O‘zbekiston respublikasi raqamli texnologiyalarvazirligi muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkent axborot

15
1.3-rasm. Ma’lmotlar bazasini loyhalash namunasi.
MAʼLUMOTLAR BAZASINI LOYIHALASH. 1-QISM. 15
Jadvalning har bir qatoridagi maʼlumotlarni bir xilda saqlash uchun, ularning
turini ham tayinlab ketish maqsadga muvofiq boʻladi. Masalan Ism faqat
matn, ID esa faqat raqam.
Umuman olganda maʼlumotlarni saqlashning quyidagi turlari mavjud:

CHAR – doimiy uzunlikdagi matnlar

VARCHAR – oʻzgaruvchan uzunlikdagi matnlar

TEXT – katta matnlar

INT – manfiy yoki musbat butun sonlar

FLOAT, DOUBLE – manfiy yoki musbat oʻnlik sonlar

BLOB – ikkilik sanoq tizimidagi maʼlumotlar
Shuningdek aksar maʼlumotlar omborlarini boshqaruv tizimlari har bir qator
(record) uchun noyob ID raqamini ham qoʻshib ketadi.
Nihoyat, jadval attributlaridan birini
birlmachi kalit
(
primary key
) sifatida
tanlaysiz. Bu fzal ute noyob boʻlib, faqatgina yagona qator (record)ga tegishli
boʻlishi kerak. Misol uchun shaxsning ID yoki passport raqami noyob kalit boʻlishi
mumkin. Birlmachi kalit yordamida biz roʻyxatdan kerakli qator (shaxs, mahsulot)
ni ajrata olishimiz kerak.
Birlmachi kalit qilib tanlangan afzal ute nafaqat noyob va oʻzgarmas, balki
doimo mavjud boʻlishi ham shart. Yaʻni bazaga maʼlumot qoʻshilganda bu qiymatni
kiritmay tashlab oʻtish mumkin emas.

16
Bu qadamda maʼlumotlar bazasini koʻz oldingizga keltirish uchun jadvallarni
maxsus dastur yordamida yoki oddiy qogʻozda chizishingiz mumkin. Bunda
jadvalni toʻliq emas, faqatgina unga tegishli attributlarni koʻrsatish kifoya.
Maʼlumotlar bazasi bir necha turdagi jadvallardan iborat boʻladi. Navbat bu
jadvallar oʻrtasidagi munosabatlarni tahlil qilishga. Masalan, mijozlar va
mahsulotlar, talabalar va darslar, oʻqituvchilar va oʻquvchilar oʻzaro qanday
bogʻlangan? Ular oʻrtasidagi munosabat qay koʻrinishda boʻlishi kerak? Navbat shu
savollarga javob berishga va munosabatlarni shakllantirishda.
Jadvallar oʻrtasidagi munosabatlar quyidagi 3 ta koʻrinishda boʻlishi mumkin:
One-to-one (birga-bir)
Jadvaldagi bitta qator (record) boshqa jadvaldagi bitta qatorga bog’langan
bo’ladi. Bunday munosabat kamdan-kam uchraydi va umuman olganda bunday
jadvallarni jamlab yuborish tavsiya qilinadi. Misol uchun quyida birinchi jadval
mamlakat (country) ikkinchi jadval esa poytaxt (capital) haqida ma`lumotlarni
saqlaydi. Bu ikki jadval esa birga-bir munosabat bilan bog’langan. Ya’ni, bitta
davlatning bitta poytaxti bo’lishi mumkin, bitta poytaxt esa faqat bitta davlatga
poytaxt bo’ladi.
Yuqorida aytganimizdek, bunday holatlarda poytaxt nomini davlatning
fzal ute sifatida saqlagan fzal.

17
One-to-many (birga-ko’p)
Bunda bir jadvaldagi bitta qator (record) boshqa jadvaldagi bir nechta
qatorlarga bog’langan bo’ladi. Masalan bitta mijoz bir nechta mahsulotlar xarid
qilishi, bitta muallif bir nechta kitoblar chop etishi mumkin va hokazo. Bu
munosabat one-to-many deb ataladi.
Many-to-many
Bunday maʼlumotlar bazasini yaratishda, birinchi jadvaldagi birlmachi kalit,
ikkinchi
jadvalning
attributi
sifatida
qo’shiladi.
Yuqoridagi
misolda Customers (mijozlar) jadvalidagi Customer ID

Download 1,43 Mb.