Metallarga ishlov berish stanoklari/
    Metall qirqish stanogi (metallorejushiy stanok)— buyumlarga, asosan qirqish asbobi bilan qirindi yo’nib ishlov beradigan mashina. Shuningdek, plastmassa, shisha, keramika singari metallmas materiallarga ishlov berishda ham qo’llaniladi.Plastik materiallar yoki plastmassalar - sintetik yoki tabiiy yuqori molekulali birikmalar asosidagi organik materiallardir. Ular isitish va bosim natijasida oʻz shaklini oʻzgartirish va sovutilgandan keyin berilgan shaklni saqlab qolish qobiliyatiga ega. Ishlatilishiga ko’ra quyidagi xillarga bo’linadi: universal (umumiy ishlarga mo’ljallangan)— detallarga ishlov berishda turli operasiyalar bajaradi; ko’p ishlarga mo’ljallangan — keng nomenklaturadagi buyumlar uchun chekli operasiyalar bajaradi; ixtisoslashtirilgan — bir xil nomdagi yoki shakldagi o’xshash detallarga ishlov beradi; mahsus — bir xil tip o’lchamli detallarga ishlov beradi. Avto matlashtirish darajasiga ko’ra, avtomat liniyalar, ya’ni mexanizm va qurilmalar (elektron, elektr, pnevmatik, gidravlik) sistemasidan iborat bo’lgan (shu bilan birga raqamli boshqarish programmasi bo’lgan) avtomat-stanoklar; bularda energiya, material, axborotlarni olish, o’zgartirish, uzatish va ulardan foydalanish prosesslari to’la mexanizasiyalashgan bo’ladi; avtomatik ish siklida ishlaydigan yarim avtomat — stanoklar; bunda ish sikli detalga ishlov berilgandan so’ng uziladi va tayyor detal olinib, uning o’rniga yangisi qo`yilgandan so’ng yana boshlanadi; qo’lda boshqariladigan metall qirqish stanoklari bo’ladi. 22- rasm.
Metall kesish stanogi —metall va boshqa materiallardan buyumlar tayyorlash maqsadida ularga kesib ishlov beradigan mashina. Mashinasozlik, asbobsozlik va sanoatning boshqa tarmoqlaridagi jihozlarning asosiysi hisoblanadi.
Materiallarga ishlov berish qadimdan ma’lum; u paytlarda detal qo’l bilan aylantirilib, tosh va boshqa keskichlar bilan yo’nilgan. 12-asrda qo’l bilan harakatlantiriladigan tokarlik parmalash stanoklari, 14-asrga kelib esa suv tegirmoni yordamida harakatlantiriladigan stanoklar paydo bo’lgan. Mexanik stanoklar, asosan, Italiya, Fransiyada tayyorlangan, Rossiyaga ham o’sha erlardan keltirilgan. Italiya (Italia), Italiya Respublikasi (Repubblica Italiana) - Yevropa jan. da, Oʻrta dengiz havzasida joylashgan davlat. Apennin ya.o., Sitsiliya, Sardiniya va b. kichik orollarni oʻz ichiga olgan. Mayd. Rossiya (ruscha. Россия), Rossiya Federatsiyasi (ruscha. Российская Федерация) - Yevropaning sharqida, Osiyoning shimolida joylashgan mamlakat. Maydoni jihatidan dunyoda eng katta mamlakat. Quruqlikdagi chegarasi 22125,3 km, dengiz chegarasi 38807,5 km. R. 1711 yilda Florensiyadan Rossiyaga usta Zinger tayyorlagan stanok keltirilgan. Keyinchalik uni Pyotr I ishga taklif qilgan. Saroy ustaxonasida rus mexanigi A. K. Nartov (1694—1756) stanok konstruksiyasini ishlab chiqishda va ularni yaratishda qatnashgan. Shuningdek, dunyoda birinchi mexanik supportli va almashinadigan tishli g’ildirakli tokarlik-vint kesar stanogi (1738) yaratildi. Keyinchalik bu stanoklar Germaniya, Fransiya, Shveysariya va AQShda takomillashdi.Fransiya (France), Fransiya Respublikasi (République Française) - Gʻarbiy Yevropadagi davlat. Gʻarbda va shim. da Atlantika okeani hamda LaMansh boʻgʻozi, jan.da Oʻrta dengiz bilan oʻralgan. Maydoni 547,03 ming km². Amerika Qoʻshma Shtatlari (AQSh, ingl. United States of America) - Shimoliy Amerikadagi mamlakat. Poytaxti - Vashington shahri, BMT aʼzosi. Amerika Qoʻshma Shtatlari Sharqdan Atlantika, gʻarbdan Tinch okeani, janubi-sharqdan Meksika qoʻltigʻi bilan oʻralgan. Shveysariya (Switzerland, nem. Schweiz, frans. Suisse, ital. Svizzera), Shveysariya Konfederatsiyasi (nem. Schweizerische Eidgenossenschaft, frans. Conferderation Suisse, ital. Confederazione Svizzera) - Markaziy Yevropada joylashgan davlat. Germaniya (nem. Deutschland), Germaniya Federativ Respublikasi (nem. Bundesrepublik Deutschland) - Markaziy Yevropadagi davlat. Shimoliy Boltiq dengizlari sohilida joylashadi. Maydoni 357 ming km2. Aholisi 81,084 million kishi (30. Sentyabr 2014)
Detallarga ishlov berish aniqligiga ko’ra, normal, yuqori, yuksak, nihoyatda yuksak va alohida (master-stanok) aniqlikdagi; texnologik belgilariga yoki ishlatadigan asbobining tipiga ko’ra, tokarlik, parmalash va yo’nib kengaytirish, silliqlash va o’lchamga etkazish, kombinasiyalangan, tish va rezba ochish, frezalash, randalash, o’yish hamda protyajkalash va boshqa metall qirqish stanoklari bo’ladi. Bunda stanoklarning yangi tiplarini loyihalash boshlangan edi. 1970 yilga kelib 1817 tip o’lchamli metall kesish stanogi yiliga 230 ming donadan ishlab chiqarishga erishildi. Metall kesish stanogini ishlab chiqarish bir necha yo’nalishlarda takomillashmoqda.
T exnologik xususiyatiga ko’ra, metall kesish stanogi tokarlik, randalash, yo’nib kengaytirish, parmalash, frezerlash, silliqlash stanoklariga bo’linadi. Tokarlik stanogida dumaloq buyumlar va detallarning tashqi sirtlari ishlanadi, rezbalar ochiladi; randalash stanogida yassi sirtlar ishlanadi; parmalash stanogida dumaloq teshiklar ochiladi; yo’nib kengaytirish stanogida dumaloq buyum va detallarning teshiklari ko’plab kengaytiriladi; frezerlash stanogida tekisliklar, shakldor sirtlar ishlanadi, tishlar ochiladi; silliqlash stanogida sirtlarga pardoz beriladi. Tuzilishiga ko’ra, metall kesish stanogi gorizontal, vertikal va qiya xillarga; bir va ko’p shpindelli, ko’p supportli hamda ko’p keskichli, karusel portal va boshqa tiplarga bo’linadi. Metall kesish stanogining stasionar, ko’chma, stol ustiga o’rnatib ishlatiladigan xillari bor. Asosiy ish organi — keskich, parma, freza, abraziv doira. Bir xil detalga metall kesish stanogi bilan bir necha usulda ishlov berish mumkin. Metall kesish stanogining avtomat va yarim avtomat xillari ham bor.
Randalash stanogi— mashinasozlikda — tekis yuzalarni ishlashga mo’ljallangan metall kesish stanogi. Bajaradigan ishi va tuzilishiga qarab, bo’ylama, ko’ndalang va o’yish stanoklari (keskichi vertikal harakatlanadigan) ga bo’linadi. Ish prosessi asosiy — kesish (randalash) va salt yurish vaqtidagi ilgarilama-qaytma harakatdan iborat.
Ko’ndalang randalash stanogi buyumlarning kichik va o’rtacha o’lchamli gorizontal, vertikal va qiya yuzalarini randalash uchun ishlatiladi. Buylama randalash stanogi buyumlarning to’g’ri chiziqli ensiz va uzun yuzalarini randalash uchun ishlatiladi. Bo’ylama randalash stanogida, asosan, stolga mahkamlangan zagotovka stanina yo’naltiruvchilari bo’ylab suriladi. Stoykalarning vertikal yo’naltiruvchilariga traversa mahkamlangan. Unga esa ikki keschik tutqichli support o’rnatilgan. Ishlov beriladigan buyumning gabarit o’lchamlariga qarab, traversani stoykada surish va tegishli vaziyatga mahkamlab qo’yish mumkin. Randalash vaqtida vertikal supportlar bilan yon support davriy ravishda surilib turadi. Randalash stanogi stanok staninalari, plitalar, podshipnik korpuslarning tagliklari va boshqalarga ishlov berish uchun ishlatiladi; 2) yog’och ishlashda — aylanuvchi keskichli mashina. Yog’och buyumlar sirtini silliqlash (asosan, arra izini yo’qotish), buyumni aniq o’lchamga keltirish, shakldor profil hosil qilish (masalan, plintuslar) va boshqa maqsadlarda ishlatiladi. Bir, ikki va to’rt tomonlama randalaydigan xillari bor. To’rt tomonlama randalash stanogi
(23-rasmga qarang) yarim avtomat hisoblanadi. Unda 4 ta va undan ko’p keskichli val, qo’zg’almas silliqlash keskichi va yog’ochni surib turadigan mexanizm bor.
Tokarlik stanogi —ko’ndalang kesim doiraviy bo’lgan buyumlarga qirindi olish yo’li bilan (yo’nib) ishlov beradigan metall kesish stanogi. Vazifasiga qarab universal va mahsus tokarlik stanogiga, ishlov beriladigan materialiga qarab metall, yog’och va boshqa materiallar ishlaydigan tokarlik stanogiga, ishlab chiqarish xarakteriga va ish unumdorligiga sarab markaziy, revolver, bir va ko’p shpindelli, ko’p keskichli, karusel, avtomatlar, yarim avtomat va boshqa tokarlik stanogiga bo’linadi.
Mahsus tokarlik stanogi ma’lum detallar, masalan, silliq va pog’onali vallar, prokat valiklar, turli trubalar va b. buyumlarga ishlov beradi. Universal tokarlik stanogi tokarlik ishlaridan tashqari turli xil operasichlarni bajaradi. Universal stanoklardan eng ko’p tarqalgani tokarlik-vint qirqish stanoklaridir.
T okarlik stanogi asosan, stanina 1, oldingi babka 4, ketingi babka 6 dan iborat (24-rasmga). Stanina — stanokning asosiy qismi bo’lib, oldingi 2 va ketingi tumbalarga o’rnatiladi. Staninaga stanokning barcha uzellari joylashtiriladi. Stanina bir vaqtning o’zida support 7 ning bo’ylama salazkalarini va ketingi babkani stanok o’qi bo’ylab yo’naltirish uchun xizmat qiladi. Oldingi babka staninaga qo’zg’almaydigan qilib mahkamlangan, unga stanokning muhim qismi — shpindelli uzel montaj qilingan. Oldingi babkada shpindelning turli tezliklar beryalian yuritma (tezliklar qutisi) bor. Shpindel ichi hovol val bo’lib oldingi uchiga patron yoki planshayba o’rnatiladi. Oldingi babka korpusida revers mexanizmi bor, revers mexapizmi esa rezba qirqishda supportning surishlar yo’nalishiki o’zgartirish uchun xizmat qiladi. Ketingi babka staninaning o’ng tomoniga o’rnatiladi; markazlar orasiga siqib qo’yilgan zagotovkani tutib turish. asboblar (parma, zenker, razvertka va boshqani mahkamlash uchun xizmat qiladi va asboblarning surilishini ta’minlaydi.
Support 7 ko’ndalang va bo’ylama salazkalardan iborat bo’lib, staninaning yo’naltiruvchilari bo’ylab harakatlanadi. Salazkalar ustiga keskich tutqich o’rnatilgan, keskichni ko’ndalang va bo’ylama yo’nalishda hamda shpindel o’qiga nisbatan istalgancha burchak ostida dastaki va mexanik siljishiga imkon beradi.
Fartuk 5 support karetkasiga mahkamlangan. Unda supportni surish mexanizmlari joylashgan. Surish vali 9 dan bo’ylama va ko’ndalang yo’nalishda, surish vinti 10 dan esa rezba qirqishda foydalaniladi. Surish qutisi 11 supportni bo’ylama va ko’ndalang surilish kattaligini o’zgartiradi, shuningdek surish vali yoki surish vintlariga kerakli harakat uzatadi. Harakat - borliqnint ajralmas xususiyati boʻlgan oʻzgaruvchanlikni (q. Barqarorlik va oʻzgaruvchanlik) ifodalovchi falsafiy kategoriya. H. tushunchasi imkoniyatlarning voqelikka aylanishini, roʻy berayotgan hodisalarni, olamning betoʻxtov yangilanib borishini aks ettiradi. Tokarlik-vint qirqish stanoklarida tokarlik, yo’nib kengaytirish, parmalash, rezba qirqish va boshqa ishlardan tashqari, moslamalar yordamida silliqlash, frezalash va boshqa ishlarni bajarish mumkin.
UMUMIY MA’LUMOT
Ma’lumki, kesib ishlash yo’li bilan metalldan zarur shaklli va o’lchamli buyumlar tayyorlashda zagotovkadagi ortiqcha metall qismi yo’nib tashlanadi. Bir qism metallning qirindi tarzida chikib ketishi bu usulning kamchiligidir. Masalan, texnologiya metodlari ilg’or bo’lgan avtotraktor sanoatida ham zagotovka og’irligining qarib 25 prosenti qirindi tarzida isrof bo’ladi. Mamlakatimizda yiliga bir nucha tonna qora metall qirindiga ketadi. Ammo, shunga qaramay, mashinasozlikda asosiy o’rinni mexanik ishlash ishg’ol qiladi va unga detal teyyorlashga ketadigan vaqtning 40 — 50 prosenti sarf bo’ladi.
Buning sababi shuki, metall kesish stanoklarida ishlangan detallarning shakli, o’lchamlari boshqa usullarda ishlangan detallarnikiga qaraganda aniq., yuzalari esa tekis va toza chiqadi. Shuning uchun ham bu usul tobora takomillashtirilmoqda va rivojlantirilmoqda
. Yo’niladigan buyumning katta-kichikligiga qarab, tegishli gabaritdagi stanoklar ishlatiladi. 25- rasmda soat detallari, masalan, qo’l soati balansining o’qi ishlanadigan kichik tokarlik stanogi keltirilgan, uning gabariti (o’lchamlari), taxminan 120x200 mm bo’lib, u stol ustiga o’rnatiladi. Ayniqsa yirik buyumlar ii:lashda ancha baquvvat stanoklardan foydalaniladi. Kramatorsk zavodida chiqariladigan tokarlik-vint qirqar stanogi ana shunday stanoklar jumlasidandir.
Bu stanokda diametri 3,2 m va uzunligi 16 m gacha bo’lgan buyumlar ishlanadi; stanokning og’irligi 170 t 26- rasmda Novosibirsk og’ir stanoklar zavodida tayyorlangan bo’ylama-randalash stanogi keltirilgan, bu stanokda uzunligi 8 m, eni 3 m va balandligi 2,5 m gacha bo’lgan zagotovkalar ishlanadi. Novosibirsk (1903-25 yillarda Novonikolayevsk) - RF dagi shahar, Novosibirsk viloyati markazi, Ob daryosidagi pristan. Ob dar-yosining har ikkala sohilida. N. yaqiniga Novosibirsk GES qurilgan va Novosibirsk suv ombori bunyod etilgan. Turbinalarning va og’irligi 170 t gacha bo’lgan boshqa mashinalarning detallari Kolomensk zavodida ishlab chiqariladigan qudratli karusel stanoklarida ishlanadi (27- rasm).
B u stanok planshaybasiga (aylanuvchi doiraviy stoliga) o’nta „Moskvich" mashinasini joylashtirish mumkin. Stanokning balandligi 12 m, og’irligi 500 t dan ortiq bo’lib, 260 mg ga yaqin maydonni egallaydi. Stanoksozlik sanoatimiz hozir yiliga 180 mingdan ortiqroq tur metall qirquvchi stanoklar ishlab chiqarmoqda va korxonalarimizni zarur stanoklar bilan ta’minlamoqda.
28-rasm. Qudratli karusel stanogi.
Ishlab chiqarish korxonasi uchun zarur tipdagi stanoklar shu korxonaning xarakteriga, ya’ni mahsulotning ko’plab, se-riyalab, yakka (individual) ishlab chiqarilishiga yoki uning remont qilish korxonasi ekanligiga borliq. Ravshanki, ko’plab ishlab chiqarishda har kuni bir operasiyaning o’zi takrorlanadigan korxonaga uncha mur.akkab bo’lmagan stanok kerak, bunda prosesslarni avtomatlashtirish va stanoklarni b'itta avtomatik liniya qilib birlashtirish uchun qulay sharoit tug’iladi.
Yakka-yakka buyumlar ishlab chiqaruvchi korxonalarda yoki remont ustaxonalarida sharoit butunlay boshqacha bo’ladi. Bu erda turli xil detallarning zagotovkalarini ishlashga, turli operasiyalarni bajarishga imkon beruvchi metall kesuvchi stanoklar kerak bo’ladi. Bunday stanoklar universal yoki umumiy ishlar uchun mo’ljallangan stanoklar deyiladi. Bu stanoklarning tuzilishi, zaruriyatga ko’ra, stanokning ish organlariga turli tezliklar beruvchi mexanizmlar bilan bog’liq bo’ladi 29 – rasm.
2.6. STANOKLARNING XARAKAT UZATISH VA O’ZGARTIRISH MEXANIZMLARI.
Qo’zg’aluvchan birikmalarda harakat muayyan maqsadni ko’zlab ayrim elementlardan boshqa elementlarga uzatiladi. Masalan, o’yinchoq avtomobilda aylanma harakat mikroelektr dvigateldan g’ildiraklarga uzatiladi va ularni aylantiriladi. Harakatlarni faqat uzatish emas, balki o’zgartirish ham mumkin. Buning misolini chilangarlik tiskisida yaqqol ko’ramiz: dastaning aylanma harakati qo’zg’aluvchan labning ilgari surilishiga aylanadi. Mexanik uzatmalardagi harakatlar muayyan shakldagi va o’zaro nisbiy harakatga ega bo’lmagan detallardan iborat zvenolar orqali amalga oshadi.
Harakatlanish turi harakatlanayotgan detallarning shakliga va ularning uzatmadagi joylashuviga bog’liq bo’ladi. Mexanizmning o’ziga xos muhim jihati unga kiradigan zvenolarning muayyan harakatlanishidir, Qo’zg’aluvchan zvenolarning har biri ma’lum bir xolatda uzatmaning detallaridan bittasi ko’zg’almas qilib o’rnatilgan va boshqa qo’zg’aluzchan detallarga tayanch bo’ladigan takdirdagina harakatlanadi. Uzatishda stanina, korpus, asos, kronshteyn va hokazolar ana shunday tayanch bo’lishi mumkin. Xarakatni o’zi bilan birikkan boshqa zvenoga uzatadigan zveno-etakchi va shu harakatni qabul qiladigan zveno etaklanuvchi zvenolar hisoblanadi.
Tasmali, tishli, zanjirli va boshqa uzatishlar aylanma harakatning mexanik uzatmalari deyiladi. Ularning har birida tayanch, etakchi va etaklanuvchi zvenolar bo’ladi. Ikkita yondosh zvenoning nisbiy harakatlana oladigan holda birikishi kinematik juftni tashkil qiladi.Tasmali uzatma (30-rasm) aylanma harakatni cheksiz tasma hamda etaklovchi va etaklanuvchi shkivlar orqali masofaga uzatadi,
T asmali uzatmalar keng va ponasimon tasmali bo’ladi. Ular tasma bilan shkivlar orasidagi ishqalanish kuchi hisobiga burovchi momentni uzatadi. Shuning uchun uzatma ishonchli ishlashining asosiy sharti tasmaning etarli darajada tortilishi va shkivlar bilan yaxshi tishlashuvidir. Tasma bo’sh tortilsa, sirpanib ketadi va kuch etaklovchi shkivdan etaklanuvchi shkivga uzatilmaydi.
Tasmali va boshqa mexanik uzatmalarning muhim jihati uzatish nisbati va uzatish sonidir. Etaklanuvchi valning aylanish chastotasi pog’onali shkivlar yordamida o’zgartiriladi, ya’ni etakchi valning aylanish chastotasi va tasmaning uzunligi o’zgarmaydi. Buning uchun faqat ikkala shkivning pog’onalari almashtiriladi. Pog’onali shkivlardan iborat tasmali uzatmalar tokarlik, parmalash, frezalash dastgohlari va hokazolarda qo’llanadi. Tasmali uzatmaning asosiy afzalliklar: bir maromda, shovqinsiz ishlashi, aylanishini etakchi va etaklanuvchi vallar o’qlarining orasidagi turli masofalarga uzata olishi, ortiqcha yuk tushganida tasmaning shkivlarga nisbatan sirpanishidir. Ularning kamchiliklari esa: katta quvvatni uzatishda tasmaning qo’pol aylanishi, tarang tortishni taqozo qilishi, vallar va tayanchlarni zo’riqtirishidan iboratdir. Tishli uzatmalar (31-rasm) aylanma harakatni tishli g’ildiraklar yordamida uzatadi.
Ular diametrlari va tishlarining soni har xilligi bilan etaklanuvchi vallarning aylanish chastotasini o’zgartirish imkonini beradi. Tishli uzatish mexanizm etakchi tishli g’ildirakli etakchi val va etaklanuvchi tishli g’ildirakli etaklanuvchi valdan iborat bo’ladi. Etakchi va etaklanuvchi g’ildiraklar tishlari hamda qadamining bir xilligi uchun tishlashib turadi. Tishli uzatmaning uzatish soni etakchi g’ildirak tishlari soni Z1 ning etaklanuvchi g’ildirak tishlari soni Z2 ga nisbati bilan aniklanadi, ya’ni I = Z1 Z2 bo’ladi. Tishli g’ildirakning diametri qanchalik katta bo’lsa, undagi tishlar soni shunchalik ko’payadi. Shuning hisobiga tishli uzatma katta kuchlarni uzatish imkonini beradi, etakchi va etaklanuvchi g’ildiraklarning siljishi sodir bo’lmaydi. Agar etakchi va etaklanuvchi vallar parallel holatda joylashgan bo’lsa, aylanishni uzatish silindrsimon to’g’ri va qiyg’os tishli g’ildiraklar yordamida amalga oshiriladi. Bir-biriga nisbatan burchak hosil qilib turgan vallarda aylanishni uzatish konussimon g’ildiraklar yordamida amalga oshadi (32-rasm). Tishli uzatmalar ko’proq mashina va mexanizmlarda, masalan, tokarlik, parmalash dastgohlari va hokazolarda qo’llanadi.
Zanjirli uzatma (33- rasm)dan aylanishni olisroq masofaga uzatish va bunda uzatishlar sonini doimiy saqlash lozim bo’lgan hollarda foydaladi.
Eng oddiy zanjirli uzatma tishli etakchi g’ildirak (yulduzcha) li etakchi val, etaklanuvchi yulduzchali etaklanuvchi val hamda zanjirdan iborat bo’ladi. G’ildiraklarning tishlari mahsus ko’rinishda va zanjirning zvenolariga moslab ishlanadi. Rolikli, vtulkali va tishli zanjirlar eng ko’p tarqalgandir. Zanjirli uzatmaning uzatishlari soni Bunda 2 — etakchi g’ildirak tishlarining, etaklovchi g’ildirak tishlarining soni. Zanjirli uzatma asosiy afzalliklari: keng tasmali uzatmaga nisbatan ixchamligi; tasmali uzatmadagiga nisbatan valga kamroq og’irlik tushishi; aylanishni bitta zanjir orqali bir nechta vallarga va ancha olis (5—8 metrgacha) masofaga uzata olishi; nisbatan kam quvvat yo’qotishi (FIK 0,98 gacha) dir. Ana shu afzalliklari bilan birga zanjirli uzatmaning qator kamchiliklari ham bor. Zanjirning sharnirlari eyilishya natijasida uzayishi, unga xizmat ko’rsatish (moylash, rostlash, uzayishi bartaraf etish va hokazolar) ning tasmali uzatmalarga xizmat ko’rsatishdan qiyinligi ana shular jumlasidandir.
Zanjirli uzatmalar qishloq xo’jalik va transport mashinalarida (motosikl, velosiped va hokazolarda) keng qo’llanadi. Friksion uzatma vallarga o’rnatilgan ikkita g’ildirak va 2 dan iborat bo’ladi. Aylanma harakat etakchi va etaklanuvchi g’ildiraklarning gardishlari o’rtasidagi ishqalanish hisobiga uzatiladi.(34-rasm).
H arakatni o’zgartirish mexanizmlarining eng ko’p tarqalgan turlari vintli, reykali, kulachokli, krivoship shatunli mexanizmlardir. Vintli mexanizm kuchni oshirish maqsadida aylanma harakatni ilgarilanma harakatga aylantirish uchun qo’llanadi.(34-rasm).
Vintni aylantirishda vorotok dastasiga ma’lum darajadagi kuch bilan ta’sir ko’rsatiladi.
Ana shu kuch buralish va bo’shalish natijasida vintning bo’ylamasiga suriladigan gaykada bir necha marta ortadi. Ana shu xossasi tufayli vintli mexanizm ko’pincha kuchni ancha oshirish zarur joylarda, masalan, tiskilarda, domkratlarda, press va hokazolarda qo’llanadi. Vintning bir aylanishida vintli mexanizmdagi gaykaning ilgarklanma surilishi rezba qadamining kattaligiga teng bo’ladi. Bu esa vint oborotlarining soniga bog’liq holda gaykaning ilgarilanma surilishi kattaligini aniq bilish imkonini beradi. Vintli mexanizmning ana shu xususiyati ham undan texnikada keng foydalanish zaruratini keltirib chiqaradi.
Masalan, bu mexanizm toqarlik, frezalash, randalash dastgoxlarida uzatishlarning uzunligi yoki tezligi aniq belgilangan ilgarilanma harakatlarni amalga oshirish uchun xizmat qiladi. Reykali mexanizm (35-rasm) aylanma harakatni ilgarilanma yoki aksincha harakatga aylantirish uchun mo’ljallanadi. Bunday uzatma ikki xil bo’ladi.
Uning birinchi xilida shesternya aylanadi va reykani suradi (shesternyaning aylanma harakati reykaning ilgarilanma harakatiga aylanadi); ikkinchi xilida esa reyka qo’zg’almas bo’lib,shesternya uning ustida harakatlanadi.
Krivoshipshatunli mexanizm ichki yonish dvigatellarida, porshenli nasoslarda, kompressorlar va bug’ mashinalarida qo’llanadi. U (36- rasm) asosan quyidagi qismlardan iborat bo’ladi: krivoship 1, shatun 2, silindr (yoki yo’naltirgich)
3, porshen 4, porshen barmog’i 5. Krivoshipshatunli mexanizm yordamida porshenning to’g’ri chiziqli ilgarilanma qaytma harakati krivoship va valning aylanma harakatiga aylanadi (ichki yonish dvigatellarida) yoki valning aylanma harakati porshenning to’g’ri chiziqli ilgarilanma qaytma harakatiga aylanadi (kompressorlarda). Kulachokli mexanizmdan kulachokning aylanma harakatini turtgich 3 ning vaqt-vaqtida ilgarilanma harakatiga aylantirish uchun foydalaniladi (37-rasm). Kulachok har xil shaklda bo’lishi mumkin. Turtgichni kulachok sirtiga prujina 2 zichlab turadi. Kulachokli mexanizmlar metall qirqiladigan dastgohlarda, ichki yonish dvigatellarida, tikuv mashinalari va hokazolarda qo’llanadi.
2.7.TOKARLIK VINT QIRQISH STANOGINING VAZIFASI, QO’LLANILISHI, UMUMIY TUZILISHI
Tokarlik Stanogi —ko’ndalang kesimi doiraviy bo’lgan buyumlarga qirindi olish yo’li bilan (yo’nib) ishlov beradigan metall kesish stanogi. Vazifasiga qarab universal va mahsus tokorlik stanogiga, ishlov beriladigan materialiga qarab metall, yog’och va boshqa materiallar ishlaydigan tokarlik stanogiga, ishlab chiqarish xarakteriga va ish unumdorligiga qarab markaziy, revolver, bir va ko’p shpindelli, ko’p keskichli, karusel, avtomatlar, yarim avtomat va boshqa tokarlik stanogiga bo’linadi. Mahsus tokarlik stanogi ma’lum detallar, masalan, silliq va pog’onali vallar, prokat valiklar, turli trubalar va boshqa buyumlarga ishlov beradi. Universal tokarlik stanogi tokarlik ishlaridan tashqari turli xil operasiyalarni bajaradi. Universal stanoklardan eng ko’p tarqalgani tokarlik-vint qirqish stanoklaridir.
Tokarlik stanogi asosan, stanina 1, oldingi babka 4, ketingi babka 6 dan iborat (38-rasm). Stanina—stanokning asosiy qismi bo’lib, oldingi 2 va ketingi 3 tumbalarga o’rnatiladi. Staninaga stanokning barcha uzellari joylashtiriladi.
Stanina bir vaqtning o’zida support 7 ning bo’ylama salazkalarini va ketingi babkani stanok o’qi bo’ylab yo’naltirish uchun xizmat qiladi. Oldingi babka staninaga qo’zg’almaydigan qilib mahkamlangan, unga stanokning muhim qismi — shpindelli uzel montaj qilingan. Oldingi babkada shpindelga turli tezliklar bera oladigan yuritma (tezliklar qutisi) bor. Shpindel ichi hovol val bo’lib 1 oldingi uchiga patron S yoki planshayba o’rnatiladi. Oldingi babka korpusida revers mexanizmi bor, revers mexanizmi esa rezba qirqishda supportning surishlar yo’nalishini o’zgartirish uchun xizmat qiladi. Ketingi babka staninaning o’ng tomoniga o’rnatiladi; markazlar orasiga siqib qo’yilgan zagotovkani tutib turish. asboblar (parma, zenker, razvertka va boshqalarni) ni mahkamlash uchun xizmat qiladi va asboblarning surilishini ta’minlaydi.
Support 7 ko’ndalang va bo’ylama salazkalardan iborat bo’lib, staninaning yo’naltiruvchilari bo’ylab harakatlanadi. Salazkalar ustiga keskich tutqich o’rnatilgan, keskichni ko’ndalang va bo’ylama yo’nalishda hamda shpindel o’kiga nisbatan istalgancha burchak ostida dastaki va mexanik siljishiga imkon beradi.
 Fartuk 8 support karetkasirga mahkamlangan. Unda supportni surish mexanizmlari joylashgan. Surish vali 9 dan bo’ylama va ko’ndalang yunalishda, surish vinti 10 dan esa rezba qirk.ishda foydalaniladi. Surish qutisi 11 supportni bo’ylama va ko’ndalang surilish kattaligini o’zgartiradi, shuningdek surish vali yoki surish vintlariga kerakli harakat uzatadi. Tokarlik-vint qirsish stanoklarida tokarlik, yo’nib kengaytirish, parmalash, rezba qirqish va boshqa ishlardan tashqari, moslamalar yordamida silliqlash, frezalash va boshqa ishlarni bajarish mumkin.
Tokarlik vint ochuvchi dastgohlari. Maktab ustaxonalarida TB-4, TB-6, TB-7 rasumli tokarlik-vint ochuvchi dastgohlar ishlatiladi. TB-6 rasumli dastgoh, TB-4 rasumli dastgohning mukammallashgan varianti bo'lgani uchun biz TB-6 va TB-7 dastgohlarini ko'rib chiqamiz.
TB-6 tokar-vint ochuvchi dastgohi asosiy tokarlik operatsiyalarini hamda silindr va konussimon yuzlarni ochish, toreslarni qirqish, umuman qirqish, parmalash va rezba ochish uchun mo'ljallangan. Tokar vint ochuvchi dastgohi TD-6 quyidagi asosiy qismlardan iborat: stanina, oldinga markaz, fartuk, orqa markaz, gitara (39-rasm).
O ldingi markaz staninnaning chap tomonida ikkita vint bilan qotiriladi. Ish payitida har doim uzatgich qutisida moy kerakli miqdorda boiishi shart. Orqa markaz ishlov berilayotgan detaining ikkinchi tomonini ushlab turish uchun xizmat qiladi. Dastgoh himoyalash moslamasi bilan jihozlangan. Supportda ishlovchini strujkadan hiraoyalovchi ekran o'rnatilgan.
Agar ekran tushirilmagan bo'lsa, unda dastgoh o'chib qoladi, elektroblok orqali. Patron va planshayba elektroblok bilan jihozlangan. Dastgohni yog'lash uchun I-30A moyi ishlatiladi. Moyni tepa qopqoqni ochib quyiladi. Stanina, support, orqa markaz, yuruvchi vint, yuruvchi vint podshibniklari va valiklar qo'l bilan yog`lanadi.
TV-7 tokarlik vint ochuvchi dastgohi ikkita tumbaga joylashtirilgan
(40-rasm). Oldingi markaz staninaning chap tomonida o'rnatilgan.
|
