6-cинфлар учун

Sirtlarni yuqori darajada pardozlash, jilvirlash, jilolash va aniqligini ta’minlash maqsadida ishqalash ishlari bajariladi. Ishqalash natijasida 0,02 mm gacha qalinlikdagi qirindi chiqarilib, sirtning aniqligi 0,001—0,002 mm gacha etkaziladi.

Sirtlar pasta, jilvir kukuni, maydalangan shishalar bilan ishqalanadi.

Ishqalash ishqalanuvchi sirtlarga mos shakldagi mahsus ishqalovchi asbob — pritirlar yordamida bajariladi. Ular yas­si, silindrik (sterjen va halqa shaklida), rezbasimon va mahsus shaklli bo’ladi (72-rasm).

Pritirlar cho’yan, qizil mis, qo’rg’oshin, shisha, qattiq yog’ochlardan tayyorlanadi.

1. Pritirlarning sirtiga ishqalovchi materiallar qoplanadi. Buning uchun:

a) pritirlar kerosin bilan yuvilib, artib quritiladi.

b) ularning sirtiga mashina moyi bilan kerosin aralashmasi surtiladi;

v) yassi pritir yuziga ishqalovchi material kukuni sepiladi yoki pasta surtiladi;

g) po’lat jo’va bilan pritirga bosib ishqalovchi material yopishtiriladi — qoplanadi. (73-rasm, a);

d) jo’va shaklidagi pritir­larning sirtiga ishqalovchi materil qoplash uchun ular yuzaga poroshok sepilgan yoki pasta surtilgan plita ustida
yumalatiladi (74-rasm, b).

2. Yassi sirtlarni ishqalashda detalni pritir (plita)ga qo’yib, ortiqcha bosmasdan uning ustida ilgarilama-qaytar va aylanma harakatga keltirib ishqalanadi (74-rasm,a). So’nggi ishqalashda plita ustiga ishqalovchi material sepmasdan mashina moyi bi­lan kerosin aralashmasi surtilib ishqalash davom ettiriladi.

3. Yupqa detallarning zehlarini ishqalashda detalni brusokka jips qadar tutiladi va u bilan birgalikda pli­ta (pritir) ustida ishqalanadi(75-rasm, b).

4. Bir necha yupqa detallarning zehlarini ishqalashda ularni plita ustida tekislab terib, strubsina billi siqiladi va bir butun holda ishqalanadi (75- rasm, v).

6. 
   TOKARLIK VINT QIRQISH STANOGIDA ISHLASH.
   

Keskich ushlagichda shunday o'rnatiladiki keskich uchi shpindel o'qidan tepada turishi kerak. Keskich balandligini o`lchash uchun burchakli shablondan foydalaniladi (76-rasm,d) Agar keskich uchi markazlar chizig'idan past bo'lsa, unda uning tagiga yumshoq poiatdan planka qo'yiladi (76-rasm, a). Keskichning to'g'ri joylanganligini orqa markaziga nisbatan tekshiriladi (76-rasm,b). Keskichning chiqib qolgan joyi uning qalinligidan bir yarim uzunlikdan oshmasligi kerak (76-rasm, a). Qo'pol ishlov berilgan paytda keskich ishlov berilayotgan detal o'qidan 0,5-1 mm baland joylanishi kerak. Qattiq materiallarga ishlov berilganda keskich markaziy chiziqdan 0,5-1 mm past joylanadi. Detalga nixoyaviy ishlov berilganda keskich uchi detaining markaziy chizig'i bilan teng joylashtiriladi.

Tokarlik-vint qirqish dastgohida ishlashni o’zlashtirish uchun avvalo uni boshqarish yo’llarini bilib olish kerak. Qo’lda boshqarishda shpindel qo’zg’almas bo’lishi lozim. Bo’ylama va ko’ndalang surish maxovikchalarini aylantirib, keskichni zagotovkaning sirtida 1 —1,5 mm masofaga suriladi. Bo’ylama surish maxovikchasi bilan keskichni o’ngdan chapga ohista va bir maromda surish mumkin.

Keskichni bo’ylama surish patron kulachogiga 5—6 mm qolganida to’xtatiladi. Keyin ko’ndalang surish maxovikchasini aylantirib keskichki zagotovkadan uzoqlashtiriladi. Bu operasiyani bir necha marta takrorlanadi. Dastgohni sinab ko’rishdan oldin keskichni zagotovkadan uzoqroq tutib o’ng tomonga olinadi va ishga tushirish knopkasini knopka stansiyasiga bosiladi. Bunda patronning yuqori qismi ishlash tomoniga aylanishi kerak. Shundan so’ng dastgoh to’xtatiladi.

Ishga tushirish sxemasidan foydalanib, tezliklar va surishlar qutichalarining dastalari yordamida dastgohni zagotovka aylanishining kerakli chastotasiga hamda keskichii uzatishga sozlanadi. Ba’zan shpindel aylanishining zarur chastotasini belgilashda dastalar siljimay qoladi. Shunday hollarda shpindelni qo’l bilan aylantirish kerak, shundan keyin dastalar osongina o’z joyiga keladi.

Dastgohning harakatlanadigan barcha qismlari tamomila to’xtaganidan keyingina tishli uzatmalarni almashlab ilashtirish mumkin. Zagotovkani uch kulachokli o’zi markazlanadigan patronga o’rnatish va mustahkamlash.

Zagotovkani o’rnatishdan oldin support (fartuk) karetkasi o’ng tomon chetiga va barcha dastalarni, maxovikchalar hamda knopkalarni salt holatga keltirish kerak. Detalni patronga o’rnatishda kalitni patronning uyalaridan biriga kiritish va uni ikkala qo’l bilan soat mili yo’nalishining teskarisiga aylantirish, kulachokni zagotovkaning diametridan kattaroq qilib ochish lozim. O’ng qo’l bilan zagotovkani patronga o’rnatish, chap qo’l bilan esa kalitni kulachoklar zagotovkani siqib olgunicha aylantirish kerak. Zagotovka patronning ichiga kamida 25—30 mm kirishi shart va 60—70 mm gacha qulochga ega bo’lishi kerak. Patron kalitini ikki qo’l bilan burab zagotovkani patronga bir oz mustahkamlash lozim(77-rasm,a,b).

O’ng qo’l bilan tores kalitini soat mili yo’nalishining teskarisiga aylantirish, kesqich tutgichning mahkamlovchi vintini burab keskichni bemalol o’rnatiladigan qilib olish lozim.

Keskich-tutgichga o’rnatilgan keskich markazlar o’qiga perpendikulyar holatda va keskich tutgichning sirtidan o’z balandligiga nisbatai 1—1,5 baravar chiqib turishi kerak(78-rasm).

Keskichni avval ikkita vint bilan mahkamlab, uning uchini pinolning markaziga yaqinlashtirish lozim. Zarur bo’lsa, vintlarni bo’shatib, keskichtutgichning ostiga bir necha qavat qistirmalar qo’yish mumkin. Vintlarni burab keskichning uchi bilan pinolning markazini to’g’rilash lozim. Shundan keyin keskichni yaxshilab mahkamlash zarur.

Keskichni limb bo’yicha bir o’tishdagi kesish chuqurligiga o’rnatish uchun ko’ndalang surish limbi bo’linmasining qalinligini bilish kerak. TV-6 tokarlik-vint qirqish dastgohidagi ko’ndalang surish limbi bo’linmasining qalinligi 0,025 mm dir. Shuning uchun ko’ndalang surish limbi bir bo’linma burilsa, keskich 0,025 mm ga teng kesish chuqurligiga qo’yilgan bo’ladi, detal tashqi sirtining diametri 0,025 mm emas, 0,025X2 mm, ya’ni 0,05 mm qisqaradi (79-rasm).

Bo’linmalarning umumiy sonini aniklab, keskich va zagotovkani mustahkamlash, qo’lda surish mexanizmini ishga tushirish, dastgohni to’xtatib, keskichning uchini aylanayotgan zagotovkaga yaqinlashtirish kerak. So’ngra keskichni o’ng tomonga yurgizish, uning uchi bilan zagotovka toresi oraligini 6—8 mm qilish va dastgohni to’xtatish lozim.chap qo’l bilan ko’ndalang surish vintining dastasini ushlab ,o’ng qo’l bilan limp diskini nol shtrix belgi chizig’iga to’g’ri kelgunicha burash kerak. Shundan sung keskichni limp bo’yicha bo’linmalarining talab qilingan sonigacha surish va limpni nol bo’linmaga qo’yish lozim.

Dastgox ishga tushirilgach zagatovka bo’linmasiga 2-3 mm qo’lda yo’nish va keskichni dastlabki o’rniga qaytarib, dastgohni to’htatish kerak. Silindirsimon sirtlarni yo’nish yo’llari.

Yaroqsizlikning oldini olish.

Tokarlik operasiyalarini bajarishga qo’yiladigan talablarga rioya qilmaslik natijasida turli yaroqsizliklar kelib chiqishi mumkin. Masalan, ketingi babkaning shpindel markazi o’qiga nisbatan siljib ketishi detalning konussimon bo’lib qolishiga olib keladi. Tores sirtining detal o’qiga nisbatan noperpendikulyarligi supportning yo’naltiruvchi ko’ndalang sirpanishidagi tirqishlar tufayli yoki zagotovka qulochining kattalish natijasida keskichning siqilishi sababli kelib chiqadi. Bochkasimonlikning sababi keskichni kuchli bosishda zagotovkaning bukilishidir.

Keskich yaxshi charxlanmagan, to’g’ri o’rnatilmagan yoki qirqish rejimi noto’g’ri tanlangan hollarda ishlov berilgan sirt g’adir-budur bo’lib qoladi.

Mehnatning xavfsizligi uchun:.

1. 
   Tokarlik dastgohida silindrsimon sirtlarni ishlash, tores va o’yiqlarni yo’nish, ariqchalar ochish va zagotovkani qirqib olish, detallarda faskalar hosil qilish kabi operasiyalarni bajarishda quyidagi xavfsizlik texnikasi qoidalariga rioya etish zarur:
   
2. 
   Zagotovkani patronga va keskichni keskichtutgichga mustahkam o’rnatish.
   
3. 
   Kalitni patronda qoldirmaslik.
   
4. 
   Uzun detallarni yo’nish ketingi babkani markazidan foydalanish.
   
5. 
   Keskichni ishlayotgan detalga asta – sekin yaqinlashtirish.
   
6. 
   Yo’nishda chiqqan qirindilarni cho’tka yoki ilmoq bilan tozalash.
   
7. 
   Dastgohni aylanadigan barcha detallarni, tasmali va tishli uzatmalarning mahsus to’sqichlar bilan o’ralgan bo’lishi.
   
8. 
   Detalni aylanib turgan paytda o’lchamaslik.
   
9. 
   Kiyim dastgoxining aylanadigan detallariga o’ralib ketmasligi uchun xalatning englari va etagini eg’ishtirib olish
   
10. 
    Dastgohni to’htatishda aylanayotgan patronni qo’l bilan bosmaslik.
    
11. 
    Dastgshoh atrofidagi havf tug’dirmaslikgiga ishonch hosil qilingach uni ishga tushirish.
    
12. 
    Ketingi markaz zagotovkadan qochmasligi uchun uni vaqti – vaqtida tekshirib va moylab turish.
    

1. 
   Uch qulaqochli patronga zagotovkani o’rnatishning asosiy qoidalarini ayting va buning yo’llarini ko’rsating .
   
2. 
   Keskichni keskichtutgichiga o’rnatishning bajarilishini tushintiring va ko’rsating.
   
3. 
   Keskich zagotovkaning markazidan past va yuqori o’rnatishining nimalarga sabab bo’lishini gapirib bering.
   
4. 
   Silindirsimon sirtlarga ishlov berishning toreslar va o’yiqlarni yo’nish usullarini tushintiring va ko’rsating.
   
5. 
   Nima uchun detallarda faska ochiladiq ularni ta’riflab bering.
   
6. 
   Detal yoki zagotovkani qirqib olishning yo’llarini tushintiring. Silindirsimon qilib yo’nilgan detallarning ishlangan toreslari va o’yiqlarining, qirqib olingan zagotovkaning sifati qanday tekshiriladiq
   
7. 
   Tokarlik dastgohini ishlashda vujudga keladigan yaroqsizliklarni ayting va ularni turlarini ta’riflang.
   

7. 
   STANOKDA PARMALASH ISHLARI
   

Parmalash uchun mo'ljallangan detallarni o'matish va qotirish, ularning o'lchami va kofigurasiyasiga bogiiq (80-rasm). Mayda detallarni diametri 10 mm dan kam bo'lgan teshiklarni parmalash uchun, ulami tiskida mahkamlash mumkin (80-rasm, a, e). Aylana shakldagi detallarni prizmali moslama yordamida o'rnatib qotiriladi (80-rasm, b, e).

Mash

1. 
   XALQ XUNARMANDCHILIGINI BADIIY XUNARMANDCHILIKKA AYLANISH TARIXI
   

O’zbekistonda badiiy xunarmandchilikning rivojlanishi yashash tarzi tufayli madaniyat shakllanib borishi bilan xayotiy extiyojlariga va moddiy extiyojlarga xam badiiy bezak berish zaruriyati tug’ila bordi. Xalq xunarmandchiligi texnologiyasi badiiy xalq xunarmandchiligi texnologiyasiga aylana bordi.

Masalan: Pichoqlarni yasashda bezaklashtirish ishlari va ularni go’zallashtirish xamda madaniy did berish ishlari yaxshilanib bordi. Badiiy xunarmandchilik insonning o’zini xam go’zallikka intilishi chorlaydi.

Gazlama, yog’och va metall asosidagi milliy xalq xunarmandchiligini rivojlanishi yosh avlodni o’quvchi malakasini oshirishda katta axamiyatga ega. Jumladan, metallarga ishlov berish asosidagi xalq xunarmandchiligi soxalari bo’yicha O’zbekiston o’quvchilariga badiiy xunarmandchilikni o’rgatish, ayniqsa mustaqillik yillarda milliy xunarmandchilikni badiiylashtirish tarmog’ini o’rgatishga keng yo’l ochib berildi . Uzbekistonda xozirgi kunda metall asosidagi xunarmandchilik etuklashib badiiy xunarmandchilikka aylandi. Ulardan kandakorlik, miskorlik, pichoqsozlik va boshqa temirchilik soxalari muxim o’rin egallaydi. Badiiy xunarmandchilikni ishlab chiqargan mahsulotlari, xayotda , ro’zg’orda yoki zeb-zar bezak vazifasini o’taydigan nafis asbob va buyumlar xisoblanadi.

Badiiy Buyumlar — kundalik xayotda. ruzgorda ishlatiladigan yoki zeb-znynat. bezak vazifasini utaydigan nafis asbob va buyum-lar hisoblanib , ular uy-ruzgor anjomlari, kiyim-kechak, badiiy gazlamalar, kurol-aslaxa, uyma naksh-lar, nakshin yozuvlar kabi moddiy xayotning turli tomonlariga oid xalk tasviriy va amaliy-bezatuvchilik san’ati mahsulotlarini uz ichiga oladi. Kupgina mamlakatlar uz badiiy mahsulotlari b-n mashxur: xitoy chinnisi, eron gilami, xind fil suyagi mahsulotlari, arab bezaklari, chex shishasi shular jumlasidandir.Badiy buyumlar nnsoniyat tarixining yangi tosh dav-rida (neolit) yuzaga kelgan. Dastlab sopol va suyakdan yasalgan bu buyumlarning shakli, ularni tayyorlash va bezash texnikasi juda sodda bulgan. Tosh davridan sunggi jamiyat xayotidagi notekis tarakkiyot xalqlar yashash saviyasining xam turlicha bulishini takozo egdi. Misrda mil.

Bu davrda sopol idish ishlab chiqarish xatto kichik kishloklarda xam keng tarakkiy etdi. Amir Temur-ning buyrugi bilan yasalgan doshkozonning shakli va nakshlari metalldan Badiy buyumlar. yaratishning keng i.mkoniyatlarini namoyish kildi.

Miniatyuralarda tasvirlangan ayollarning takinchoqlaridan usha davrda oltin, kumush va misdan yasalgan, rangli toshlar kadalgan zargarlik buyumlarining nafis va murakkabligini xam aniklash mumkin. Kulolchilik, miskarlik, degrezlik, zargarlik.

Keyinchalik badiiy xunarmandchilik mahsulotlari va ularni tarixi xaqida to’xtalamiz. Xozir badiiy xunarmandchilikning zargarlik, kandakorlik, miskorlik va temirchilik bo’yicha rivojlanish yurtimizdagi axamiyati xaqida to’xtalib o’tamiz.

Keyingi yillarida xalq amaliy badiiy san’atining barcha turlari singari zargarlik san’a-tida ham umumiy uslubga xos buyumlar ishlab chiqarish ko’paydi va zargarlik artellari tashkil etilib ular birlashtirildi. 1975 yilda xalq badiiy kasb hunari to’g’risida e’lon qilingan qaror juda katta ahamiyat kasb etdi. Bu qarordan so’ng ko’pgina zargarlik korxonalari qaytadan ochildi. Ustaxonalar ken-gaytirildi. Hozirgi vaqtda xalq ommasining madaniy-maishiy ahvoli, farovonligi, zargarlik buyumlariga bo’lgan ehtiyoji yanada ortdi| Jum-huriyatimizning Buxoro, Toshkent, Samarkand, Andijon, Farg’ona va boshqa shaharlardagi zargarlik korxonalarida zargarlik buyumlari (uzuk, to’g’nag’ich, tillakosh, zirak singari) ishlab chiqarilmoqda. \Ayniqsa Toshkent zargarlik fab-rikasi kollektivining ishlari diqqatga sazovor-dir. U erda 100 dan ortiq rang-barang ziynat va sovg’abop buyumlar tayyorlab chiqarilmoqdaU Bu buyumlarni jumhuriyatimizning turli chekkala-rida ko’rish mumkin. U erda mashhur zardo’zlar ishlamoqda. Shulardan biri Ibrohim Javorov-dir, Uni do’stlari qo’li gul zargar deb bili-shadi. U metallga jon kiritib, sehrli va nafis zeb-ziynatlar yasaydi. U ko’p yillik boy taj-ribalari va zargarlik san’ati sirlarini yosh-larga sidqidildan o’rgatib ko’pgina shogirdlar etishtirdi. Ustaning Jalol Sodiqov, Ibrohim Javorov, Abdukarim G’aniev, O’lmas Shoakbarov, Shohida Karimjonova, Halima Oymatova kabi yigirmadan ortiq shogirdlari ishlamoqdalar. Hozir jumhuriyatimizning Andijon, Toshkent, Samarkand, Xorazm, Farg’ona, Buxoro va boshqa shaharlarida zargar ustalarimiz bugungi kunda yangi materiallar va shakllarni ishlatish bilan birga, zargarlarning eng yaxshi qadimiy an’ana-lari va boy tajribalaridan samarali foy-dalanib kelmoqdalar.

Shuning uchun 30 yil-larga kelib misga zarb qilish ustalari juda kamayib ketdi. 1930 yilda Samarkand badiiy bilim yurti tashkil etildi. 1932 yilda esa Tosh-kentda badiiy o’quv ishlab chiqarish kombinati tashkil etildi. Buxoroda esa sobiq «Uzpromsoyuz» ornamentlaridan birida shogirdlar tayyorlash yo’lga qo’yildi, Bu o’quv ishlab chiqarish kombinatlariga Xiva, Qo’qon, Buxoro, Samarkand va boshqa shax,arlardan kandakor, kulol, yog’och uyma-kor va boshqa san’at turlari ustalari taklif qilindi. Ular rrasida kandakor usta S. Xudoyberganov x,am bor edi. 1920—1940 yillarda O’zbekistonda kandakorlik sak’ati yanada rivojlandi. 1960 yillarda esa jumhuriyat davlat sanoat korxonalarida tashkiliy pala-partishlik oqiba-tida kandakorlik buyumlari ishlab chiqarish inqirozga duch keldi. Qo’qon va Xivadagi kandakor­lik ishlari uncha-muncha davom etdi. Hozirda kandakorlik san’atiga e’tibor kuchaydi. Bu san’atni qayta tiklash x,aqida bir qancha karorlar qabul qilindi. Kandakorlik ustalari tayyorlashga katta e’tibor berilib maktablarda to’garaklar, o’rta mahsus hamda oliy o’quv ;ortlarida bu hunar sirlari o’rgatilmoqda. Sanoat vazirligi xamda O’zbekiston Rassomlar uyushmasi xalq ustalari tayyorlashda salmoqli xizmat qilmoqdalar. Rassomlar uyush-masi hamda xalk, ustalari asarlarining so’nggi ko’rgazmalarida kandakorlik ishlari yanada ko’payib, xalq amaliy san’ati turiga bo’lgan g’amxo’rlik samarasini bermoqda.

Pichokchilikni yanada rivojlantirish uchun O’zbe-kistonning turli viloyatlarida artellar va hunarmandlar tayyorlaydigan o’quv yurtlari ochildi. 1932 yilda Chustda sobiq»Qizil kuch» nomli artel tuzildi. Bu erda pichoqlar ishlab chiqarila boshlandi. 1949 yildan boshlab Artel rayon maishiy xizmat ko’rsatish kombinati deb ataladi. 1970 yilda Chust shahrida pichoq ishlab chiqarish zavodi qurildi. Chust pichoqlarining dovrug’i butun mamlakatga tarqaldi. Chust pichoq-lari Butunittifoq ko’rgazmalaridagina emas, balki, Hindiston, Suriya, Polsha, Turkiya, Bol­gariya, Vengriya, Belgiya, Shvesiya va boshsa chet mamlakatlardagi ko’rgazmalarda munosib o’rinlarni egalladi.

2. 
   
   Download 13,29 Mb.