19.1. RAQAMLI IQTISODIYOTDAGI ASOSIY
YO‘NALISHLARI
Umumiy holda raqamli iqtisodiyotdagi asosiy yo‘nalishlari
quyidagilarda namoyon bo‘ladi:
- Biznes bilan iste’molchi, qisqacha (B2C);
- Biznes bilan biznes, qisqacha (B2B);
- Biznes bilan davlat, qisqacha (B2G);
- Iste’molchi bilan iste’molchi, qisqacha (C2C);
- Davlat bilan biznes, qisqacha (G2B);
- Iste’molchi bilan biznes, qisqacha (C2B);
- Davlat bilan iste’molchi (G2C)
Raqamli iqtisodiyot avvalo biznes bilan iste’molchi (B2C)
o‘rtasida yuzaga keladi va rivojlanadi. Bunda ko‘proq iste’molchini
jalb qilish maqsadida biznes qo‘shimcha imkoniyatlar taqdim etadi.
Jumladan internet orqali buyurtma olish va yetkazib berish xizmati
yo‘lga qo‘yiladi. Bu borada supermarketlar, internet do‘konlar
faoliyati ham milliy doirada, ham xalqaro doirada faoliyat
yuritayotganligini alohida qayd etib o‘tishimiz lozim. Biznes sub’ekti
va iste’molchi (xaridor) bir-biri bilan uchrashmagan holda oldi-sotdi
munosabati ma’lum bir elektron savdo maydoni orqali amalga
oshiriladi. Bunga Amazon, Alibaba kabi gigant kompaniyalar garchi
o‘zlari tomonidan biror bir tovar ishlab chiqarilmasada, aynan raqamli
iqtisodiyot tufayli savdo maydoni vazifasini o‘tab berayotganligini
alohida qayd etib o‘tish zarur. O‘z-o‘zidan mazkur holatda pul
muomalasi ham elektron tarzda amalga oshirilganligi uchun
belgilangan tartibdan chetga chiqish kuzatilmaydi. Bundan tashqari
aholi tomonidan mikroqarzlar, mikrokreditlar olish amaliyotlari ham
bunday tasnifdagi raqamli iqtisodiyotga misoldir.
Biznes bilan biznes (B2B)da raqamli iqtisodiyot o‘zaro tovar oldi-
sotdi munosabatlarini internet orqali elektron tashkil etishga
asoslanadi. Tovarlar va hujjatlar biznes sub’ektlari o‘rtasida
harakatlanishi biznes uchun ham qulaylik vazifasini o‘tab beradi. Bu
borada 2020 yil 1 yanvardan mamlakatimizda elektron hisobvaraq-
fakturaga o‘tildi. Mazkur amaliyot ham bevosita biznes sub’ektlari
317
o‘rtasidagi moliyaviy munosabatlarning yashirin iqtisodiyotdan holi
amalga oshirilishiga xizmat qiladi. Bu o‘z navbatida soliq bazasining
aniq hisoblanishiga ham zamin yaratadi. Biznes sub’ektlari tomonidan
onlayn bank kreditlarini rasmiylashtirish, onlayn sug‘urtalash
xizmatlaridan foydalanish kabilar ham biznes bilan biznes o‘rtasidagi
raqamli iqtisodiyot amaliyotiga misol bo‘la oladi.
Raqamli iqtisodiyotda biznes bilan davlat (B2G) munosabatlari
elektron davlat xaridlarida namoyon bo‘ladi. Bizga ma’lumki, davlat
tashkilotlari, jumladan budjet tashkilotlari o‘z iste’moli uchun biznes
sub’ektlaridan tovar va xizmatlarni xarid qilishlariga to‘g‘ri keladi.
Bunday xaridlarni elektron tarzda tashkil etish orqali auksion,
tenderlarni
sub’ektiv
omillarsiz
amalga
oshirish
raqamli
iqtisodiyotdagi o‘ziga xos ustuvorliklardan biridir. Mazkur amaliyot
o‘z navbatida davlat budjeti xarajatlarining manzilliligi va shaffofligini
oshiradi.
Iste’molchi bilan iste’molchi (C2C) o‘rtasidagi munosabatlarning
elektron tartibda amalga oshirilishi ham raqamli iqtisodiyotda alohida
o‘ringa ega. Bunda ma’lum bir shaxs ma’lum bir elektron tizim yoki
platforma orqali o‘zi egalik qilayotgan tovarni boshqa shaxslarga taklif
qiladi va o‘zaro kelishilgan holda savdo amalga oshiriladi. Bunda
ma’lum bir sayt yoki platforma vositachi bshlib xizmat qiladi.
Respublikamizda mazkur amaliyotga OLX savdo platformasini misol
sifatida keltirishimiz mumkin. Shuningdek, mahalliy va xalqaro
darajada pul mablag‘larini jo‘natish va qabul qilish bo‘yicha
o‘tkazmalarni amalga oshirish amaliyotlari ham iste’molchi bilan
iste’molchi o‘rtasidagi raqamli iqtisodiyot munosabatlari sifatida
namoyon bo‘ladi. Bu amaliyot ham banklar, ham Western Union,
Zolotaya korona kabi pul o‘tkazish tizimlari orqali amalga oshirilishi
natijasida pul mablag‘larini yuborish va qabul qilish ma’lum bir
daqiqalarda, past darajadagi xarajat hisobiga amalga oshiriladi.
Davlat bilan biznes (G2B) o‘rtasidagi munosabatlarni elektron
hamda masofaviy tarzda o‘rnatish raqamli iqtisodiyotda nihoyada
muhim ahamiyat kasb etadi. Bunda elektron hukumat joriy etilishi
natijasida davlat va mahalliy hokimiyat organlari bilan biznes
sub’ektlari o‘rtasidagi munosabatlar elektron tarzda amalga oshirilishi
yo‘lga qo‘yiladi. Bunda biznes sub’ektlarining davlat ro‘yxatidan
318
o‘tishi, soliq to‘lovchi sifatida ro‘yxatdan o‘tishi, faoliyatini
litsensiyalash, yer ajratish, qurilishga ruxsat olishi, elektr energiyasi va
gaz ta’minotiga ulanishi kabilar elektron murojaatlar asosida
masofaviy hal qilinadi. Mazkur jihat o‘z-o‘zidan sansalorlik va
korrupsiya holatlarining oldi olinishiga xizmat qiladi.
Barchamizga ma’lumki aholi ham davlat xizmatlarining bevosita
iste’molchisi hisoblanadi. Bunda davlat tomonidan aholiga
ko‘rsatiladigan xizmatlarni internet tarmog‘i orqali elektronlashtirish
raqamli iqtisodiyotdagi alohida yo‘nalish sifatida namoyon bo‘ladi. Bu
amaliyotda davlat bilan iste’molchi, qisqacha G2C deb ataladi.
Bugungi kunda davlat xizmatlari agentligi orqali ko‘rsatilayotgan
xizmatlarni internet orqali joriy etish ham vaqt, ham mablag‘ jihatidan
aholiga qulaylik taqdim etadi. Bunda tug‘ilganlik haqidagi guvohnoma
olishdan tortib, pensiya tayinlanishi bo‘yicha hujjatlar ham elektron
murojaatlar, elektron to‘lovlar asosida amal qiladi.
Iste’molchi bilan munosabatlarni internet tizimi orqali elektron
tashkil etish raqamli iqtisodiyotning eng asosiy talablaridan va
quylayliklaridan biridir. Shu nuqtai nazardan iste’molchi bilan biznes
(C2B) tartibida ham raqamli iqtisodiyot amal qiladi. Bunda ma’lum bir
internet saytidagi savdo platformasida ma’lum bir tovarni sotib olish
yuzasidan iste’molchi o‘z talablarini ilgari suradi. Bunda tovarning
narxi, ishlab chiqarilgan sanasi va boshqalarni iste’molchi belgilab
beradi. Biznes sub’ekti esa iste’molchi talabi asosida tovarni yetkazib
berishni o‘z zimmasiga oladi. Natijada biznes sub’ekti tomonidan
iste’molchi talabidagi tovarni yetkazib berish va iste’molchi
tomonidan esa elektron to‘lov amalga oshirish yuz beradi.
Raqamli iqtisodiyot sharoitida elektron to‘lov tizimlari ham
muhim hisoblanadi. Bunda yuqorida ko‘rib chiqilgan har bir yo‘nalish
bo‘yicha yetkazilgan tovar yoki ko‘rsatilgan xizmat bo‘yicha to‘lov
aynan
elektron
to‘lov tizimlari orqali amalga oshiriladi.
Respublikamizda ham Payme va Click kabi to‘lov tizimlari tovar oldi-
sotdi munosabatlarida, kredit, jarimalar bilan bog‘liq moliyaviy
munosabatlarda keng qo‘llanilmoqda. Bu o‘z navbatida aholining naqd
pulga bo‘lgan talabini pasaytirishga va pul mablag‘larining bankdan
tashqari aylanmasini kamaytirishga xizmat qiladi.
319
Yuqorida keltirilgan jihat asosida ta’kidlash mumkinki, raqamli
iqtisodiyot jamiyatda quyidagilarga imkon beradi:
Birinchidan,
raqamli
iqtisodiyot
sharoitida
turli
xil
ovoragarchiliklarning oldini olinishi natijasida vaqt sarfi va ortiqcha
xarajatlar sarfi kamayishiga erishiladi.
Ikkinchidan, raqamli iqtisodiyot sharoitida odamlar emas, hujjat
va tovarlar harakatlanadi. Natijada korrupsion holatlarning oldi
olinishiga erishiladi.
Uchinchidan, elektron hukumat, elektron do‘konlar, raqamli
moliya institutlari, raqamli ta’lim kabilar faoliyati rivojlanadi. Natijada
tovar va xizmatlar harakati internet tarmog‘i vositasida rivojlanadi.
To‘rtinchidan, elektron to‘lov tizimlari qo‘llanilishi tufayli naqd
pul muomalasi hajmi keskin qisqaradi. Bu o‘z navbatida yashirin
iqtisodiyot
faoliyat
doirasi
qisqarishiga,
inflyatsiya
darajasi
pasayishiga, davlat budjetining soliqli daromadlari oshishiga imkon
beradi. Naqd pulsiz hisob-kitoblarning rivojlanishi o‘z navbatida
istiqbolda naqd puldan voz kechish masalasi ko‘rib chiqilishiga ham
olib kelishi mumkin.
Yuqoridagilarga qo‘shimcha ravishda respublikamizda raqamli
iqtisodiyotni rivojlantirish nuqtai nazaridan quyidagilarga e’tibor
qaratish lozim, deb hisoblaymiz:
Birinchidan, raqamli iqtisodiyot infratuzilmasi nuqtai nazaridan
elektr ta’minotidagi uzilishlarga butunlay barham berish talab etiladi.
Mazkur natijaga erishish umuman iqtisodiyotning kompleks
rivojlanishiga xizmat qiladi.
Ikkinchidan, internet tezligi va qamrovini oshirish orqali undan
foydalanuvchilar sonini oshirib borish lozim. Bunda tarmoqning
afzallik tomonlaridan maksimal foydalanish talab etiladi.
Uchinchidan,
aholining
internet
va
raqamli
iqtisodiyot
yo‘nalishlaridan foydalanish ko‘nikmalarini oshirish lozim bo‘ladi.
Bunda avvalo qulayliklar nuqtai nazaridan raqamli iqtisodiyot
targ‘ibotlarini kuchaytirish maqsadga muvofiq.
To‘rtinchidan, raqamli iqtisodiyot ko‘lamini oshirish nuqtai
nazaridan aviachiptalar, temir yo‘l chiptalari, konsert-tomoshalar
chiptalarini faqat elektron tartibda sotish, notariat va davlat xizmatlari
320
agentligi tomonidan ko‘rasatilayotgan xizmatlarni ham internet orqali
QR kodlar vositasida tashkil etish lozim.
| 