voqea kelgusida tahlil qilinadi. Aylana
yetarli darajada tajribaga
asoslangan ma’lumotlar bilan ta’minlangan va u kelgusida qo‘shimcha
tajribalar talab qilmaydigan asosiy voqealami ifodalaydi. Romb yetarli
darajada mukammal ishlab chiqilmagan voqealami ifodalaydi, bu
bilan xavfliliklami baholashda hisoblamasa ham bo‘ladi, ya’ni uni
tahlil qilish uchun ma’lumotlar yetmaydi. Qayd etilgan belgilardan
tashqari yana ikkita belgini kiritamiz. Ular bulevoy algebradan olingan
va mantiqiy sharoitlar yig‘indisini «yoki» va bir-biriga ko‘paytmasini
ifodalaydi. Ulardan birinchisi belgilaydiki, chiqadigan voqealar sodir
bo‘ladi, agar kiruvchi voqealardan biri sodir bo‘lsa, ikkinchi
chiquvchi voqealar sodir bo‘ladi, agar hamma kiruvchi
voqealar bir
vaqtda sodir bo‘Isa.
Biz bu belgilardan birinchisini aylana ichida «+» belgisi,
ikkinchisini esa aylana ichida to‘rtburchak belgisi bilan belgilaymiz.
Voqealar orasidagi bog‘lanish chiziqlar bilan ayrim vaqtlarda
strelkalarda ko‘rsatiladi. X avfliliklarning umumiy tahlili
o‘tkazilayotganda hodisalar daraxti va voqealar daraxti (uning
natijalari) qo‘llaniladi. Ular 2.2-rasmda keltirilgan.
2.2-rasm. Hodisalar daraxti ( 1 ) va voqealar daraxti, uning natijalari (2).
Daraxtni qurish quyidagicha bajariladi: nomaqbul voqealar (bosh,
markaziy) aniqlanadi, ana shular daraxtning uchini tashkil qiladi.
Odatda bosh voqeaning biri
tahlil qilinadi, ayrimlari aniq mantiqiy
sharoitlar yordamida oraliq va natijaviy fikrlar bilan bog‘lanadi.
Bosh yoki markaziy voqealar (shikast, baxtsiz hodisalar, avariya
yoki falokatlar) daraxt uchi, uning shoxlari bo‘lib, fikrlar to‘plami
ularga sabab zanjirlari sifatida xizmat qiladi; daraxt «barglari» -
hodisalar, dastlabki voqealar - asoslar (xodim
xatolari, jihozning
ishlamay qolishi, nomaqbul tashqi ta ’sirlar) bo‘lib, ularni
detallashtirilishni davom ettirish maqsadga muvofiq emas. Oxirgi
14
nomaqbul voqea (hodisa) ayrim signallarga qandaydir fikrlaming
o‘tishi. Bosh voqeani sabab zanjirini initsirlovchilar ana shu modul
bilan izohlanadi. Fikrlar shunday signallaming bosh manbasi bo‘lib
xizmat qiladi, bosh voqea esa uning oqavasi.
Mana shu daraxtni
qurishda fikrlaming yuqori va keyingi darajalaridan (oraliq holat)
foydalaniladi. Daraxtning bo‘g‘inlaridagi oqimni tartibga solish
uchun yuqorida k o ‘rib chiqilgan mantiqiy operatsiyalar «yoki» va
«va» ishlatiladi.
Voqealar d arax tin i qurish, hodisalar daraxtini qurishdan
boshlanadi. Bunda markaziy voqea ko‘rsatiladi,
u daraxtning uchi
bo‘lib hisoblanadi. Undan bir necha shoxlar chiqadi. Ular odamga
yoki atrof-m uhitga zarar yetkazishi mumkin bo‘lgan tartibni
ta’riflaydi, ular energiya va moddalar yo‘nalishiga nomaqbul ta’sir
ko‘rsatganda bu hodisa natijasida bo‘shaydilar.
Voqealar daraxti, hodisalar daraxti kabi mantiqiy tugunlar «va»
va «yoki» ega em as. Bu ko‘p p o g ‘onali yechimlar daraxtining,
boshqalardan ajralib turishining o ‘ ziga xos xususiyati shundaki, har
bir voqeaning tarmoqlanish yig‘indisi bimi
tashkil qiladi, ya’ni har
bir darajadagi barcha voqealar mustaqil voqealaming to‘liq guruhini
tashkil qiladi.
Hodisalar va voqealar daraxtini qurish nomaqbul vaziyatlaming
sabab-cqibatlari kelib chiqish zanjirini tasvirda ko‘rsatishga va shu
bilan birga ehtimollar nazariyasi va bulevoy algebra usullardan
foydalanish natijasida ulaming kelib chiqishi mumkinligini son
jihatdan baholashga imkon beradi. Hodisalar daraxti qanday
ishlatilishini misolda, ya’ni ishchi asbobini charxlayotganda ko‘z
shikastlanishi b ila n b o g ‘liq b o ‘lgan
baxtsiz hodisani tahlil
qilinayotganida ko‘r ib chiqamiz. B u hodisalar daraxti shu hodisalarga
mos keladigan 2.3 - rasmda keltirilgan.
Shunday qilib, hodisalar daraxtidan foydalanib shu shikastlanishni
tahlil qilib chiqamiz. Dastgohning xavfli doirasida ko‘z jarohatini
operator kabi xuddi shu xavfli doiraga kirib boshqa ishchi (operator
boMmagan odam) ham olishi m um kin. Agar operator himoya
ko‘zoynagini yechib qo‘ygan bo‘lsa yoki operator bo‘lmagan odam
himoyalovchi ko‘zoynaksiz xavfli doiraga kirib qolgan bo‘lsa,
shikastlanish sodir bo‘lishi mumkin. Qayd etilgan voqealardan
birinchisini biz tekshirmaymiz, y a’ni
malakali tajribasi yuqori
ishchining bunday harakat qilishi ehtimoli juda kam. Ehtimolga
1 5
yaqini — ko‘rsatilgan jarohatning operator bo‘lmagan odam dastgohning
xavfli doirasiga tushib qolishidan sodir bo‘lishi aniqroq. Buning sodir
bo‘lishi uchun dastgoh doimiy ishlashi lozim. Operator bo‘lmagan
odam ni dastgohning xavfli doirasiga kirib qolishiga majbur qilgan
sabab b o ‘lishi kerak. Misol uchun, operator bo4lmagan odam o‘z ishini
bajarishi uchun lozim bo‘lgan material va asboblami olishi zarur.
0 ‘tkazilgan tahlil, ogohlaatiruvchi tadbirlar shunga o‘xshash
shikastlanishlaming oldini olishga imkoniyat beradi. Bularga birinchi
bo‘lib asbob va materiallami dastgohning xavfli doirasi tashqarisida
joylashganligini kiritishmumkin, shuningdekcharxlovchi dastgohning
xavfli doirasida himoyalovchi ko‘zoynaksiz bo‘lish mumkinmasligi
to ‘g ‘risidagi yo‘riqnoma o‘tkazish ham maqsadga muvofiqdir.
Bizningcha, keltirilgan misollar yetarli
darajada sodda hodisalar
daraxtini ifodalaydi. Birmuncha murakkab hollarda uni sifatli tahlil
qilishda «dastlabki sharoitlaming minimal birligi» uslubi ishlatiladi.
