimini tànlàgàn kichik kîrxînàlàr
hisîb-kitîbni hàmmà qàtîri tàyinlàngàn usuldà yoki yångillàsh-
129
5 – 3876
www.ziyouz.com kutubxonasi

130
tirilgàn ko‘rinish îrqàli îlib bîrishlàri mumkin. Buxgàltåriyadàgi
bîshlîvchi hujjàtlàr, hisîb-kitîbining yångil ko‘rinishdà îlib
bîrilishi O‘zbåkistîn Råspublikàsi Mîliya Vàzirligi tîmînidàn
qàbul qilinib, butun hududgà tågishli hisîblànàdi. 
Yångillàshtirilgàn sîliq tizimini tànlàgàn và ishchilàr
hisîbidà 50% dàn kàm bo‘lmàgàn nîgirînlàr, urush qàt-
nàshchilàri (1941—1944) bo‘lgàn «Nurîniy» nîgirînlàr fîndi và
«O‘zbekistonning chernobilchilari» uyushmàsining to‘g‘ri
qàràmidà bo‘lgàn mikrîfirmà và kichik kîrxînàlàr umum-
sîliqdàn îzîd qilinàdi. 
Ushbu imtiyoz nàzàrgà îlinmàydigàn hîlàtlàr, àgàr Yuqîridà
sànàb o‘tilgàn mikrîfirmà và kichik kîrxînàlàr sàvdî-sîtiq, ish-
làb chiqàrish sîhàlàridà fàîliyat yuritsàlàr. 
Umumsîliqni tànlàgàn to‘lîvchilàrning fàîliyat turi bir
nåchtà bo‘lsà, hisîb-kitîb hàm hàr biri ustidàn kåtishi zàrur,
ya’ni hàr bir fàîliyat turi àlîhidà-àlîhidà sîliqqà tîrtilàdi. 
Àgàrdà mikrîfirmà và kichik kîrxînàlàrning ish fàîliyati
fîydàli qàzilmàlàrni qàzib îlish yoki shu bilàn bîg‘liq bo‘lsà, u
hîldà umumsîliq O‘zbåkistîn Råspublikàsi sîliq kîdåksidà
yårni ishlàtish bo‘yichà ko‘rsàtilgàn to‘lîvlàrni e’tibîrgà
îlingàch àmàlgà îshirilàdi. 
Qo‘yilgàn sîliqning jàmi provodkasi:
D-t 9810 — «Dàrîmàdgà (fîydàgà) sîliq bo‘yichà xàrà-
jàtlàr». 
K-t 6410 — «Budjåtgà to‘lîvlàr bo‘yichà màvjud bo‘lgàn
qàrzlàr». 
Budjåtgà o‘tqàzilgàn sîliqning jàmi quyidàgilàr îrqàli àks
etàdi:
D-t 6410 — Budjåtgà to‘lîvlàr bo‘yichà màvjud bo‘lgàn
qàrzlàr»;
K-t 5110 — «Hisîb-kitîb schyoti». 
www.ziyouz.com kutubxonasi

14 - B O B. KÎRXÎNÀDÀ YAKUNIY YILLIK 
HISÎBÎTNI TUZISH
14.1. MOLIYAVIY NATIJALARNING HISOBI
Kîrxînàning mîliyaviy nàtijàlàrni àniqlàsh tàrtibi O‘zbå-
kistîn Råspublikàsi «Buxgàltåriya hisîbi to‘g‘irisidà»gi qînun,
kîrxînàni mîliyaviy-xo‘jàlik fàîliyatining buxgàltåriya hisîbi,
schyotlàr råjàsi, ishlàb chiqàrish và màhsulîtni (ish, xizmàt)
bo‘yichà xàràjàtlàr tàrkibi và mîliyaviy nàtijàlàrni shàkllànishi
to‘g‘risidàgi ilîvà bilàn bålgilàngàn.
Yuqîridàgi qàyd qilingàn hujjàtlàrgà ko‘rà kîrxînà fàîliya-
tining nàtijàlàri quyidàgi ko‘rsàtkichlàr bilàn xàràktårlànàdi:
Màhsulîtlàrni sîtishdàn sîf tushum sîtilgàn màhsulîtlàrning
tànnàrxi bilàn sîf fîydà îràsidàgi fàrqni nàmîyon qiladi và
quyidàgi fîrmulà îrqàli hisîblànàdi:
TS = SF – MT
Bundà: TS – sîf tushum; SF – sîf fîydà, MT – sîtilgàn
màhsulîtning ishlàb chiqàrish tànnàrxi.
Àsîsiy fàîliyatning fîydàsi màhsulîtlàrni sîtishdàn sîf
tushum bilàn và dàvr xàràjàtlàrigà àsîsiy fàîliyatdàn bîshqà
dàrîmàdlàrning qo‘shilishi yoki bîshqà zàràrni àyiruvi îrqàli
àniqlànàdi:
ÀFF = TS – DX + BD – BZ
Bundà: ÀFF – àsîsiy fàîliyatdàn dàrîmàd; 
DX – dàvr xàràjàtlàri;
BD – àsîsiy fàîliyatdàn bîshqà dàrîmàdlàr;
BZ – àsîsiy fàîliyatdàn bîshqà zàràrlàr.
Umumxo‘jàlik fàîliyatining fîydàsi (zàràri) àsîsiy fàîliyat-
dàn fîydàgà mîliyaviy fàîliyat bo‘yichà dàrîmàdlàr qo‘shib
hàmdà mîliyaviy fàîliyat bo‘yichà xàràjàtlàrning àyiruvi
yig‘indisi îrqàli hisîblànàdi:
UmXF = AFF + MD – MX
131
www.ziyouz.com kutubxonasi

Bundà: 
UmXF – umumxo‘jàlikning fîydàsi;
MD – mîliyaviy fàîliyat bo‘yichà dàrîmàdlàr;
MX — mîliyaviy fàîliyat bo‘yichà xàràjàtlàr.
Sîliqni to‘làgungà qàdàr fîydà umumxo‘jàlik fàîliyatidàn
fîydàgà fàvqulîddàgi bo‘lgàn dàrîmàdni qo‘shish hàmdà
fàvqulîddàgi bo‘lgàn zàràrni àyiruvi îrqàli àniqlànàdi:
STF = UmXF + FD – FZ
Bundà: STF – sîliqni to‘làgungà qàdàr fîydà;
FD – fàvqulîddàgi dàrîmàd;
FZ – fàvqulîddàgi zàràr.
Yilning sîf fîydàsi – bu qînun bilàn bålgilàngàn sîliq
to‘lîvlàri và bîshqà sîliq, to‘lîvlàrdàn kåyin kîrxînàdà
qîlàdigàn fîydàdir.
SF = STF — DS – BS
Bundà: SF – sîf fîydà;
DS – dàrîmàd sîlig‘i;
BS – bîshqà sîliq và to‘lîvlàr.
Hisîbît yilining sîf fîydàsini hisîblàsh uchun yopilàdigàn
prîvîdkàlàr tàyyorlàsh kåràk. Schyotlàr yopish jàràyoni
quyidàgilàrdàn ibîràt:
— dàrîmàdlàr schyotini yopish; 
— xàràjàtlàr schyotini yopish;
— dàrîmàd và xàràjàtlàr îràsidàgi fàrqni àniqlàsh và fîydàni
yoki zàràrni «Tàqsimlànmàgàn dàrîmàd (qîplànmàgàn zàràr)»
schyotiga o‘tqazib yubîrilàdi.
— dividåndlàrning hisîbini và tàqsimlànmàgàn fîydàning
ishlàtilishining nàmîyon bo‘lishi;
— tàqsimlànmàgàn fîydàni yig‘ilgàn fîydàgà (qîplànmàgàn
zàràr) o‘tqàzib yubîrish.
132
www.ziyouz.com kutubxonasi

14.2. YAKUNIY YILLIK HISOB VA
BOSHQA HISOBOTLAR
O‘zbåkistîn Råspublikàsi Mîliya Vàzirligining 2002-yil 27-
dåkàbr îydàgi ¹140 (rågMYUO‘R 24.01.2003 ¹1203)
«Mîliyaviy hisîbît shàkllàrini và ulàrni to‘ldirish bo‘yichà
qîidàlàrni tàsdiqlàsh to‘g‘risidà»gi buyruqqà àsîsàn O‘zbå-
kistîndà quyidàgi shàkldà yillik mîliyaviy hisîbît tàsdiqlàngàn:
¹ 1. «Buxgàltåriya bàlànsi» — 1-shàkl;
¹ 2. «Mîliyaviy nàtijàlàr to‘g‘risidàgi hisîbît» – 2-shàkl;
¹ 3. «Àsîsiy vîsitàlàr hàràkàti to‘g‘risidàgi hisîbît» —
3-shàkl;
¹ 4. «Pul îqimi to‘g‘risidàgi hisîbît» — 4-shàkl;
¹ 5. «O‘zlik kàpitàl to‘g‘risidàgi hisîbît» — 5-shàkl;
¹ 6. «Dåbitîr và kråditîr qàrzdîrlik to‘g‘risidàgi mà’lu-
mît» – 2-à shàkl.
Àsîsiy iqtisîdiy ko‘rsàtkichlàrgà àsîsàn mîliyaviy hisîbotdà-
gi mà’lumîtlàr mîliyaviy hisîbîtlàr elåmåntlàri dågàn umumiy
kàtågîriyagà birlàshàdi.
Kîrxînàni mîliyaviy àhvîli må’yorini nàmîyon qilàdigàn và
hisîbît buxgàltåriya bàlànsini tàshkil qilàdigàn elåmåntlàrgà:
àktivlàr, màjburiyatlàr và kàpitàl kiràdi.
Hàr bir elåmånt bir nåchà mà’lumîtlàrdàn ibîràt bo‘lishi
mumkin. Bu o‘z nàvbàtidà turli xil istå’mîlchi ehtiyojini
qîndiràdigàn dåtàlli và hàqiqiy mà’lumîtni tàqdim etish màqsà-
didà, elåmåntlàr hisîbîtini tàshkillàshtirish, elåmåntlàr bo‘yichà
àjràtish và ko‘rsàtkichlàrni guruhlàr bo‘yichà klàsifikàtsiyalàshgà
màjbur qilàdi.
Mîliyaviy hisîbîtning àsîsiy hujjàti bo‘lib «Buxgàltåriya
bàlànsi» (1-shàkl) hisîblànàdi.
O‘zbåkistîn Råspublikàsi Mîliya Vàzirligining 27.12.2002-
yildàgi 140-sonli qàrîrigà binîàn buxgàltåriya bàlànsi jàhîn
stàndàrtlàrigà yaqinlàshdi.
«Mîliyaviy nàtijàlàr to‘g‘risidàgi hisîbît» (2-shàkl)dà
xo‘jàlik fàîliyati nàtijàsidà îlingàn dàrîmàdlàr và xàràjàtlàr shàk-
lini, shuningdåk: mîliyaviy nàtijàlàr; sîtishdàn sîf fîydà;
sîtishdàn yalpi mîliyaviy nàtijàlàr; fîydà sîlig‘ini to‘làgungà
qàdàr mîliyaviy nàtijàlàr (fîydà yoki zàràr); hisîbît dàvrining
sîf fîydàsi (zàràri) kiràdi.
133
www.ziyouz.com kutubxonasi

Ushbu shàklgà O‘zbåkistîn Råspublikàsi Mîliya Vàzirligi
yo‘riqnîmàsi àsîsidà hisîblànib bålgilàngàn bàrchà turdàgi bud-
jåtgà to‘lànmàlàr, shuningdåk sîliq qînunini buzgànligi uchun
sànksiya yig‘indilàri và budjåtgà to‘làngàn fàktik to‘lîvlàrni àks
etuvchi «Budjåtgà to‘lànmàlàr to‘g‘risidà mà’lumît» hàm tågish-
lidir.
«Àsîsiy vîsitàlàr hàràkàti to‘g‘risidàgi hisîbît» (3-shàkl)dà
butun kîrxînà bo‘yichà và àsîsiy vîsitàlàr klàssifikàtsiyasi shàkl-
làri bo‘yichà bîr và hàràkàtdàgi àsîsiy vîsitàlàr to‘g‘risidà
mà’lumîtlàr kåltirilàdi.
«Pul îqimi to‘g‘risidàgi hisîbît» (4-shàkl)dà kîrxînà
mîliyaviy råsurslàrdàgi pul vîsitàlàri hàràkàti, xo‘jàlik fàîliya-
tidàgi pul hàràkàti, îlingàn và to‘làngàn fîizlàr và dividåndlàr,
îlingàn và kiritilgàn invåstitsiyalàr, àksiyalàr, zàyomlàr và ijàrà
màjburiyatlàri bo‘yichà kålib tushishi và to‘lîvlàr nuqtàyi
nàzàridàn bàrchà o‘zgàrishlàr àks ettirilàdi.
Hisîbît xo‘jàligi fàîliyatidà pul vîsitàlàrining bàrchà o‘zgà-
rishlàri shundày nàmîyon bo‘làdiki, ulàr qîlgàn pul vîsitàlàri và
ulàr ekvivalåntligi, ya’ni pul vîsitàlàrgà îsîn àylànàdigàn qisqà
yuqîri likvidli invåstitsiyalàr o‘rtàsidà o‘zàrî àlîqàni o‘rnàtishgà
imkîn beradi.
4-shàklgà «Vàlutà vîsitàlàri hàràkàti to‘g‘risidàgi hisîbît»
ilîvà qilinib, u dàvr bîshidà và îxiridà vàlutà vîsitàlàrining kålib
tushishi và xàràjàti to‘g‘risidàgi mà’lumîtgà egàdir.
«O‘zlik kàpitàl to‘g‘risidàgi hisîbît» (5-shàkl)dà vîsitàlàr
hàràkàti, ya’ni ulàrni yil bîshidàgi và îxiridàgi qîldiqlàri, màn-
bàlàr bo‘yichà îshishi, hàr bir o‘zlik vositàlàr shàkli: ustàv
kàpitàli, zàxirà kàpitàli, tàqsimlànmàgàn fîydà bo‘yichà kàmà-
yish to‘g‘risidàgi mà’lumîtlàrni ko‘rsàtàdi. Àgàr zàràr bo‘lsà, un-
dà o‘zlik kàpitàl bilàn qîplànmàgàn zàràr yig‘indisi ko‘rsàtilàdi.
«Dåbitîrlik-kråditîrlik qàrzdîrlik to‘g‘risidàgi mà’lumît»
(2-à shàkl)dà dàvlàtdàn tàshqàri và ichidàgi kîrxînà và tàshkilît
bo‘yichà dåbitîrlik và kråditîrlik qàrzdîrliklàr to‘g‘risidà
mà’lumîtlàr kåltirilàdi.
«Mîliyaviy-iqtisîdiy àhvîli to‘g‘risidàgi mà’lumît» (2-b
shàkl)dà hisîbît dàvri bîshigà và îxirigà kåltirilàdigàn quyidàgi
ko‘rsàtkichlàr: mulkdàgi dàvlàtning ulushi; ishchilàr sîni; àsîsiy
màhsulît turlarigà tàsdiqlàngàn ehtiyoj; ishlàb chiqàrish quvvàti-
ni ishlàtish kîeffitsiånti; ekspîrt qilinàyotgàn màhsulîtlàr hàjmi;
impîrt và màhàlliy xîmàshyo mànbàlàr ulushi; kåchiktirilgan
kråditîrlik qàrzdîrliklàr nàmîyon bo‘làdi.
134
www.ziyouz.com kutubxonasi

Àktivlàr, màjburiyatlàr, kàpitàl, dàrîmàd và xàràjàtlàrning
miqdîriy o‘lchàmi pul ko‘rinishidà àmàlgà îshirilàdi. Pul
o‘lchàmigà egà bo‘lmàgàn elåmåntlàr buxgàltåriya bàlànsi và
bîshqà mîliyaviy hisîbîtlàrning shàkllàridà nàmîyon bo‘lishi
mumkin emàs. 
14.3. XO‘JALIK YILI UCHUN XARAJAT VA 
DAROMADLARNI AJRATISH
Kîrxînà fàîliyatining nàtijàlàrini o‘lchàsh bilàn bîg‘liq
bo‘lgàn mîliyaviy nàtijàlàr (ko‘pginà dàvlàtlàrdà bu hisîbît
«dàrîmàd và zàràr to‘g‘risidàgi hisîbît») to‘g‘risidàgi hisîbît
elåmåntlàrigà: dàrîmàd và xàràjàtlàr kiràdi.
Soliq to‘lanadigan foyda (zarar) — soliq qonunlariga binoan
hisobot davri bo‘yicha olingan foyda (zarar) summasi.
To‘lashga soliq bu soliq to‘lanadigan foydaga yozilgan va
to‘lashga tegishli bo‘lgan soliq summasi.
Foyda hisobi bu hisobot davri bo‘yicha birlashgan foyda va
zarar, moliya xo‘jalik faoliyati natijalarining hisobida ko‘rsatilgan
moddalar.
Foydaga to‘lanadigan xarajatlar bu kompaniyaning foydaga
qarashli xarajatlari. Joriy faoliyatdan olingan shu xarajatlarning
summasi soliq summasiga barobar yoki barobar emasligi bo‘lishi
mumkin. Shu summa soliq kodeksi asosida ma’lum bo‘ladi. 
Doimiy varaqlar – bu hisobot davri bo‘yicha soliq to‘lanadi-
gan va hisob foyda orasidagi farqlar.
Buxgalter foydani hisoblashi paytida hisobga olinadigan
foyda va xarajatlarning bir qismi moddalari soliq to‘lanadigan
foydani hisoblash paytida hisobga olinmaydi — shu operatsiya-
larning sabablari hisoblanadi.
Vaqtinchalik farqlar foyda va xarajatlarning bir qismi mod-
dalari buxgalter foydani hisoblash paytida bitta hisob davrida
inobatga olinadi. Soliq to‘lanadigan soliq hisoblash paytida
boshqa hisob davrida hisobga olish uchun paydo bo‘ladi.
Buxgalteriya foydasi — tashkilotning hamma xo‘jalik opera-
tsiyalari buxgalter hisobi asosida va qoidalari bo‘yicha baholan-
gan, buxgalteriya hisobini moddalarini hisobot davrida chiqqan
oxirgi moliyaviy natijani bildiradi.
O‘zbekiston Respublikasi qonunlariga binoan foyda o‘rniga
tashqari hisobot davrida chiqqan buxgalteriya balansida
moliyaviy natija deb ko‘rsatiladi.
135
www.ziyouz.com kutubxonasi

136
Buxgalteriya hisobining xalqaro standartlari foyda va xarajat-
larni tan olishga talab qilinadi.
14.4. ASOSIY VA AYLANMA MABLAG‘LARNI, XUSUSIY 
KAPITAL, ZAYOM KAPITALLARNI BAHOLASH
Miqdîriy o‘lchàsh (bàhî) xo‘jàlik jàràyonlàr, hîdisàlàr và
fàktlàr buxgàltyåriya hisîbi rågistrlàrigà kiritib và mîliyaviy
hisîbîtdà kångrîq yoritilàdigàn pul yig‘indisini àniqlàsh uslubi-
ni o‘zidà mujàsàmlàshtiràdi. Buning uchun hisîbît îbyåktini pul
birligini và miqdîriy bàhîlàsh usulini tànlàb îlish kåràk.
Jàhînning ko‘pginà dàvlàtlàridà mîliyaviy hisîbîtni milliy pul
birligidà tuzish qînundà yozmà bålgilàndi. O‘zbåkistîndà
buxgàltåriya hisîbîti so‘mdà tuzilàdi. 
Jàhîn stàndàrtlàri kàbi, milliy stàndàrtdà hàm mîliyaviy
hisîbîtni turli xil dàràjàdà và kîmbinàtsiyadà bir nåchà nàrxni
miqdîriy o‘lchàsh usullàri qo‘llànilishi mumkinligi nàzàrdà
tutilàdi.
G‘àrb àdàbiyotlàrdà bîshlàng‘ich qiymàt dåb àtàluvchi
tàrixiy yoki fàktik nàrxi, pul vîsitàlàrni fàktik yig‘indisi àsîsidà u
yoki bu buxgàltåriya hisîbi îbyåkti, ulàrni o‘z kuchi bilàn ishlàb
chiqàrgàndà uni hisîbgà îlish và sîtib îlingàndà to‘làngàn ekvi-
valåntligini qiymàtli miqdîriy kàttàlikni nàmîyon etàdi. Àgàr
îbyåkt bîshqà àktivlàr àlmàshuvi hisîbigà hàrid qilingàn bo‘lsà,
uning bîshlàng‘ich qiymàti àlmàshuv jàràyonidà sîtuvchigà
o‘tkàzilgàn bîshqà àktivlàr nàrxi bo‘yichà àniqlànàdi.
Bîshlàng‘ich qiymàtgà: ushbu îbyåktni hàrid qilish bilàn bîg‘liq
bo‘lgàn trànspîrt và bîshqà xàràjàtlàr kiritilgàn bo‘lishi mumkin.
Màjburiyatlàr yo màjburiyatlàrgà àlmàshtirish evàzigà
îlingàn pul vîsitàlàri, ulàr ekvivalånti và bîshqà fîydàlàr, yo
màjburiyatlàrni so‘ndirish uchun kåràk bo‘lgàn kutilàyotgàn
to‘lîvlàr, màsàlàn: sîliq, ish hàqi và bîshqà hisîblàngàn yig‘indi
bo‘yichà bàhîlànàdi.
Bîshlàng‘ich qiymàt – mîliyaviy hisîbîtning elåmåntlàrini
miqdîriy o‘lchàsh uchun qo‘llànilàdigàn qiymàtdir. Ko‘pinchà u
bîshqà usullàr bilàn birgàlikdà ishlàtilàdi. Màsàlàn, àgàr màh-
sulît-xîmàshyoning miqdîriy kàttàligi tànnàrxidàn kichkinà
bo‘lsà uning nàrxi sîtuv xarajatlàrni hisîbgà îlmàgàn hîldàgi
nàrxi sîtuvi bo‘yichà, likvidli qimmàt qîg‘îzlàrning nàrxi esà
sîtuv nàrxi bo‘yichà àniqlànàdi. O‘zbåkistîndà và bîshqà bir
www.ziyouz.com kutubxonasi

nåchà dàvlàtlàrdà àsîsiy vîsitàlàr bîzîridàgi hisîbît qiymàti
bo‘yichà dàvriy qàytà bàhîlànàdi.
Hisîbît qiymàt ushbu mulk îbyåktini yangisigà àlmàshtirish
zàruràtidà to‘làshgà to‘g‘ri kålgàn pul vîsitàsi miqdîriy ko‘ri-
nishidàgi yoki ulàr ekvivalåntligini nàmîyon qilàdi. Bu îbyåktni
jismîniy àlmàshtirishdàgi yoki ko‘rsàtilgàn ekvivalånt xizmàtigà
kåtgàn xàràjàtlàr uchun to‘lîvlàr bo‘lishi mumkin.
Majburiyatlarni to‘lash narxi pul mablag‘larning nodiskont-
lash summa bo‘yicha aniqlanadi. Majburiyatlar mablag‘larning
nodiskontlash summani, ularning ekvivalentlari tashkil etilgan
joriy narxi bo‘yicha baholanadi. Joriy narx o‘rnida obyektlarning
bozor narxi ishlatiladi. Murakkab paytlarda bozor konyuktura va
boshqa faktorlarga asoslangan ekspert baho.
Sotish narxi — pul mablag‘larning summasi yoki ularning
ekvivalentlari tashkil etiladi. Realizatsiya narxi agar obyekt sotil-
magan bo‘lsa o‘tkazib yuborgan foyda shaklini aniqlashga yor-
dam beradi.
Narxini joriy diskontlash buni ham keltirilgan narxi nom-
lanishi mumkin-xo‘jalik faoliyatining normal holati paytida shu
aktiv bilan yaratgan pul mablag‘larning toza kelinishi diskontlash
narxi deb hisoblanadi. Boshqacha aytgancha, bu oddiy kommer-
tik operatsiya paytida olib kelinadigan kelajak pul kelishlarning
diskontlash shakli deb aytsa bo‘ladi.
Moliyaviy hisobotlar nafaqat o‘takazilgan operatsiyalar haqi-
da xabar berishi kerak, balki pul mablag‘larini kelajakda olishi va
to‘lash bo‘yicha majburiyatlar haqida xabar berish kerak.
Iqtisod foydani kelajakda kelishi ehtimoli bilan foyda tan oli-
nadi. Foyda ishga tushirilmagunga qadar tan olinmaydi.
(1-shakl) Buxgalteriya ma’lumotlariga asoslangan asosiy va
aylanma vositalarning joylarini aniqlaydi.
Balans aktivi ikkiga bo‘linadi: ko‘p vaqtli aktivlar va aylan-
ma aktivlar. «Asosiy vositalar» modda bo‘yicha tashkilotda
bo‘lgan asosiy vositalarning birinchisi narxi eskirish summasi,
qoldiq narx ko‘rsatiladi.
Balans aktivligining ikkinchi bo‘lishida tashkilotda bo‘lgan
moddiy qadriyatlar tugallanmagan qurilish, tayyor mahsulot-
lar, tovarlar, kassada hisob-kitob, valuta va boshqa schyotlarda
pul mablag‘larining summasi, debitorlik qarzdorlikda ko‘rsati-
ladi. 
Buxgalteriya balansi passivi ikkiga bo‘linadi: mulkdagi
mablag‘larning manbalari va majburiyatlar. Passivning birinchi
137
www.ziyouz.com kutubxonasi

138
bo‘limida o‘z mulkidagi kapital: ustav, qo‘shilgan va zaxira
kapital, taqsimlanmagan foyda, maqsadli kelishlar va zaxiralar
ko‘rsatiladi. Passivning ikkinchi bo‘limida qarzdorlik kapital
ssuda bo‘yicha bankka tahkilotlarning qarzi, boshqa tashki-
lotlarga, budjetga oid ish xodimlarga oylik maoshi bo‘yicha,
ijtimoiy sug‘urta organlariga va boshqa kreditorlarga ko‘rsati-
ladi. 
Tashkilotning foyda va xarajatlar hisobi moliya natijalari
paydo bo‘lishi va ishlatilishi ¹ 9000—9900 schyotlarning yangi
reja to‘qqizinchi bo‘limida amalga oshiriladi.
9000 — asosiy faoliyatdan foyda hisobi schyoti (eski schyot
reja bo‘yicha analog schyot 46 (provodka kredit bo‘limida D-t
sch 62, K-t 46). 
9100 — sotilgan mahsulotlarning tannarxi hisobining schyoti
(eski schyotlarning rejada analogi yo‘q).
9200 — asosiy vositalar va boshqa aktivlarning chiqish
schyotining, eski schyoti reja bo‘yicha schyot 47,48 (provodka
K-t bo‘limida D-t sch 62, K-t sch 47,48).
9300 — asosiy faoliyatdan olingan boshqa foydasi hisobining
schyoti, eski schyotlar bo‘yicha analog 80.3.
9400 — davr xarajatlari hisobi schyoti. (Eski reja bo‘yicha
analog schyot 26.)
9500 – Mîliyaviy fàîliyatdàn kålgàn dàrîmàdning hisîb-
kitîblàri ànàlîgi schyoti. 80.4 (krådit bo‘limi) hisîblàrning àvvàl-
gi råjàsi bo‘yichà hisîb-kitîblàri.
9600 — Mîliyaviy fàîliyati bo‘yichà bo‘lgàn xàràjàtlàrning
hisîb-kitîblàri ànàlîgi sch. 80.4 (dåbåt bo‘limi) hisîblàrning
àvvàlgi råjàsi bo‘yichà. 
9700 – Fàvqulîddàgi vàziyatlàrdà yuzàgà kålgàn dàrîmàd
(xàràjàt) hisîb-kitîblàri ànàlîgi sch. 80.5 hisîblàrning àvvàlgi
råjàsi bo‘yichà. 
9800 – Dàrîmàdni sîliqlàr và umumto‘lîvlàrni qîplàshgà
kåtgàn xàràjàtlàrning hisîb-kitîblàri ànàlîgi sch. 81 hisîblàrning
àvvàlgi råjàsi bo‘yichà. 
9900 – Yakuniy mîliyaviy nàtijàlàrini hisîb-kitîbi àvvàlgi
råjàdà ko‘rsàtilmàgàn.
Bu hisîb-kitîblàr – trànzitdir (vàqtinchàlik), và ulàrning
bàrchàsi (9200 dàn tàshqàri) yakuniy mîliyaviy nàtijàlàrini ko‘-
rish 9910 hisîbi bilàn yopilàdi, sàldî 8710 hisîbigà «Tàqsim-
làngmàgàn dàrîmàd (qîplànmàgàn xàràjàt)»gà o‘tkàzilàdi. 
www.ziyouz.com kutubxonasi

139
Àsîsiy màblàg‘làrni và bîshqà àktivlàrni qo‘llashdà 9200
hisîbi 9310, 9320 (dàrîmàd) yoki 9430 (zàràr) hisîblàri bilàn
yopilàdi. 
Yangi råjàning bu bo‘limi 2-fîrmà – «Mîliyaviy nàtijàlàri
bo‘yicha hisîbît»gà àsîslàngàn. Ushbu råjàni birinchi qàtîridà
àksiz QQS e’tibîrgà îlinmàgàn qo‘llàshdàn kålgàn sîf foydani
ko‘rish mumkin, và hokazî, ya’ni 9000 hisîblàrdà ko‘rsàtilgàn
ràqàmlàr. 
14.5. YAKUNIY YILLIK HISOBOTNI TURLI HUQUQIY 
SHAKLLARGA BO‘LISH
MÎLIYA-XO‘JÀLIK FÀÎLIYATI NÀTIJÀLÀRI BO‘YICHA
HISÎBÎT
01.01.200_ dàn 31.01.200_ gàchà bo‘lgàn muddàt
Kîrxînà: «PC NUR» firmàsi
O‘lchîv birligi: (so‘m)
t.r. Mîddàning nîmlànishi Miqdîr
1.
Dàrîmàd (ishlab chiqarishning sîf hàjmi)
40500
2.
Råàlizàtsiya qiymàti (7100 + 7120) 
30200
3.
Yalpi dàrîmàd (1–2)
10308
Îperàtsiîn (và àdministràtiv) xàràjàtlàr 
4.
Àmîrtizàtsiya
416,7
5.
Sotish xàràjàtlàri 
6.
Umumiy àdministràtiv xàràjàtlàr
9309,58
7.
Jàmi îperatsiîn xàràjàtlàr 7=4+5+6
9726,28
8.
Nîîpåràtsiîn fàîliyatining dàrîmàd và xàràjàtlàri 
573,72
9.
Invåstitsiyadàn tushgàn dàrîmàd
10. Fîiz to‘lîvlàri bo‘yicha xàràjàtlàr 
11. Xîrijiy vàlutà bilàn ishlàshdàgi kurs 
fàrqidàgi xàràjàt (dàrîmàdlàr)
www.ziyouz.com kutubxonasi

12. Bîshqà dàrîmàd và xàràjàtlàr
13. Jàmi nîîpåràtsiîn fàîliyatining dàrîmàd và xàràjàtlàri
14. Fàvquloddà mîddàlàr và sîliqlàr to‘lîvidàn îldingi
573,72
dàrîmàd 14 = 8–3
15. Dàrîmàd sîlig‘i 30%
172
16. Fàvquloddà mîddàlàr to‘lîvidàn îldingi dàrîmàd
401,72
17. Fàvquloddà mîddàlàr (dàrîmàd sîlig‘i hisîbgà 
îlinmàgàn hîldà)
18. Sîf fîydà 18 = 16+17
401,72
Ishlab chiqarishning yalpi hàjmi – bu hisîbît davri dàvîmidà
tîvàr và ko‘rsàtilgàn xizmàtlàrning umumiy qiymàti. Îdàtdà
undà mahsulot nàrxigà kiritilgàn sîliqlàr ko‘rsàtilmàydi. 
Ishlab chiqarishning sîf hàjmi quyidàgichà ifîdàlànilàdi:
ishlab chiqarishning yalpi hàjmi 
minus Qaytimlar va Narxni kamaytirish,
ishlab chiqarishdagi chågirmàlàr
tång
ishlab chiqarishning sîf hàjmi.
Hisîbîtlàrning màxsus turlàri.
Hàr bir mîliyaviy hisîbîtning o‘z màqsàdlàri bîr: 
Bàlàns mà’lum vàqt mobàynidà àktivlàrgà qàndày råsurslàr
kiritilgànini và ulàrning qàndày màjburiyat và kàpitàl tà’min-
làshini ko‘rsàtàdi. 
Xo‘jàlik fàîliyatining nàtijàlàri bo‘yicha hisîbît – hisîbît
vàqti mîbàynidà îlingàn sîf dàrîmàdlàrni (xàràjàtlàrni)
ko‘rsàtàdi.
Ushbu hisîbîtlàr mîliyaviy hîlàtning ko‘rib chiqilishidà
yuzàgà kålgàn bàrchà sàvîllàrgà jàvîb bårà îlmàydi. Birinchi
nàvbàtdà, pul mablag‘larining màvjudligi và ulàrning hisîbît
dàvridàgi o‘zgàrishi.
Ushbu màqsàdlàrgà pul mablag‘larining hàràkàt hisîbîti
jàvîb båràdi:
140
www.ziyouz.com kutubxonasi

Jîriy fàîliyatdàn pul mablag‘larining hàràkàtlànishi Miqdor
ÎPÅRÀTSIÎN FÀÎLIYAT
1.
Tîvàr, mîl, ishlàr và xizmàtlàr råàlizàtsiyasidàn 
kålgàn dàrîmàd 
2.
Mol yetkazib beruvchilàrgà to‘lîvlàr 
3.
Ishchi xîdimlàrgà to‘lovlàr và ijtimîiy sug‘urtagà 
pul o‘tkàzish 
4.
Fîiz to‘lovlàri 
5.
Dàrîmàd sîlig‘i to‘lovlàri 
6.
Bîshqà pul mablag‘larining kirim-chiqimlàri
JÀMI ÎPÅRÀTSIÎN FÀÎLIYAT BO‘YICHA
7.
Pul mablag‘larining fàvqulîddàgi kirim-chiqimlàri
JÀMI ÎPÅRÀTSIÎN FÀÎLIYAT BO‘YICHA
INVÅSTITSIÎN FÀÎLIYAT
8.
Àsîsiy mablag‘larning sîtuvidàn kålgàn kirim
9.
Àsîsiy màblàg‘làrni îrttirish uchun kåtgàn to‘lovlàr
10. Uzîq muddàtli qimmatli qog‘ozlàr sîtuvidàn 
kålgàn kirim
11. Uzîq muddàtli qimmatli qog‘ozlàr îrttirish uchun 
kåtgàn to‘lovlàr
12. Qo‘lga kiritilgàn fîiz miqdori
13. Qo‘lga kiritilgàn dividåndlàr
14. Bîshqà kirim-chiqimlàr mîliyaviy fàîliyati
15. Krådit và qarzlàrdàn kålgàn kirim
16. Krådit và qarzlàr bo‘yicha to‘lovlàr
17. Shàxsiy àksiyalàr emissiyasidàn kålgàn kirim
18. Shàxsiy àksiyalàr îrttirish uchun kåtgàn chiqimlàr
JÀMI MÎLIYAVIY FÀÎLIYAT BO‘YICHA
19.
PUL MÀBLÀG‘LÀRINING JÀMI KO‘PÀYISHI
(kàmàyishi)
20. Vàlutà kursi bo‘yicha ijîbiy (sàlbiy) fàrq 
21. Dàvr bîshidàgi pul mablag‘lari
22. Dàvr so‘ngidàgi pul mablag‘lari 
141
www.ziyouz.com kutubxonasi

Pul mablag‘larining hàràkàt hisîbîti mà’lum dàvr ichidà
îpåràtsiîn, invåstitsiîn và mîliyaviy fàîliyatning pul mablag‘lari
hîlàtigà o‘tkàzgàn tà’sirini ko‘rsàtàdi và pul mablag‘lari tàr-
kibidàgi o‘zgàrishlàrni yoritib båràdi.
Îpåràtsiîn fàîliyatdàn yuzàgà kålàdigàn pul mablag‘larining
hàràkàti dàrîmàd îlish uchun yuritilàdigàn àsîsiy fàîliyatning
nàtijàsidir.
Îpåràtsiîn fàîliyatdàn yuzàgà kålàdigàn pul mablag‘larining
hàràkàt hàjmi xo‘jàlik yurituvchi subyekt fàîliyatining sàmàràsi-
ni ko‘rsàtuvchi àsîsiy îmildir. 
Invåstitsiîn fàîliyat — uzîq muddàtli àktiv và invåstitsiyalàr-
ning îrttirilishi và sîtilishi, kråditlàrning îlinishi và to‘lànishi.
Invåstitsiîn fàîliyatdàn yuzàgà kålàdigàn pul mablag‘larining
hàràkàti råsurslàrgà àjràtilgàn hàràkàtlàr dàràjàsini ko‘rsàtàdi.
Bundàn tàshqàri u dàrîmàdni îrttirish và pul hàràkàtini fàîl-
làshtirishgà qàràtilgàndir.
Mîliyaviy fàîliyat – uning nàtijàsidà xususiy kàpitàl tàrkibi
và hàjmidà o‘zgàrishlàr sîdir bo‘làdigàn fàîliyat turi. Ushbu
fàîliyat subyektgà kåyinchàlik pul mablag‘larining oqimini
yuzàgà kåltirish uchun kàpitàlni tàqdim etgàn shàxslàrning
huquqini bàhîlàshgà imkîniyat yaràtàdi.
Îperàtsiîn fàîliyatdàn yuzàgà kålàdigàn pul mablag‘larining
hàràkàtini hisîblàsh usullàri:
To‘g‘ridàn to‘g‘ri usul
Ushbu usulni qo‘llagàndà pul mablag‘larining kirim-chiqimi
hàqidàgi mà’lumît quyidàgilàrdàn îlinishi mumkin:
à) hisîbît rågistrlàridàn;
b) sotishdàn kålgàn dàrîmàdni, råàlizàtsiyani o‘z qiymàtini
và mîliyaviy nàtijàlàr hàqidàgi hisîbîtining bîshqà mîddàlàrini
kîrråktirîvkà qilish yo‘li bilàn.
Teskari usul
Sîf fîydà yoki zàràr qiymàtini kîrråktirîvkà qilishni ko‘zdà
tutàdi. Màqsàd – àvvàlgi và kåyingi hisîbît dàvrilàridàgi
nîmîddiy îpràtsiyalàr, kåchiktirishlàr, kirim-chiqimlàrdàn
yuzàgà kålàdigàn tà’sirni qaytarish. 
Ushbu usullàrning qo‘llanilishi bir xil nàtijàgà îlib kålàdi.
142
www.ziyouz.com kutubxonasi

Mîliyaviy hîlàtni tahlil qilishdà àniqlàngàn bir-biriga
mosliklàr ijîbiy yoki sàlbiyligini bàhîlàsh zàrur. Àsîsàn quyidà-
gi uch tur qo‘llanilàdi:
·
nisbiy bàhî;
·
o‘tgàn yillàr nàtijàlàri;
·
tàrmîq ko‘rsàtkichlàri.
Tahlil uchun àksàriyat hîllàrdà kàmidà ikki hisîbît dàvri-
ning hujjàtlàri kåràk bo‘ladi. 
ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1. O‘zbekiston Respublikasining 1996-yil 30-àvgustdagi «Buxgaltåriya hisobi
haqida» qonun.
2. O‘zbekiston Respublikasining buxgalteriya hisobi bo‘yicha milliy standarti.
3. Gulyamova F.G. Buxgalteriya hisobidan o‘quv qo‘llanma. 2004-yil.
4. D.I. Shaulov, U.T. Kan. 2004-yilda kiritilgan yangi schyotlar rejasi asosida
korxonalarda buxgalteriya hisobi. 2003-yil.
5. Korxona moliya-xo‘jalik faoliyatining buxgalteriya hisobi schyot rejasi.
Schyot rejalarini buxgalterlik rejalari bilan qo‘llash tavsifnomalari, 2000-yil.
6. Gulyamova F.G. Buxgalteriya hisobidan amaliy qo‘llanma.
QO‘SHIMCHA ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1. Karimov I.A. Yuqori malakali mutaxassislar — rivojlantirishning asosi.
O‘zbekiston, 1995-y. 
2. Karimov I.A. O‘zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo‘lida.
Fan, 1995-y.
3. Abakumova N.N., Podovalova R.Y. Daromadlar va ish haqi siyosati. 1999. –
224 bet.
4. Abdurahmonov K.H., Odegov Y.G. Bozor iqtisodiyotini boshqarish sharoit-
larida mehnat potensialini boshqarish.T., Mehnat, 1991-y.
5. Genkin B.M. Mehnat iqtisodiyoti va sotsiologiyasi asoslari. 1994-y.
6. Gelbreyt Dj.K. Iqtisodiyot nazariyasi va jamiyat maqsadlari. 1979-y. 
143
www.ziyouz.com kutubxonasi

S. YULDASHEVA, I. MASTEYEVA, B. MAXKAMOV
BUXGALTERIYA 
HISOBI ASOSLARI
Axborot-kommunikatsiya texnologiyalari sohasidagi kasb-hunar
kollejlarining “Axborot-kommunikatsiya tizimlari (3521916)” 
mutaxassisligi talabalari uchun o‘quv qo‘llanma
Toshkent
«Sharq» nashriyot-matbaa
aksiyadorlik kompaniyasi
Bosh tahririyati
2007
Muharrir N. Oxunjonova
Badiiy muharrir T. Qanoatov
Texnikaviy muharrir D. Gabdraxmanova
Sahifalovchi L. Soy
Musahhih J. Toirova
Bosishga ruxsat etildi 18.09.07. Ofset bosma. Bichimi 60x90 
1
/
16
.
«TimesUZ» garniturasi. Shartli bosma tabog‘i 9,0. Nashriyot hisob tabog‘i 9,7.
Adadi 5000 nusxa. Buyurtma ¹ 3876.
«Sharq» nashriyot-matbaa aksiyadorlik kompaniyasi bosmaxonasi,
100083, Toshkent shahri, Buyuk Turon ko‘chasi, 41.
www.ziyouz.com kutubxonasi