10. Bitkoynning narxi baland bo‘lganligi tufayli uni kichik
birliklarda ifodalash uchun qanday birlik ishlatiladi?
a) Bitkoin Cash
b) Satoshi
c) Cash
d) One Coin
354
XXII BOB
.
MUQOBIL MOLIYALASHTIRISH VA
KROUDFANDING
147
22.1 Muqobil moliyalashtirish bozorini ilmiy-nazariy asoslari
Jahonda ilg‘or xorijiy mamlakatlar iqtisodiyoti o‘z rivojlanishida
moliyalashtirish masalasida turli murakkablik va muammolarga duch
kelmoqda. Jahon moliyaviy inqirozi butun dunyoning bank-moliya
bozoriga juda katta ta’sir ko‘rsatdi. Ilg‘or xorijiy mamlakatlar banklari
o‘zlarining risklarini kamaytirish maqsadida investitsiyalar va kapital
qo‘yilmalarini keskin tarzda qisqartirmoqda va albatta, biznes vakillari
buni o‘zlarida sezilarli darajada his etdilar. Bunday sharoitda
moliyalashtirishning an’anaviy usullari va manbalariga nisbatan
ularning muqobil variantlarini qidirib topish alohida ahamiyat kasb
etmoqda. Bu jihatdan olib qaralganda, muammoning diqqatga
sazovorligi shundaki, jahon amaliyotida allaqachonlardan buyon
moliyalashtirishning
muqobil
variantlaridan
yetarli
darajada
foydalanib kelinmoqda. “Ilg‘or xorijiy mamlakatlarda muqobil
moliyalashtirish bozori 20 yildan beri mavjud bo‘lib, ulkan
rivojlanishga erishdi. AQSHda muqobil moliyalashtirish bozori 44,3
mlrd. dollarga, Yevropada 36,0 mlrd. dollarga, Osiyo muqobil
moliyalashtirish bozori esa 361,0 mlrd. dollarga baholanmoqda”.
Ilg‘or xorijiy mamlakatlari tajribasi yuqori investitsiyaviy qiymatga
ega muqobil moliyalashtirish bozorini rivojlantirish zarurligini
ko‘rsatmoqda.
Jahonda globallashuv sharoitida muqobil moliyalashtirish
bozorini rivojlantirish va takomillashtirish borasida bir qator ilmiy-
tadqiqotlar olib borilmoqda. Mazkur ilmiy-tadqiqotlarda muqobil
moliyalashtirish bozori va uni moliya bozorining ajralmas qismi
sifatida faoliyatini takomillashtirish, muqobil moliyalashtirish orqali
mamlakat iqtisodiyotiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri investitsiyalarni jalb qilish,
mazkur faoliyatni muvofiqlashtiruvchi va nazorat qiluvchi maxsus
vakolatli organlar faoliyatini samarali tashkil etish, milliy muqobil
moliya bozorlarini halqaro muqobil moliya bozorlariga integratsiyasini
147
Mazkur bob B.Murodovning “O‘ZBЕKISTONDA MUQOBIL MOLIYALASHTIRISH BOZORINI
RIVOJLANTIRISH” mavzusida iqtisodiyot fanlari bo‘yicha falsafa doktori (Doctor of Philosophy)
dissertatsiyasi avtorеfеratidan olindi.
355
ta’minlash masalalari tadqiq etilgan. Rivojlanayotgan mamlakatlarning
muqobil moliyalashtirish bozori va risklarni inobatga olgan holda,
yetarli darajada barqaror emasligi, rivojlangan mamlakatlar muqobil
moliyalashtirish bozorining aylanmasi boshqa davlatlar bilan
tafovutning
kattaligi,
muqobil
moliyalashtirish
bozorlarining
ishtirokchilar uchun qo‘yilgan talablarning farq qilishi tufayli o‘zaro
integratsiyani ta’minlashning qiyinligi, xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar
tomonidan muqobil moliyalashtirish bozoridan investitsiyalarni jalb
qilishda mavjud salohiyatdan yetarlicha foydalanilmayotganligi
sababli mazkur masala bo‘yicha kompleks tadqiqotlar olib borish
muhim ahamiyat kasb etadi.
O‘zbekiston iqtisodiy taraqqiyotidagi barqarorlikni ta’minlashda
kapital oqimini oshirish, bu jarayonda muqobil moliya bozorini jadal
rivojlantirish muhim ahamiyatga ega. Shu bois ham islohotlarning
hozirgi yangi bosqichida muqobil moliya bozorini yangi bosqichga
ko‘tarish uchun muhim huquqiy asoslar yaratilib, institutsional
qadamlar tashlanmoqda. “O‘z navbatida, 2019 yil yakunlari bo‘yicha
O‘zbekiston iqtisodiyotining pul mablag‘lari bilan ta’minlanganlik
darajasi bor-yo‘g‘i 17,6 foizni tashkil qildi. Jahon banki ekspertlari
iqtisodiyotda monetizatsiya koeffitsiyenti 40 foizdan kam bo‘lsa
to‘lovsizlik muammosini hal qilib bo‘lmasligi isbotlanib, davlat
budjetining mablag‘lari hisobidan moliyalashtirish esa qat’iy
cheklangan va u doim qat’iy maqsadli xarakterga ega bo‘lib kelgan” .
Bir paytning o‘zida “Bank-moliya tizimini rivojlantirish uchun keskin
choralar ko‘rishimiz lozimligi, bank-moliya tizimi raqamli
texnologiyalarni qo‘llash, yangi bank-moliya mahsulotlarini joriy etish
va dasturiy ta’minotlar bo‘yicha zamon talablaridan 10-15 yil
orqadadir”.
Ushbu vazifalarning samarali ijrosini ta’minlashda zamonaviy
moliyaviy texnologiyalar va tadbirkorlik sub’ektlari loyihalarini
moliyalashtirishning kraudfanding va boshqa muqobil mexanizmlarini
rivojlantirish muhim o‘rin tutayotganini ko‘rsatmoqda.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 8 yanvardagi
PF-5614-son “Iqtisodiyotni yanada rivojlantirish va iqtisodiy siyosat
samaradorligini
oshirishning
qo‘shimcha
chora-tadbirlari
to‘g‘risida”gi, 2019 yil 17 yanvardagi PF-5635-son “2017-2021
yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor
yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasini «Faol investitsiyalar va
356
ijtimoiy rivojlanish yili»da amalga oshirishga oid davlat dasturi
to‘g‘risida”gi, 2018 yil 26 dekabrdagi PQ-4086-son “O‘zbekiston
Respublikasining 2019 yilgi asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlari
prognozi va davlat budjeti parametrlari hamda 2020-2021 yillarga
budjet mo‘ljallari to‘g‘risida”gi, Vazirlar Mahkamasining 2017 yil 5
iyuldagi VM-468-sonli “Toshkent shahrining Yashnobod tumanidagi
innovatsiya texnoparki faoliyatini tashkil etish chora-tadbirlari
to‘g‘risida”gi qarorida belgilangan vazifa va topshiriqlarning ijrosini
ta’minlashga mazkur darslik muayyan darajada xizmat qiladi.
“Muqobil moliyalashtirish bozori” iborasi keyingi yillarda
ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarda sekin-astalik bilan qo‘llanilib
kelinayotgan iboralardan biri hisoblanadi. U hozircha, asosan, tor va
shu muammo bilan qiziquvchi hamda shug‘ullanuvchi mutaxassislar
doiralari-dagina ishlatilmoqda, xolos. Uning o‘zbek iqtisodiy
(moliyaviy) termina-logiyasiga kirib kelgani va ishlatilayotganiga ko‘p
bo‘lgani yo‘q. Buning ustiga, bu masalaga tez-tez murojaat qilish
hollari ham deyarli uchramay turibdi. Bu bozorning mohiyatini
aniqlash masalasiga, eng avvalo, uningajralmas jihatlarini ifodalovchi
“muqobil”, “moliyalashtirish” va “bozor” kabi so‘zlar orqali qanday
ma’no-mazmun va mohiyat ifodalangan bo‘lishi mumkinligiga e’tibor
qaratish lozim. Biroq, bizningcha, ular ham yetarli emas. Bu yerda
“muqobil moliyalashtirish” va “moliyalashtirish bozori” iboralarining
ham nimani anglatishi e’tibordan chetda qolmasligi kerak. Shuning
uchun “muqobil moliyalashtirish bozori”ning mazmun-mohiyatini
ifodalash, bir paytning o‘zida, dastlab keltirilgan mustaqil uch so‘z
mazmun-mohiyatini mexanik tarzda qo‘shilishidan hosil bo‘lmaydi.
Nazarimizda, bu o‘rinlarda o‘sha uch so‘zga qo‘shimcha ravishda yana
keyin keltirilgan “muqobil moliyalashtirish” va “moliyalashtirish
bozori” iboralarining ham qo‘shib hisoblash va undan so‘ng tegishli
mohiyatni ifodalovchi ta’rifni ishlab chiqish maqsadga muvofiqdir.
Yuqorida
bayon
qilinganlardan
kelib
chiqib,
ularni
umumlashtirib va umumiy kesishuv nuqtalarini hisobga olgan holda,
fikrimizcha, “muqobil moliyalashtirish bozori”ning mazmun-
mohiyatini ifodalashga xizmat qiluvchi quyidagi ta’rifni berish
mumkin: “Moliyalashtirish bozorining tarkibiy qismi bo‘lgan, o‘zida
moliyalashtirishning noan’anaviy ikki va undan ko‘proq bo‘lgan
variant (shakl)larini taklif qiluvchi moliyaviy manba (mablag‘)lar
bozoriga muqobil moliyalashtirish bozori deyiladi” . Bu ta’rifda unga
357
xos bo‘lgan: a) “muqobil moliyalashtirish bozori”ning umumiy
moliyalashtirish bozorining bir qismi ekanligi; b) bu bozorning o‘zida
noan’anaviy moliyalashtirishning ikki va undan ko‘proq bo‘lgan
variant (shakl)larining taklif etilishi; v) “muqobil moliyalashtirish
bozori”ning turli belgilariga ko‘ra bir-biridan farqlanuvchi
noan’anaviy moliyaviy manba (mablag‘)lar bozoridan iborat ekanligi
kabi asosiy jihat (belgi, xususiyat)lar o‘z aksini topgan.
O‘zbekiston sharoitida muqobil moliyalashtirish bozorini
rivojlantirishning ob’ektiv zarurligi, birinchi navbatda, quyidagilar
bilan belgilanadi: a) ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni moliyalashtirish
mamlakatimizda juda qiyinchilik bilan amalga oshirilmoqda; b)
mavjud moliyalashtirish manbalarining ko‘lami va hajmi O‘zbekiston
ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotini
ta’minlash ehtiyojlaridan ortda
qolmoqda;
v)
shu
jarayonlarni
moliyalashtirish
manbalarini
diversifikatsiyalanish nuqtai-nazaridan ham bozor iqtisodi talablari
darajasida deb bo‘lmaydi; g) bu jarayonlarda hanuzgacha an’anaviy
variantlardan foydalanib kelinmoqda; d) mamlakatimizda ijtimoiy-
iqtisodiy jarayonlarni moliyalashtirishda dunyoning taraqqiy etgan
mamlakatlarida ko‘p yillardan buyon qo‘llanilib kelinayotgan
moliyalashtirishning yangi, muqobil moliyalashtirish instrumentlaridan
yetarli darajada foydalanilmasdan kelinyapdi;
“Muqobil moliyalashtirish bozori”ning ahamiyati, qisqacha,
quyidagi-larda namoyon bo‘lishi mumkin: a) O‘zbekistonda ham
madaniylashgan “muqo-bil moliyalashtirish bozori” tarkib topsa va
rivojlansa, bu eng avvalo, boshqa sharoitlar teng bo‘lgan taqdirda,
moliyalashtirish bozorining kengayishiga olib keladi; b) “muqobil
moliyalashtirish bozori”ning vujudga kelishi, barqaror tarkib topishi va
rivojlanishi “moliyalash-tirish”ning diversifikatsiyalashuvini oshiradi,
bu esa, o‘z navbatida, tegishli jarayonlarning risklashuv
darajasinikamaytiradi;
v)
moliya-lashtirish
bozorining
alohida
segmenti hisoblanishi mumkin bo‘lgan “muqobil moliyalashtirish
bozori”da, boshqa sharoitlar teng bo‘lgan taqdirda, moliyalashtirish
manbalarining bahosi, shunga mos ravishda pasayadi va h.k.;
Muqobil moliyalashtirish bozori an’anaviy bank yoki kapital
bozori
moliyasidan
“dezintermediatsiya”
(vositachilarni
moliyalashtirish zanjiri¬dan chiqarib yuborish) orqali farq qilib, yangi
texnologiya asosida uchinchi tomon sarmoyasini investorlar va
kreditorlar o‘rtasida bog‘laydi yoki uni jalb qiladi. Bu, o‘z navbatida,
358
tranzaksion xarajatlarni kamaytiradi va moliya bozori samaradorligini
oshiradi. Muqobil moliyalashtirish bozorining qanday faoliyat
ko‘rsatishini quyidagicha ifodalash mumkin
(1-rasm).
Rivojlanayotgan muqobil moliyalashtirish bozori vositalari
ba’zan bir-biriga mos keladi va bir-birining xususiyatlarini birlashtira
oladi. Masalan, bu o‘rinda muqobil moliyalashtirish shakllaridan
bo‘lgan P2P kreditlash (peer-to-peer lending) va kraudfanding
(crowdfunding) bozor krediti sifatida qaralishi mumkin.
|
