97
28-§. JADIDchIlIK hARAKATINING TURKISTON
IJTImOIy-SIyOSIy VA mADANIy hAyOTIGA TA’SIRI
Jadidlar mafkurasiga ko‘ra
islom dini shaxsning
ma’naviy kamoloti va jamiyat rivojida muhim o‘rin
tutgan. Ular ushbu vazifani hal etmay turib, boshqa
muammolarni bartaraf qilishning iloji yo‘qligini anglab yetganlar. Ana shu
maqsadda 1909-yilda Mahmudxo‘ja Behbudiy, 1910-yilda Abdulla Avlo-
niy, 1915-yilda Abdurauf Abdurahim o‘g‘li Fitrat tomonidan islom tarixi-
ga oid asarlar yaratildi. Ushbu asarlarda ular islomning paydo bo‘lishi va
tarqalishining eng muhim bosqichlarini yoritib berdilar, shuningdek, islom
aqidalarining noto‘gri talqin qilinishiga qarshi chiqdilar.
Turkiston taraqqiyparvarlari tomonidan birin chi
navbatda amalga oshirilgan chora-tadbirlar qatorida
islom dini me’yorlarini, Qur’on
oyatlari va hadis-
larni, shariat hukmlarini to‘g‘ri
talqin etish, ta’lim
tizimini isloh qilish, uni zamon talablariga moslash-
tirish kabilar bor edi.
Milliy taraqqiyparvarlar
musulmon ruhoniyla-
rining fanga nisbatan salbiy munosabatda bo‘lgan
vakillarini qoraladilar.
Taraqqiyparvarlar islom di-
ni har bir musulmon
erkak va ayollarning bilim-
ga ega bo‘lishini ularning
zimmasiga burch qilib
qo‘yganligini keng targ‘ib qildilar.
Jadidlar ilm-fanni taraqqiyotning va farovonlik-
ning asosiy yo‘naltiruvchi kuchi hamda jaholatga qarshi kurashning birdan
bir vositasi deb hisobladilar. Ularning fikriga ko‘ra chin musulmon bo‘lish
uchun diniy bilimlar bilan birga dunyoviy bilimlarni, ayniqsa, matematika,
fizika, kimyo, tibbiyot, tarix va boshqa fanlarni bilishlari zarur deb hisob-
langan. Buni muqaddas Qur’on oyatlari va hadislar asosida tasdiqladilar.
Jadidlarning islomga oid g‘oyalari ularni islomning asosiy ta’limotini
o‘zgartirishga intilganlar, degan xulosaga olib kelmasligi kerak.
Sababi
ular o‘z faoliyatlarida Qur’onni ham, umuman, butun islom ta’limotini
ham to‘g‘ri izohlab berganlar. Ularning barchasi islom diniga va musulmon
an’analariga sodiq edilar. Ular islomga putur yetkazadigan urf-odatlarga,
jamiyat rivojiga va taraqqiyotiga xalal beradigan salbiy ko‘rinishdagi ho-
latlarga qarshi chiqdilar. Jadidlar johillikni tugatishga, omma orasida taraq-
qiyparvar g‘oyalar uyg‘otishga intildilar.
