O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI RAQAMLI TEXNOLOGILAR

11- Mavzu:Axborotni ruxsatsiz foydalanishlardan himoyalash 
Topshiriq-2 
Nurlanish — 
1) erkin elektromagnit maydon hosil boʻlish jarayoni. Erkin, yaʼni nurlangan 
elektromagnit maydonning oʻzi qam "N" termini bilan ataladi; 
2) radiodiapazondagi elektromagnit toʻlqinlarning gʻalayonlanishi va fazoda 
tarqalishi. Bunda oʻzga-ruvchan tok yoki zaryadlar energiyasi fazoda 
tarqalayotgan elektromagnit toʻlqinlar energiyasiga aylanadi (qarang Radio 
toʻlqinlar); 
3) tabiiy sharoitda tirik organizmga infraqizil, koʻrinadigan va ultrabinafsha 
nurlarning biologik taʼsiri. Tirik organizm kos-mik nurlar va ion nurlari bilan ham 
nurlanadi. Davolash maksadida tirik organizm ultrabinafsha, ultrayukrri chastotali 
nurlar bilan sunʼiy nurlantiriladi. N.ning total (toʻla), lokal (qisman), tez (qisqa 
vaqt ichida), xronik (uzoq vaqt davomida), tashqi, ichki va boshqa xillari mavjud. 
Nurlarning biologik taʼsiri N. dozasi, xili, energiyasi va organizmning fiziologik 
holatiga bogʻliq. 
N.dozalari — nurlarning biror muhitga taʼsirini belgilovchi miqdorlar. Bir necha 
turlari mavjud. Yutilgan doza — nurlanayotgan muxitning massa birligiga 
yutiladigan N. energiyasi; ionlashtiruvchi nurlar (rentgen 7-nurlar, a - va r -
zarralar, neytronlar, kosmik nurlar va h. k.)ning muhitda yutilgan dozalari 
radlarda ifodalanadi. Nurlantirish dozasi — N. miqdorini ifodalaydigan va 
havoning tonlanishi bilan oʻlchanadigan miqdor, rentgen va u-nurlari 
rentgenlarda, boshqa ionlashtiruvchi nurlar esaberlarda ifodalanadi. Biologik 
doza — nurlarning organizmga biologik taʼsirini ifodalovchi miqdor; ber 
(rentgenning biologik ekvivalen-ti)larda oʻlchanadi. Integral doza— 
nurlanayotgan hajm boʻyicha toʻla yutilgan ionlashtiruvchi nurlarning umumiy 
dozasi; gramm-rentgen yoki gramm-radlarda oʻlchanadi. Vaqt birligidagi N. doza 
quvvati deyiladi. Baʼzi N. dozalarining qiymatlari: tabiiy fon (kosmik nurlar, 
muhit va odamni oʻrab olgan radioaktivlik)ning N. dozasi 0,1 ber/yil; nur 
kasalligiga olib kela-digan N. dozasi — 400 —500 ber; terapiyada 

qoʻllaniladigan N. dozasi 10000 ber gacha (yana q. Dozimetrax 
asboblar, Dozimetriya, Dozimetriya nazorati). N yadroviy reaksiyalar oqibatida 
vujudga keladigan elektromagnit va korpuskulyar nurlanishlardir 
Ekvivalent doza - nurlanish sifat omilini hisobga olgan holda, biologik organ yoki 
to‘qimada yutilgan doza o‘rtacha qiymatini ifodalaydi, ya’ni nurlanishning 
biologik ta’sir effektini belgilab beradi. 
Вunda nurlanishning sifat omili yoki sifat koeffitsiyenti berilgan nurlanish 
to‘rining у —nurlanishga nisbatan solishtirilganda, havflilik darajasini ifodalaydi, 
ya’ni bu koeffitsiyent qiymati qanchalik katta bo‘lsa, demak, qarab chiqilayotgan 
nurlanish turi biologik ta’siriga ko‘ra shunchalik yuqori darajada xavfli 
hisoblanadi: 
• Fotonlar (y - nurlanish va rentgen nurlanishida) - 1; 
• 10 - 100 keV qiymatdagi neytronlar uchun - 10; 
• 100 keV-2 MeV qiymatdagi neytronlar uchun - 20; 
• 5 - 10 Mev qiymatdagi protonlar uchun - 10. Xalqaro o‘lchov birliklari tizimida 
ekvivalent doza qiymati o'lchov birligi Zivert (Zv) hisoblanadi. Shuningdek, 
ekvivalent dozani o ‘lchashda Xalqaro o'lchov birliklari tizimidan tashqari, 
o‘lchov birligi sifatida Вег (В) ishlatiladi: 1 Ber = 0,01 Zv. Hozirgi vaqtda ishlab 
chiqariluvchi barcha turdagi dozimetrlar Zv o'lchov birligi shkalasi bo'yicha 
belgilanadi. Zivert (Zv) o ‘lchov birligi Shvetsiyalikfizik olim - Rolf 
Zivert sharafiga qabul qilingan. 
Radioaktiv nurlanishdan tashqari, biologik obyektning qancha vaqt davomida 
nurlanish ta’sirida bo‘ lganligi ham muhim ko‘rsatkich hisoblanadi. Shu sababli, 
nurlanish dozasining nurlanish vaqtiga nisbatini ifodalovchi - doza 
quvvati tushunchasi kiritilgan. 
Xavfsiz doza quvvati {radioaktiv fori) odam organizmi uchun ~12-14 mkR/soat 
(mikroRentgen/soat) ga teng bo‘lib, 30 - 50 mkR/ soat nurlanish yetarlicha vaqt 
davomida ta’sir ko‘rsatishi organizmda patologik holatlar rivojlanishiga olib 
keladi. Shuningdek, oiim ga olib keluvchi, bir martalik radiatsion nurlanish 
dozasi ~500 R ga teng hisoblanadi. 

Radiatsion nurlanishni qayd qilish detektori (indikator) - bu modda bilan bevosita 
ta’sirlashishi davomida ionlashtiruvchi nurlanishning mavjudligini aniqlash 
imkonini beruvchi obyekt hisoblanadi. 

Download 2,23 Mb.