I B O Z I M
HAYOT FAOLIYATI
XAVFSIZLIGINING NAZARIY ASOSLARI
I BOB
XAVFLILIKLARNING ASOSIY
TAVSIFI VA ULAR HAQIDA MA’LUMOT
Hayot faoliyati xavfsizligi - xavflar va ulardan muhofazalanishni
o ‘rganuvchi fan^Bu fanda xavf tushunchasi asos bo‘lib xizmat qiladi.
Mazkur tushunchaga xos ayrim jihatlami ko‘rib chiqamiz.
X avf — hodisalar, jarayonlar yoki m a’lum sharoitda odam
sog Íig ‘ig a to‘g‘ridan-to‘g‘ri yoki bilvosita zarar yetkazishi, ya’ni
noxush oqibatlami keltirib chiqarishi mumkin.
Inson hayotiga va
sog‘lig‘ig a salbiy ta’sir ko‘rsatuvchi jarayon, hodisa xavfdir.
Odam yashash muhitining salbiy oqibatlari uning harakatlariga
va muhitning energetik holatiga bog‘langan holatda zarar yetkazishga
qodir.
Oxirgi ta’rifdagi «yashash muhiti» tushunchasi «atrof-muhit»
tushunchasi bilan bir xil, ular o‘z ichiga «biosfera», «texnosfera»lami
oladi. Keltirilgan ta’riflar «xavf>>atamasini yetarli darajada ifodalaydi.
Ammo xavfning alohida bir xususiyatini ko‘rsatib o ‘tishni zarur deb
hisoblaymiz: yashash muhitiga (tashqi muhitga) ta’sir qilinganda u
biosfera v a texnosferadagi tartiblilik darajasining pasayishiga olib
keladi, b o r tartiblilik pasayadi. Bu yerda
tartiblilik biosfera va
texnosfera elementlarining(bog‘liqlik) o‘zaro bog‘langanligi, fazoda
va vaqtda harakat qilishga qodir tuzilishlami hosil qiluvchilari
tushuniladi. Xavfning ta’siri natijasida tuzilishning toMiq yoki qisman
buzilishi sodir bo‘ladi,
uning tartibliligi kamayadi, harakat qilish
qobiliyati pasayadi yoki umuman to ‘xtaydi. Tarkib tartibining bunday
o ‘zgarishiga quyidagi misolni keltiramiz: tabiiy ofat yoki texnogen
halokat ta ’siriga uchragan shahar yoki hududning nolati. Keltirilgan
sistemalaming tartib holatini entropiya
tushuachasini ishlatish va
uni keng tarqalishi bilan baholash mumkin.
4
Ifoda qilinganda xavf bu - hodisa, obyekt, antropogen ta’sir yoki
ulaming kombinatsiyasi, mustahkam yashash muhitini buzuvchi yoki
buzishgaqodir b o ‘lgan, uning tartibliligini pasaytirishga, shuningdek
odamning hayoti va sog‘lig‘iga xavf keltiruvchi jarayon. Bu yerda
yashash muhitining mustahkam holati deganda uning tuzilishini va
fazoda hamda vaqtda harakatlanish
imkoniyatining saqlanishi
tushuniladi.
Bundan tashqari xavflilikni holat sifatida sharhlash mumkin,
qaysiki noqulay voqea va jarayonlaming kelishi ayrim sharoitlaming
sodir bo‘lishi mumkinligi aniq b o ‘lib qoladi. Xavf tushunchasi bilan
ayniqsa texnogen, ekologik yoki milliy xavfsizlik masalalari ko‘rib
chiqilayotganda bu tushunchalar o‘zaro bogMangan, ya’ni keng
ma’nodaxavf-xatar ostida mumkin boigan xavf yoki amalga oshirish
mumkin bo‘lgan u yoki bu xavf tushuniladi. Sistemalaming hammasi
ham
xavf-xatarga, kimyoviy yoki biologik faol komponentlaming
energiyasiga ega va odamning hayot faoliyati sharoitiga (kundalik
faoliyatiga) mos kelavermaydi. Xavflaming sistemasi va ulaming
yetarli darajadagi to‘liq tasnifi hozirgi vaqtgacha o‘rganilmagan.
Xavflar quyidagicha tavsiflanadi:
