O’ZBEKISTON XALQ TA’LIMI VAZIRLIGI
M.Z.Xalq - bu odamlar jamoasi boʻlib, ularning tili, madaniyati, sanʼati, dini boshqa jihatlarini birgalikda aks ettiradi. Xalq tushunchasi keng boʻlib jihatlari bilan birlashtiriladigan odamlar yigʻindisiga aytiladi. Vazir (arab. - yuk koʻtaruvchi) - oʻrta asrlarda Yaqin va Oʻrta Sharq davlatlarida, shu jumladan Oʻrta Osiyo xonliklarida hukumat idorasi yoki kengashi (devon) boshligʻi. V. lar vaziri aʼzam rahbarligida davlatni idora etish vazifalari bilan shugʻullangan. V. MURTOZAYEV, A.A.KUSHAKOV
TEXNOLOGIYA VA DIZAYN
METALLARGA ISHLOV BERISH TEXNALOGIYASI
O‘zbekiston Respublikasi Xalq Ta’limi Vazirligi tavsiyasi bilan darslik sifatida tasdiqlangan o‘quv dasturlariga binoan Davlat grant loyihasi asosida kengaytirib tayyorlangan
UMUM O’RTA TA’LIM MAKTABLARINI VI-SINFLARI UChUN DARSLIK
«Fan va texnologiya» nashriyoti
TOSHKENT 2012 y
UDK_____372. Respublika (lot. respublica, res - ish va publicus - ijtimoiy, umumxalq) - davlat boshqaruvi shakli, unda bar cha davlat hokimiyati organlari saylab qoʻyiladi yoki umummilliy vakolatli muassasalar (parlamentlar) tomonidan shakllantiriladi, fuqarolar esa shaxsiy va siyosiy huquqlarga ega boʻladilar. 864(075)
BBK 74.200.52.M 47 Ya 72.
Ushbu darslik Buxoro viloyati pedagogik kadrlarni qayta tayyorlash va malakasini oshirish instituti, Jizzax viloyati pedagogik kadrlarni qayta tayyorlash va malakasini oshirish instituti, Samarqand viloyati pedagogik kadrlarni qayta tayyorlash va malakasini oshirish instituti, Samarqand viloyati, Kattaqo‘rg‘on tumani № 7 –son umum o‘rta ta’lim maktabi, Jizzax shahar № 13 –son umum o‘rta ta’lim maktabi, Jizzax tumani № 54-son umum o‘rta ta’lim maktablarining o‘qituvchilari tomonidan ko‘rib chiqilgan.Samarqand - Samarqand viloyatidagi shahar. Viloyatning maʼmuriy, iqtisodiy va madaniy markazi (1938 yildan). 1925-30 yillarda Respublika poytaxti. Oʻzbekistonning jan.gʻarbida, Zarafshon vodiysining oʻrta qismida (Dargʻom va Siyob kanallari orasida) joylashgan. Jizzax viloyati - OʻzR tarkibidagi viloyat. Respublikaning markaziy qismida. 1973 y. 28 dek.da tashkil etilgan. Shim.-sharqda Qozogʻiston Respublikasi va Sirdaryo viloyati, jan.gʻarbda Samarqand, Navoiy viloyatlari, jan. Buxoro viloyati - O‘zbekiston respublikasining 12 viloyatlaridan biri. Oʻzbekiston viloyatlari ichida, chegasining kattaligi boʻyicha Navoiydan keyin ikkinchi oʻrinda turadi. 1938-yil 15-yanvarda tashkil etilgan. Darslik umum o‘rta ta’lim maktablari o‘qituvchilari va o‘quvchilari uchun tizilgan.
A.Qodiriy nomli Jizzax Davlat Pedagogika instituti ilmiy kengashida (2011 yil 29 dekabr, № 4) va Jizzax viloyat hokimligi xalq ta’limi boshqarmasi o’quv uslubiy kengashida nashr etishga таvsiya qilingan. Hokim ( Oʻzbekiston)da - viloyat, tuman, shaharda oliy mansabdor shaxs. U mahalliy vakillik va ijro etuvchi hokimiyat boshligʻi. H. lavozimining joriy etilishi oʻzbek milliy davlatchiligi anʼanalari va tarixiy tajribalarga asoslangandir.
TAQRIZCHILAR:
-
Nizomiy nomidagi Toshkent Davlat Pedagogika universiteti “Amaliy san‘at” kafedrasi mudiri p.f.d.Toshkent - Markaziy Osiyoning eng yirik qadimiy shaharlaridan biri - O‘zbekiston Respublikasining poytaxtidir. Oʻrta Osiyoning yirik sanoat-transport chorraxasi va madaniyat markazlaridan biri. Mamlakatning shimoli-sharqiy qismida, Tyanshan togʻlari etaklarida, 440–480 m teppalikda, Chirchiq daryosi vodiysida joylashgan. professor S.S. Bulatov.
-
Buxoro viloyati pedagogik kadrlarni qayta tayyorlash va malakasini oshirish instituti ”Mehnat ta’limi” kafedrasining mudiri professor J. R. Ramizov.
-
Samarqand viloyati pedagogik kadrlarni qayta tayyorlash va malakasini oshirish instituti ”Mehnat ta’limi” kafedrasining mudiri dosent B.M.Mironov.
-
Jizzax viloyati pedagogik kadrlarni qayta tayyorlash va malakasini oshirish instituti ”Mehnat ta’limi” kafedrasining mudiri dosent U.M.Maxmudov.
-
Respublika Ta’lim Markazi “Musiqa, san’at, mehnat ta'limi, Jismoniy kamolat va salomatlik” bo‘limi etakchi metodisti U. Tohirov.
-
Jizzax tumani № 54-son umum o‘rta ta’lim maktabi mehnat ta’limi o‘qituvchisi A.Yu.Yuldoshev.
-
Jizzax shahar № 13 –son umum o‘rta ta’lim maktabi mehnat ta’limi o‘qituvchisi N.Olmishov.
-
Samarqand viloyati, Kattaqo‘rg‘on tumani № 7 –son umum o‘rta ta’lim maktabi mehnat ta’limi o‘qituvchilari A.Aktamov, va H.Q.Ruziev.
ISBN
«Fan va texnologiya» nashriyoti
KIRISH
Ta’lim tizimlarini barcha jabhalarida erishilgan yutuq va yangiliklar jamiyatning ravnaqi uchun rivojlanish garovi bo’lib xizmat qiladi. Umum o’rta ta’lim maktab ta’lim tizimini markaziy funksiyalarini bajaruvchisi sifatida yosh avlodni har tomonlama to’liq kamol toptirishga va ularni dunyoviy bilimlar bilan qurollantirishda asosiy rol o’ynaydi.
Umum o’rta ta’lim maktablarida o’qitilayotgan mehnat ta’limi fani boshqa majburiy fanlar qatorida yosh avlodni umum mehnat ko’nikmalari va o’quv mahoratlarini shakllantirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Yosh avlodga o’qitilayotgan mehnat ta’limi fanini amaliy saviyasini oshirish uchun mehnat ta’limini barcha yo’nalishlari bo’yicha milliylikka asoslangan o’quv darsturi va darsliklarini tuzib yaratish, muvofiq o’quv moddiy bazalari tashkil qilish, ta’lim jarayoniga yangi pedagog va axborot texnologiyalarini qo`llash zarur bo’ladi. Milliylik asosidagi darsliklarini yangi avlodini yaratish uchun sobiq ittifoq davridagilarni ham hisoblab hozirgacha mavjud o’quv darsliklarini uslubiy tahlil qilib, ushbu mavjud o’quv darsliklarini muallifalarini yangi milliylik ruhi bilan sug’orilgan darsliklar haqidagi fikr mulohazalarini hisobga olib tarixiy ilmiy uslubiy manbalar barcha turdagi enseklopediyalar va mavjud darsliklardan uslubiy o’zgartishli didaktik joylashtirish orqali foydalanish kerak bo’ladi.
Umum o’rta ta’lim maktablarining 6-sinflariga mo’ljallangan mehnat ta’limini metallarga ishlov berish texnologiyasi yo’nalishi bo’yicha bo’lgan ushbu o’quv darsligini mavjud darsliklardan farqli o’laroq tarixiy va enseklopediyalar manbalardan didaktik o’zgartishlar orqali foydalanib, oldingi darslik mualliflarini uslubiy ko’rsatma va fikrlarini inobatga olgan holda milliylik asosida yaratildi.
Ushub o’quv darsligi mustaqillik davrida milliy g’oya ruhi bilan sug’orilgan. Mustaqillik - davlatning ichki va tashqi ishlarda boshqa davlatlarga qaram boʻlmay faoliyat koʻrsatishi. M. tamoyillariga rioya etish davlatlararo oʻzaro munosabatlarda yetakchi, hukmron qoidadir. Har bir davlatning mustaqilligini tan olish oʻzaro tinchtotuv yashashning prinsiplaridan biridir.
BOB I. MATERIALSHUNOSLIK
1.1.QORA METALL QOTISHMALARI.Metallar (yun. metalleuo - qaziyman, yerdan qazib olaman) - oddiy sharoitda yuqori elektr oʻtkazuvchanligi, issiq oʻtkazuvchanligi, elektr oʻtkazuvchanligi, elektr magnit toʻlqinlarini yaxshi qaytarishi, plastikligi kabi oʻziga xos xususiyatlarga ega boʻlgan oddiy moddalar. M. PO’LAT VA CHO’YANLARNI ISHLAB CHIQARILISHI.
Qora metallarning asosiy tarkibiy qismini temir tashkil qiladi. Ularning tarkibida temirdan boshqa ximiyaviy elementlar ham mavjud. Qora metallar mashinasozlikda eng ko’p qo’llaniladigan arzon materialdir. Qora metall materiali qotishmalaridan cho’yan va po’lat olinadi.
Rudalardan metallni sof holda ajratib olish ishi texnikada qaytarish, termik parchalash, almashinish prosesslash natijasida metallurgiyaning turli tarmoqlari (pirometallurgiya, gidrometallurgiya va elektro metallurgiya)da amalga oshiriladi. Metallurgiya (yun. metallurgeo -yerdan qazib chiqaraman) - rudalardan yoki tarkibida metall boʻlgan moddalardan metallar ajratib olish va metall qotishmalarga tegishli xossalar "berish" haqidagi fan; sanoat tarmogʻi. Nidoyatda toza metall olish uchun moddalarni vakuumda haydash metodidan ham foydalaniladi. Keyingi yillarda zonalar bo’ylab suyuqlantirish metodi ko’p qo’llanilmoqda. Bu metod yod moddaning suyuq metallda yaxshiroq, qattiq metallda yomonroq erishiga asoslangan. Zonalar bo’ylab suyuqlantirish metodi asosida (elektronnur lampalar bilan qizdirib) niobiy, tantal, volfram va boshqa metall yod moddalardan tozalanadi. Metall toza holda kamdan-kam ishlatiladi. Ko’pincha qotishma holida qo’llaniladi. Masalan, cho’yan, po’lat, jez, bronza, konstantan, melxior, nixrom va boshqa. Atmosfera sharoitida metall emiriladi (korroziyaga uchraydi). Metall buyumlarni emirilishdan saqlash alohida ahamiyatga ega. Mahsus zanglamaydigan po’latlarning yaratilishi bu masalani hal qilishga yordam beradi. Ishlatilishi kerak bo’lgan qora metallar temir rudani suyuqlantirishga tayyorlash, asosan maydalash( pechga tiqish), g’alvirdan o’tkazish (elash), rudani yuvish, bekorchi jinslardan apparat yordamida tozalab boyitish (elektro magnit usuli), rudani qizdirish, Aglomerilasiyalash (Aglomerilasiya mashinasida bo’laklash), O’tralash (har hil shaxtadan) bo’lganligi uchun ximiyaviy tarkibi normallash kabi operasiyalar orqali qayta ishlanib talab darajasida qora metall qotishmalari (cho’yan va po’lat) olinar ekan.
Po’lat asosan, domna pechlarida eritilgan cho’yan bilan chiqindi po’lat aralashmasidan olinadi. Konverterlar, marten pechlari va elektr pechlari asosiy po’lat ishlab chiqarish agregatlari hisoblanadi; Ishlab chiqarish, moddiy ishlab chiqarish - jamiyatning yashashi va taraqqiy etishi uchun zarur boʻlgan moddiy boyliklar (turli iqti-sodiy mahsulotlar)ni yaratish jarayo-ni; ishlab chiqarish omillarini isteʼ-mol va investitsiyalar uchun moʻljallangan tovarlar va xizmatlarga aylantirish. I.ch. ularda eritib olingan po’latlar esa konverter, marten va elektr po’lati deb ataladi. Po’lat eritish pechlari futerovkasining turiga ko’ra asosli va kislotali po’lat, metallni qolip (izlojnisa)da qotish xarakteriga ko’ra — sokin po’lat, yarimsokin po’lat va qaynovchi po’latga bo’linadi. Yuqori sifatli po’lat olish uchun qayta eritish prosessi qo’llaniladi. Kimyoviy tarkibiga ko’ra po’lat uglerodli va ligerlangan xillarga bo’linadi. Uglerodli po’latning tarkibida temir va ugleroddan tashqari marganes (1% gacha) va kremniy (0,4% gacha), shuningdek zararli aralashmalar — oltingugurt va fosfor ham bo’ladi.Kimyo, ximiya - moddalarning tuzilishi va oʻzgarishini oʻrganadigan fan. Kimyo boshqa fanlar qatori inson faoliyatining mahsuli sifatida vujudga kelib, tabiiy ehtiyojlarni qondirish, zaruriy mahsulotlar ishlab chiqarish, biridan ikkinchisini xrsil qilish va, nihoyat, turli hodisalar sirlarini bilish maqsadida roʻyobga chiqdi. Fosfor (yun. phosphoros - yoruglik tashuvchi, phos - yoruglik va phoro - tashiyman, lot. Phosphorus), P - Mendeleyev davriy sistemasining V guruhiga mansub kimyoviy element. Tartib raqami 15, atom massasi 30,97376. Ligerlangan po’lat tarkibida, bu komponentlardan tashqari, ligerlovchi elementlar (xrom, nikel, molibden, volfram, vannadiy, titan va boshqa) ham bo’ladi.Molibden (yun. molibdos - qoʻrgʻoshin; lot. Molybdaenum), Mo - Mendeleyev davriy sistemasining VI guruh elementi. Tartib rakami 42, atom massasi 95,94. Molibdenni 1778 yil molibdat kislotasi va uning tuzlari sifatida Molibden Sheyele ochgan, 1790 yil Molibden Gyelm ajratib olgan metall holdagi Molibden namunasi tarkibida uglerod va Molibden karbidi boʻlgan. Bu elementlar po’lat sifatini yaxshilaydi va uni alohida xossali qiladi. Dastlabki ikki raqam uglerodning o’rtacha miqdorini (konstruksion po’lat uchun prosentning yuzdan bir ulushi miqdorida, asbobsozlik po’lati va zanglamaydigan po’lat uchun prosentning o’ndan bir ulushi miqdorida); harflar ligerlovchi elementlarni, harflarning o’ng tomonidagi raqamlar esa elementlarning o’rtacha miqdorini (masalan, 3X13 markali P. 0,3% uglerod va 13% xrom borligini; 2x17N2 markali P. 0,2% uglerod, 17% xrom va 2% nikel borligini) ko’rsatadi. Agar harfdan keyin raqamlar bo’lmasa, u holda po’latda ligerlovchi element 1,5% dan ko’p emasligini (12XNZA markali po’latning tarkibida 1,5% dan kam xrom borligini; po’lat markasining oxiridagi A harfi po’latning yuqori sifatli ekanligini) bildiradi. Ishlatilishiga ko’ra po’lat quyidagi asosiy gruppalarga: konstruksion po’lat, asbobsozlik po’lati, alohida fizik-kimyoviy xossali po’lat (kislota bardosh po’lat, zanglamas po’lat, issiq bardosh po’lat, elektrotexnika po’lati va boshqalar) ga bo’linadi.
Marganesli po’lat — tarkibida 1% dan ortiq marganes bo’lgan po’lat. Ligerlangan po’lat jumlasiga kiradi. Marganesli po’lat termik ishlangandan keyin plastikligini o’zgartirmayli juda qattiq bo’lib qoladi. Uning G13, 15G, 20G. ZOG va boshqa markalari keng ishlatiladi. Masalan, tarkibid 1,0—1,3% uglerod (C) va 11 —14% marganes (Mg) bo’lgan PZ markali marganesli po’latdan kran strelkalari, traktor gusenisalari va mashinalarning turli detallari tayyorlanadi.
C ho’yan deb tarkibida temir va 2% dan ortiq uglerod hamda kremniy, marganes, fosfor, oltingugurt va hokazo elementlar bo’lgan metall qotishmasiga aytiladi. Cho’yan quymakorlik materiali bo’lib, u domna pechlarida temir rudalarini suyuqlantirib olinadi. Cho’yan ishlab chiqarishda temir rudalari, koks va suyuqlantirishni hamda keraksiz moddalarning ajralishini osonlashtirish uchun flyus ishlatildi. Cho’yan kul rang, oq va bolg’alanuvchi cho’yan turlariga bo’linadi. Kul rang cho’yanni sindirib qaralsa, uning to’q kul rang tusli ekani yaqqol ko’rinadi. Kul rang cho’yan yaxshi kesib ishlanadi. Undan mashina va stanoklarning staninalari tayyorlanadi. Kul rang cho’yan juda mo`rtligi uchun uni payvand qilib bo’lmaydi va undan uriladigan, cho’ziladigan, egiladigan detallar tayyorlash mumkin emas.
Cho'yanni ishlab chiqish - butun qora metallurgiyaning asosidir.Cho'yan domna pechlarida temir rudasidan eritilib olinadi. Pechlarning ichki hajmi 3000-5000 m3, bir sutkada 10 ming tonnagacha cho'yan eritilishi mumkin. Pechlar to'xtamasdan 5-10 yil ishlaydi. Temir rudasini, cho'yan olish uchun yoqilg'i (koks) bilan flyus (oxaktosh) birga to'ldiriladi. Shaxtada temir rudasi erib (1299 °C), temir yoqilg'ining uglerodi bilan, keraksiz moddalar esa flyuslar bilan birikadi. Mahsus joydan issiq havo uzatilgandan keyin temperatura ko'tariladi (1900 °C) va cho'yan tayyor bo'ladi va u bilan birga shlaklar paydo bo'ladi. Domna pechlarining mahsuloti kimyo tarkibiga va ishlatilish sohasiga qarab quyilgan cho'yan kulrang (quyma), oq cho'yan va ferroqotishmalarga bo'linadi. Mahsulot - iqtisodiy faoliyatning ashyolar va xizmatlarda mujassam etilgan natijasi. Uning moddiy-buyum shakli moddiy M. koʻrinishiga ega. Maʼnaviyat sohasida gʻoya, ixtiro va kashfiyotlar, yangi texnologiyalar, i.t.
Marten pechida eritish 6 8 soat davom etadi (1-rasm). Elektr pechlar yordamida po'latni quyish eng progressiv usullardan hisoblanadi, ularda elektr energiyasi issiqlikga aylantriladi. Elektr pechlar yordamida yuqori sifatli, shu jumladan ligerlangan po'lat quyiladi. Tarkibiga qarab po'latlar uglerodlangan va ligerlangan po'latga bo'linadi, ishlatilish sohasi bo'yicha - konstruksion, asbobsozlik va mahsus po'latlarga bo'linadi.
Cho’yan temir rudasini domna pechida eritib olinadi. Rudani koks mahsus ishlangan va yonganida yuqori darajada issiqlik beradigan
ko’mir bilan aralashtirib domna pechining yuqorisidan to’kiladi. Koks yaxshi yonishi uchun pechning ostidan uzluksiz toza issiq havo beriladi. Pechning ichida yuqori darajadagi harorat vujudga keladi va hosil bo’lgan cho’yan pechning tubiga oqib tushadi. Harorat (Temperatura) (lot. temperatura - kerakli aralashma, o'rtacha holat) - moddaning holatini issiq-sovuqligini tavsiflaydigan fizik kattalik. Erigan metall pechning teshigidan chiqib kovshga yig’iladi. Cho’yanni marten pechlarida, konvertorlarda va elektr pechlarda po’lat lomlari bilan aralashtirib po’lat hosil qilinadi.
1.2. KONTSTRUKSION VA ASBOBSOZLIK PO’LATLARINING TURLARI HAMDA MARKALARI
Mashinasozlikda ishlatiladigan po’latlar ishlatilish sohalariga va ximiyaviy tarkibiga ko’ra, tubandagi gruppalarga bo’linadi: Ishlatilishiga ko’ra:
1) konstruksion po’latlar, 2) asbobsozlik po’latlari.
Ximiyaviy tarkibiga ko’ra: 1) uglerodli po’latlar, 2) ligerlangan po’latlar.
1. Konstruksion po’latlar. Konstruksion po’latlar GOST 380-60 va 9543-60 ga muvofiq A, B va V gruppalarga bo’linadi.
A gruppa. Bu gruppaga kiruvchi po’latlarning mexanik xossalari garantiyalanadi. Bunday po’latlar iste’molchilarga list, balka, truba va boshqa buyumlar tarzida yuboriladi. A gruppa po’latlari bunday markalanadi: St.O, St.1, St.2, St.3, St.4, St.5, St.6 va St.7. Bu erda St. harflari po’latni bildiradi. Raqamlarning ortib borishi bilan po’latning puxtaligi (uglerod miqdori) ortib, plastikligi kamayadi. A gruppa po’latlarining markalari va ularning mexanik xossalari 1- jadvalda keltirilgan.
Ko`rsatkichlar
|
Po`latlarning markasi
|
St.0
|
St.1
|
St.2
|
St.3
|
St.4
|
St.5
|
St.6
|
St.7
|
Uglerod miqdori % …
|
0,23
gacha
|
0,07-0,12
|
0,09-0,15
|
0,14- 0, 22
|
0,18- 0,27
|
0,23- 0,37
|
0,38- 0,50
|
0,51- 0,63
|
cho`zilishdagimustahkamlik chegarasi kg/mm2
|
32-37
|
32-40
|
34-42
|
38-47
|
42-52
|
50-61
|
70-72
|
70-80 va undan ortiq
|
Nisbiy uzayishi, %....
|
26-30
|
26-28
|
24-26
|
21-24
|
14-21
|
15-17
|
11-13
|
7-9
|
Bu gruppaga kiruvchi po’latlarning ximiyaviy tarkibi garantiyalanadi.
Bunday po’latlar, odatda, qizdirib bosim bilan ishlash (bolgalash, shtamplash, prokatlash) uchun ishlatiladi. B gruppa po’latlarining markalari va ximiyaviy tarkibi 2-jadvalda keltirilgan.
Bu gruppaga sifatli konstruksion po’latlar kiradi, bunday po’latlarning mexanik xossalari ham, ximiyaviy tarkibi ham garantiyalanadi. Bunday po’latlar payvandlash uchun ishlatiladi, chunki chokning issiqlik ta’sir etuvchi zonasida metallning xossalari o’zgaradi.
Po’lat markasi
|
C, %
|
Si, %
|
Mn, %
|
S
|
P
|
ko’pi bilan %
|
MCtyu 0 . . . . .
|
< 0 , 23
|
-
|
-
|
0 ,- 070
|
0 , 060
|
MCt. 1 kp, KSt.
|
|
|
|
|
|
1 kp . . . . . . . . . .
|
0 , 05- 0, -12
|
< 0 , 05
|
0,25 -0,70
|
0 , 045
|
0 , 055
|
MCt. 2 kp, KSt.
|
|
|
|
|
|
2 kp . . . . . . . . .
|
0 , 09- 0, -15
|
< 0 , 07
|
0,25 -0,70
|
0 , 045
|
0 , 055
|
MCt. 3 kp, KSt.
|
|
|
|
|
|
3kp. . . . . . . . .
|
0 , 14- 0, -22
|
< 0 , 07
|
0,30 -0,70
|
0 , 045
|
0 , 055
|
MCt. . . . . . . . .
|
0 , 14- 0, -22
|
0,12- 0,30
|
0,40 -0,70
|
0 , 045
|
0 , 055
|
MCt. 4 kp, KSt.
|
|
|
|
|
|
4 kp . . . . . . . . .
|
0 , 18- 0, -27
|
< 0 , 07
|
0,40 -0,70
|
0 , 045
|
0 , 055
|
MCt. 4 . . . . . . . .
|
0 , 18- 0, -27
|
0,12- 0,30
|
0,40 -0,70
|
0 , 045
|
0 , 055
|
MCt. 5 . . . . . . . .
|
0 , 28- 0, -37
|
0,12- 0,35
|
0,50 -0,80
|
0 , 045
|
0 , 055
|
MCt. 6 . . . . . . . .
|
0 , 38- 0, -49
|
0,12- 0,35
|
0,50 -0,80
|
0 , 045
|
0 , 055
|
MCt. 7 . . . . . . . .
|
0 , 50- 0, -62
|
0,12- 0,35
|
0,50 -0,80
|
0 , 045
|
0 , 055
| Markada: M – marten ususlida , K – konvertor usulida ishlab chiqarilganligini
kn – yaxshi qaytarilmagan (qaynovchi) ekanligini ko’rsatadi.
GOST ga binoan, sifatli konstruksion po’latlar VST harflari va sonlar bilan belgilanadi.
Masalan, VSt. 1 bu po’latiniig mexanik xossalari St. 1 niki kabi bo’lib, ximiyaviy tarkibi MSt. Gkp. nikidekdir.
2. Asbobsozlik po’latlari. GOST 1435-54 ga ko`ra asbobsozlik po’latlarining ettita markasi bor: U7, U8, U9, U10, U11, U12, U13; yuqori sifatli asbobsozlik po’latlari quyidagicha markalanadi: U7A, U8A, U9A,U10A, UNA, U12A, U13A.
Asbobsozlik po’latlarining markalaridagi U harfi po’latning uglerodli ekailigini bildiradi, bu harfdan keyingi raqamlar o’nga taqsim qilinsa, po’lat tarkibidagi uglerodning prosent hisobidagi o’rtacha miqdori chiqadi: markadagi A harfi po’latning tarkibida S, F miqdori yo’q darajada ekanligini ko’rsatadi. Asbobsozlik po’latlarining markalari va o’rtacha mexanik xossalari 3- jadvalda keltirilgan.
Ko’rsatgichlar
|
Po’latning markalari
|
U7, U7A
|
U8, U8A
|
U9, U9A
|
U10, U10A
|
U11, U11A
|
U13, U13A
|
Uglerod miqdori % …
Termik ishlangandan keyingi qattiqligi, HRS
|
0,6-0,74
37-40
|
0,75-0,85
37-40
60-62
|
0,86-0,99
60-62
|
0,95-1,09
61-63
|
1,1-1,25
62-64
|
1,26-1,40
63-65
|
Asbobsozlik po’latida uglerod miqdorining ortib borishi bilan po’latnipg qattiqligi ham ortadi, ammo bunda po’lat mo’rt bo’la boradi. Shuning uchun zarb bilan ishlovchi asboblar, chunonchi, zubilo, bolg’a, temirchilik shtamplari, bolta, tesha va boshqalar U7 markali po’latdan yasaladi. Temirchilik - 1) temirni bolgʻalab turli buyumlar (ketmon, oʻroq, tesha va boshqalar) yasash kasbi. T. kishilik jamiyatining eng qadimgi davrlarida paydo boʻlgan. Mil. av. 3-4ming yillikda Eron, Mesopotamiya, Misrda temirni sovuklayin va qizdirib bolgʻalab, turli xil aslahalar, mehnat qurollari va boshqa buyumlar yasalgani maʼlum. Metallarni sovuqlayin shtamplashda ishlatiladigan shtamplar, kesgichlar va shunga o’xshash asboblar U8 va U9 markali po’latlardan yasaladi. Ish prosessida zarb emaydigan asboblar, masalan, parma, freza, metchik, plashka, razvyortka, zenker va boshqalar yanada qattiq po’latlardan—U10, U11 yoki U12 markali po’latlardan yasaladi.
|
