O`zbekiston respublikasi sog`liqni saqlash vazirligi toshkent farmasevtika instituti

Download 5,37 Mb. Pdf ko'rish
bet	13/286
Sana	16.05.2024
Hajmi	5,37 Mb.
	#236914

1 ... 9 10 11 12 13 14 15 16 ... 286

Bog'liq
katta kitob

Haroratni o‘lchash usullari
Qandaydir bir jismning harorat qiymatini aniqlash uchun harorat etalonini tanlash kerak,
ya’ni muvozanatdagi va etarli darajada oson tiklanuvchi ma’lum bir sharoitlarda, aniq bir
qiymatdagi haroratga ega bo‘lgan jism. Haroratni ushbu qiymatlari haroratni o‘ziga xos
shkalasida reper nuqta bo‘lib hisoblanadi. Haroratni shkalasi - u yoki bu jismning haroratini
miqdoriy aniqlashga imkon beruvchi, harorat qiymatlarini tartiblashtirilgan ketma-ketligidir.
Haroratni shkalasi bilvosita o‘lchash usuli orqali haroratga bog‘liq biron-bir fizik parametrni
to‘g‘ridan-to‘g‘ri o‘lchash yo‘li bilan jismni haroratini aniqlashga imkon beradi.
Ko‘pgina hollarda, harorat shkalasini olishda suvni xususiyatlaridan foydalaniladi.
Me’yordagi atmosfera bosimida muzni erish va suvni qaynash nuqtasi zamonaviy harorat
shkalalarida, reper nuqtalar sifatida tanlanadi va bu haroratni o‘lchash usullari Anders Selsiy
(1701 - 1744), Rene Antuan Fersho Reomyur (1683 - 1757), Daniel Gabriel Farengeytlar (1686 -
1736) tomonidan taklif etilgan. Farengeyt tomonidan hozirgi vaqtda ham keng miqyosda
qo‘llaniladigan spirtli va simobli termometrlar yaratilgan. Reomyur va Farengeytlarning harorat
shkalalaridan hozirgi vaqtda AQSH, Buyuk Britniya va boshqa mamlakatlarda qo‘llaniladi.
1742 yilda kiritilgan, normal atmosfera bosimida (1 atm yoki 101 325 Pa) suvni muzlash
va suvni qaynash nuqtalari haroratlari oralig‘ini yuzta teng qismga ajratishni taklif qilgan Selsiyni
harorat shkalasidan bugunga kelib ham keng miqyosda foydalanilmoqda. Selsiy shkalasidagi bir
daraja bir kelvinga teng kabi hisoblanadi (quyiga qarang). Bunda muzni erish harorati 0
o
C ga teng
deb olinadi suvni qaynash harorati esa taxminan 99,975
o
C ga teng bo‘ladi. Bunda vujudga kelgan
xatoliklar, qoidaga ko‘ra, muxim axamiyat kasb etmaydi, chunki foydalaniladigan ko‘pchilik spirtli,
simobli va elektron termometrlar etarlicha aniqliklarga ega emas (har qalay, odatda bunga extiyoj
ham bo‘lmaydi). Bu esa ko‘rsatilgan, uncha katta bo‘lmagan tuzatishlarni inobatga olmaslikka
imkon beradi.
Xalqaro birliklar sistemasini kiritilishi bilan (SI) ikkita harorat shkalalarini qo‘llash tavsiya.
Birinchi shkala – termodinamik bo‘lib, foydalanilayotgan maxsul (ishchi jism) xossalariga bog‘liq
emas va Karno sikli vositasida kiritiladi. Ushbu harorat shkalasida haroratni o‘lchash birligi bo‘lib

14
kelvin (1K) xizmat qiladi, u SI
sistemasidagi etti asosiy birlikning biri bo‘lib sanaladi. Bu
birlik ushbu shkalani ishlab chiqqan va haroratni o‘lchash birligi kattaligi Selsiyni xarorat shkalasi
kabi saqlab qolgan ingliz fizigi Uilyam Tomson (lord Kelvin) (1824 - 1907) sharafiga qo‘yilgan.
Ikkinchi tavsiya qilingan shkala- xalqaro amaliyotdagi shkala bo‘lib – bir qator sof maxsullarni
fazaga oid o‘tishlarida 11ta reper nuqtadagi haroratga ega, bunda ushbu nuqtalarning harorat
qiymatlari hamisha aniqlanib turadi. Xalqaro amaliyotdagi shkalada haroratni o‘lchash birligi bo‘lib
1 K xizmat qiladi.
Hozirgi paytda haroratga xos bo‘lgan, ham termodinamik shkalani va ham halqaro
amaliyotdagi shkalani asosiy reperi bo‘lib, suvni uchyoqlama nuqtasi hisoblanadi. Bu nuqta bir
vaqtni o‘zida qattiq, suyuq va gazsimon holatda amal qiluvchi harorat va bosim qiymatlariga qat’iy
muvofiq keladi. Bunda, agar termodinamik tizimni holati faqatgina harorat va bosim qiymatlari
bilan aniqlansa, unda uch yoqlama nuqta bitta bo‘ladi. SI sistemasida suvning uchyoqlama
harorati bosim 609 Pa bo‘lganda 273,16 K ga teng kabi olingan.
Haroratni etalon yordamida aniqlanadigan reper nuqtalarni berilishidan tashqari, jismning
belgilari haroratni o‘zgarishlarini bildiradigan yoki termometrik belgilarni o‘zgarishlarini fizik
kattaliklarini bayon etuvchi, termodinamik xossalarini tanlash kerak. Bu xossalar oson barpo
qilinuvchi, fizik kattaliklari esa –oson o‘lchanuvchi bo‘lishi kerak. Ushbu fizik kattalikni o‘lchash -
reper nuqtalariga nisbatan oraliqdagi harorat nuqtalarining termasini ( va ularga xos bo‘lgan harorat
qiymatini) olishga imkon beradi.
Termometrik belgilarini o‘lchash yordamida haroratning o‘lchashni amalga oshiriladigan jism
termometrik jism deb ataladi.
Ishlash prinsipiga qarab, barcha termometrlar va ular yordamida o‘lchash usullari quyidagi
guruxlarga ajratiladi
2,3
:
1. Haroratni o‘zgarishlarida suyuqliklar yoki qattiq jismlarning hajmlarini o‘zgarishiga
asoslangan va -260 dan +700°S gacha temperatura o‘lchash diapazoniga ega bo‘lgan -

Download 5,37 Mb.

1 ... 9 10 11 12 13 14 15 16 ... 286

Download 5,37 Mb.

Pdf ko'rish