PICHOQ YASASH TEXNOLOGIYASI.
Pichoqchilik ishi mayda va nozik bo’lib, juda mayda asbob-uskunalar ishlatilgan. Pichoqchilikning katta do’konida usta bosqonchi va damg’ir birgalikda ishlagan.Mehnatda usta va bozg’onchi qatnashib damni goh usta, goh bosqonchi bosib turadi. XIX asr va XX asrning birinchi yarmida pichoqning dumi po’latdan yasalgan, uning dastasi esa suyak, muguz yoki yog’ochdan yasalgan. Pichoqning dastasi karkidonning muguzidan filning tish va suyagidan yasaladi. Pichoqqa ajratilgan temir qalam bilam kesiladi, Bo’lingan har bir bo’lakdan bittadan pichoq tayyorlanadi. Bo’laklarni Andijon, Namangan, Qorasuv, Marg’ilon pichoqlari kesindi deb yuritadilar. Ish jarayoni esa kesindi qilish deb yuritiladi.Metall bo’lakchasini o’tda toblab olib sandonga qo’yib bosqon hamda bolg’a bilan urib tig’ keltiriladi. Agar metall etarli bo’lsa dum ham yasaladi. Ustalarimiz asboblarni keskir, puhta bo’lishi uchun ish jarayonida suvga tiqib olinadi. Bu jarayonni sug’orish yoki suv berish deb ataladi. Yasaladigan po’latni qattiq-bo’shligiga qarab suv beriladi, Pichoqni qizdirib keyin suvga tiqib yana o’tda qizdirib qarab turilsa yasalayotgan pichoqni qizigan qizil rangi ketib sarg’ish tusga kiradi. Shu vaqtda suvga tiqilsa tilla rang tusi saqlanib qoladi. Bu jarayonni tilla rangga sug’orish deb yuritiladi. Agar shu jarayonda ko’k rangda kizdirsa suvga tiqilsa, unda ko’kka sug’orish deb ataladi. Oqish tusga kirganda sug’orilsa, oqqa sug’orish deb yuritiladi. Tig’ sug’orilib bo’lingandan so’ng, ya’ni o’tda bo’ladigan ish jarayoni tugaydi. Uni g’iraga qistirib katta chorsi egovda egovlanadi. Ortiqcha joylari olib tashlanadi. Pichoq qabzagirlik asbobiga qistirib uni bir tomonga yupqa qilib charxlanadi. Bu jarayonni dam olish deb ataladi. Shundan so’ng yirik va mayin pardoz beriladi. Keyin esa rishta egov bilan loqa qirrasi bo’ylab ishqalab, pichoq tig’ining yuzini dumga ulangan joyidan to uchigacha ingichka soy yoki koma ochiladi. Shundan so’ng naqsh bigiz yoki duvduv bilan ustaning ismi, familiyasi va ishlagan vaqti yozib qo’yiladi. Pichoq charxlanib bo’lingandan so’ng uni qirovi to’kiladi. Pichoqni zon nomli suyuq moddaga botirib olinadi va pichoq qoramtir tusga kiradi. Zok surtilgan pichoq ishlatilib o’tmas bo’lib qolinsa, uni charxlamay balki, qayrab o’tkirlanadi. Tig’ tayyor bo’lgandan so’ng unga pichoq dastasi o’rnatiladi. Zavodlarda pichoq quyidagi texnologiyada bajariladi. Zavodda mahsus sexda tig’lar tayyorlanadi. Keyin boshqa sexda pichoqchi ustalar pichoq dastasini tayyorlaydilar. Pichoq dastalari shox plastinkalardan tayyorlanadi. Plastinkapar dastani tig’ bilan biriktirish uchun mahsus teshiklar ochiladi.Pichoq dastasi mustahkam turishi uchun mis qistirgichlar quyiladi. Misdan yasalgan bu halqacha gulbant deb yuritiladi. Gulbandga arracha bilan ishlov beriladi. Guldor sherlak bilan bezaladi va grav-yurovka qilinadi. Shoxdan va suyakdan yasalgan dastalarni dag’al joylari tekislanadi. Guldor plastmassadan qilingan va jez falga bilan qoplangan ko’z (gul) deb ataladigan manzarali mentlar mahsus teshib ochilgan joyga o’rnatib chiqiladi. Arracha bilan ishlov berilib, silliqlanadi, ya’ni pardoz beriladi. Zavodning teri galantereya sexida pichoqlar uchun xrom va lokpi terilardan qin tayyorlanadi.
Xulosa qilib aytganda, xalq ustalari avloddan-avlodga o’tib ardoqlanib kelinayotgan pichoqchilik san’ati ijodiy tajribalari, mohirlik sirlari, otadan bolaga, bobodan nevaraga meros bo’lib kelyapti. Ustalarimiz butun bir tajribalarga asoslanib, betakror uslubdagi pichoq namunalari yaratib kelmoqdalar. Uslub - tilning inson faoliyatining muayyan sohasi bilan bogʻliq vazifalariga koʻra ajratilishi. Kishilar faoliyatning barcha sohalarida aloqa qilish jarayonida tildagi leksik, frazeologik, grammatik va fonetik vositalarni tanlash va ishlatishda birbirlaridan maʼlum darajada farq qiladilar.
-
O’ZBEKISTONDA PICHOQCHILIK MAKTABLARI, QORASUV VA CHUST PICHOQSOZLIK MAKTABLARI.
PICHOQCHILIK MAKTABLARI
Jumhuriyatimizda yigirmaga yaqin pichoqchilik markazlari bo’lib, ular yasalish usuliga ko’ra Chust (tus) pichog’i, poytug’ pichog’i, qo’qon pichog’i, qorasuv pichog’i, shahrixon pichog’i kabilarga bo’linadi.
Qorasuv Pichoqchilik Maktabi - Qorasuv pichog’i o’ziga xos bo’lib boshqa pichoqchilik maktablaridan farq qiladi. Yorma hamda suqma sopli, gulbandiga gullar solingan bo’ladi. U o’tkir qilib yasalib, dastasiga chilmixlar, ko’zlar o’rnatib chiroyli hashamdor qilib yasaladi.Qorasuv pichog’i qadimdan rivojlanib kelayotgan noyob san’at durdonalaridan biridir.(84,85 -rasmlar).
Asqar pichoqsoz - yoshlik chog’idanoq pichoqsozlik kasbini puxta egallab tez orada o’zi-ning ajoyib pichoqlari bilan Farg’ona vodiysida shuhrat qozongan. U yasagan o’tkir tig’li bejirim pichoqlar uzoq-uzoqlarga tarqaldi. Qorasuvli pichoqsozlar o’sha vaqtlardayoq qili, xanjar, shon va pichoq yasashda nom qozongan edilar. Pichoqsoz Asqar ana shu Qorasuv pichoqlarining yirik vakili bo’lib, yoshlikda To’xtasin pichoqsoz ustadan o’rgangan. U Qorasuv va Shahrixonda pichoqsozlik qilgan. Ayniqsa Ulug’ Vatan urushi davri-da o’zbek jangchilariga ham atab pichoq tayyorlagan. 1948 yili Qorasuvda tashkil etilgan sobiq «Qizil partizan» artelida u o’z o’g’illari Bokirjon va usta Mamasaidlar bilan birga ishladi. Asqar pichoqsoz pichoqlarni a’lo nav po’latdan yupqa, ixcham, naqshdor hamda o’tkir qilib yasagan. U pichoq yasashning «qozoqcha», «hisorcha», «buxorcha», «naqshband» usuli bilan pichoqlar yasadi. Uning yasagan pichoqlariga doim talab kuchli edi. Asqar pichoqsoz va o’g’illari bilan yasagan pichoqlari O’sh, Andijon, Jalolobod va boshqa joylarda «qorasuv pichog’i» nomi bilan mashhurdir.
1964 yili Asqarxo’ja Oysarxo’jaev 86 yoshida vafot etdi, lekin uning juda ko’p shogirdlari «qorasuv pichog’i» nomini tildan tushurmay hozirgi kungacha shuhratini ko’tarib kelmoqdalar. Ayniqsa uning katta o’g’li Mamasaid va o’rtancha o’g’li Bakir ota kasbini ulug’layotgan farzandlar o’zbek pichoqlari shuhratini Ittifoqimizga va chet ellarga taratdilar. Qorasuv pichoqchilik maktabining namoyandalaridan yana biri usta Bakirjon Asqarov bo’lib, uning ota-buvalari ham pichoksoz ustalar bo’lish-gan, Bakirjon Asqarov kasbini san’at dara-jasiga ko’tarib chiqdi, uning pichoqlari uzoq-uzoqlarga yoyilgan. U o’z ustozidan o’rgan-gan pichoqchilik sirlarini yoshlarga o’rgata-yapti. U pichoq tayyorlash texnologiyasini, ya’ni tig’ uchun qizdirilayotgan po’lat parchasini qaysi rangga etkazib toblashni bolg’a bilan tig’ hamda dasta tayyorlash, uni bezash, sayqal berish, tig’ga qoramtir tus berish metodlarini sidqi-dildan o’z shogirdlariga o’rgatdi. Shunday shogirdlaridan biri Akramjondir. U ustozi qo’lida 7 yil shogird bo’lib bu kasbini juda chuqur egallab oldi. O’zbekiston xalq ustalari-ning «Ustoz» uyushmasiga a’zo bo’ldi. U juda ko’p pichoqlar ishlab berdi. Uning pichoqlari sayyohlarga borib etayotganidan ruhlanib ijodiga-ijod qo’shildi. U har yili 200 ta pichoq tayyorlab bermoqda. Ustozi Bakirjon aka bilan Akramjon qorasuv pichoqchilik maktabini rivoj-lantirishga yanada katta hissa qo’shishdi. Ularning tayyorlagan pichoqlari o’zining dasta va tig’ o’rta-sidagi mutanosibligi, dastasining sadaf hamda rangli plastik materiallardan yasab, ajoyib o’simliksimon, geometrik naqshlar bilan bezatib shuhrat qozonmoqdalar. Farg’ona vodiysida usta To’xtasin, usta Xalil, Asqar pichoqsoz, Bakirjon Asqarov pichoqsozlik bo’yicha shuhrat topgan usta-lardan. Ular o’zlari yaratgan pichoqlari bilan butun dunyoga tanilganlar.
CHUST PICHOQCHILIK MAKTABI
Chust ustalari yasagan pichoqlar boshqa pichoqlardan keskin farq qiladi. Pichoqning dasta hamda tig’i uzunroq, tig’ining uchi tashqariga, dastasining uchi ichkariga tomon qayrilgan bo’ladi. Chust shaharlarida hali ham pichoqchilik o’z an’analarini davom ettirib kelmoqda. Farg’ona vodiysida Chust asosiy pichoq tayyorlash vatani bo’lib, ular boshqa pichoqchilik maktablaridan mutlaqo farq qiladi. Chust pichoqlari qat’iyligi, shaklining soddaligi hamda siqiqligi bilan mashx.ur. 1932 yilda Chustda sobiq»Qizil kuch» nomli artel tuzildi. Ba’zi og’ir qo’l mehnatlari stanoklarda bajariladigan bo’lindi. Oldin ustalar pichoq tig’larini yasash uchun eski arracha hamda podshipniklardan foydalanganlar. Pichoq dastalari esa hayvon shoxlaridan va yog’ochlardan yasalgan.
-
XIVA, SHAXRIXON, QUQON PICHLOQCHILIK MAKTABLARI
XIVA PICHOQCHILIK MAKTABI
X orazmdagi Xiva shahri hali ham o’z an’analarini davom ettirib kelmoqda. Hozirda xivalik ustalarimizning XIX—XX asrlarda ishlagan pichoqlari jumhuriyatimizning turli muzeylarida doimiy ekspozisiyaga aylanib qolgan. Bu pichoqchi ustalarning ishlarini ko’rar ekanmiz pichoq shakllarining nozikligi, bezakdorligi hamda metallni mohirona qayta ishlanganligini ko’ramiz. Ular pichoqlarining tig’i yuzining nozik islimiy naqshlar bilan bezatilganligini, «qinbog’i»ning metalldan yasalib badiiy naqshlar bilan bezalganligini ko’ramiz Xiva pichoqchilik maktabiga katta hissa qo’shgan ustalardan biri Otajon Madraimov (1884— 1916). U o’zining ijodiy merosini o’g’li Madraim Otajonovga qoldirgan. Madraim Otajonov jum-huriyat xalq amaliy san’ati ustalari uyushmasida ishlab ajoyib guldor pichoqlar ishlab xalqqa tanilgan. U xiva hunarmandchiligi an’analarini davom ettirib kelmoqda. Xiva pichoqlari guldor bo’lib qini o’ymakor naqshli mis hamda jez qoplamalar bilan bezatilgan.
Shahrixon pichoqchilik maktab - iShahrixon ustalari qadimdan pichoq yasab kelganlar. Ular yasagan pichoqlar ko’proq suqma sopli, ixcham, o’tkir dastali gulsiz yoki siyrak gulli bo’ladi.
Qo’qon pichoqchilik maktabi - Qo’qon ustalarining pichoqlari ham o’ziga xos bo’lib, tig’i katta hamda qalin, sal uzun, dastasi sarbastali bo’ladi. Uni ustalarimiz ko’konforma pichoq deb ham yuritadilar (86 - rasm).
4.10. HUNARMANDCHILIK TEMIRCHILIGIDA ISHLATILADIGAN ASBOBLAR VA TAYYORLANADIGAN MAHSULOTLAR
Temirchilik —og’ir mashinasozlikning turli metall buyumlari (mashina detallaridan to uy-ruzg’or predmetlarigacha) bolgalab, shtamplab, presslab ishlab chiqariladigan tarmog hisoblanadi. Temirchilik materiallarni deformasiyalashga, ya’ni ular shaklini emirmay, tashki kuch ta’sirida uzgar-tirishga asoslangan. Keng ishlatiladigan metodlaridan biri bosim bilan ishlov berish nazariyalaridan kelib chiquvchi plastik deformasiyalashdir. Metallarni bosim bilan ishlash mashinaning eng muxim detallarini tayyorlashda ishlatiladi. Temirchilikda kullaniladigan metall ishlashning asosiy usullari dastlabki materiallarning xolatiga (prokat, quyma va boshqa.), jixozlarga (press, bolga), asboblar bilan uskunalanishiga va texnologik usullarga borlik.. Shu alomatlariga qarab Temirchilik. Bolg`alash, xajmiy va list shtamplash, presslash turlariga bulinadi Metallarni ishlash).
Bolg`alash — metallarni bosim bilan ishlash usullaridan biri. Shtamplash — materiallarga bosim bilan ishlov berish prosessi, bunda zagotovkaga shtamplarda plastik deformasiya berilib, zarur shakldagi buyumlar olinadi. Shtamplash 0,5—30 t li katta bolgalarda, 6—100 Mn (600—10000 tonna kuch) kuch b-n zarb beradigan issiklayin shtamplaydigan krivoshipli presslarda, 750 Mn (75000 tonna kuch) kuch bilan zarb beradigan gidravlik presslarda bajariladi. Shtamplash materiallarni ancha tejaydi, buyumlar tannarxini kamaytiradi.
Presslash—turli profilli materiallar, simlar, kuvurlardan zagotovka va buyumlar olish usuli. Xajmiy yumshok, materiallar (paxta, xashak va boshqalar) ni paketlashda, ikkilamchi xom ashyolar (kirindi, chikindi) ni kayta ishlash va boshqalarda ishlatiladi.
16-asrda X,indiston, Sharki-Janubiy Amerikada temirdan turli buyumlar yasash keng tus olgan. Temirchmlik ishi mahsus dukonda amalga oshirilgan. Temirchi dukonida — uchok,, k.ura, supa, ura, chupkunda; ish k,urollaridan sandon. bosqon, bolga, ombur, egov, charx, dam va x,. k. bulgan. Temirchi temirni otashdondagi utga kuyib kizdiradi, metall tobiga kelib, ok tusga kirgach, uni sandonga kuyib, zarur shaklga kelguncha bolgalaydi. Bu ishlar usta, bozgonchi va damgir tomonidan bajarilgan. 16-asrda Evropada birinchi marta suv bilan ishlaydigan mashinadan xarakatlanadigan mexanik bolga yaratildi. 19-asrlarda mashinada shtamplash, 6yF bilan ishlaydigan bolga, gidravlik press vujudga keldi. 20- asrning 50- yillariga kelib Temirchilikning yangi usullari, ya’ni kiyin deformasiyalanadigan materiallarni portlatib yukori tezlikda shtamplash, gidrostatik presslash (gidroekstruziya) yaratildi. Temirchilik yuli bilan ishlab chiqariladigan buyumlar avtomobil, aviasiya sanoatlarida, traktorsozlikda, asbobsozlikda, engil sanoatda, ruzgorda va boshqa tarmoqlarda ishlatiladi.
4.11. TO’GARAK UCHUN TOSH O’YMAKORLIGI VA SUYAK O`YMAKORLIGI
TOSHO’YMAKORLIGI
Tosh o’ymakorligi xalq amaliy bezak san’atining noyob turlaridan biri (87-rasm). Bu san’at kishidan iste’dod va intilishdan tashqari mehnatsevarlik va g’oyatda zo’r sabr-toqat talab qiladi. Bu san’atni toshtaroshlik va sangtaroshlik deb ham yuritiladi. Tosh o’ymakorligi toshni o’yib, yo’nib, tirnab naqsh yoki biror tasvir ishlash kasbidir. Toshni o’yib ishlashning chiziqli o’yma, zanjiri o’yma, yassi o’yma, chuqur o’yma, panjarasimon o’yma va hajmli o’yma turlari bor. Tosh o’ymakorligida ishlatiladigan materiallar o’rni, maqsadi hamda vazifasiga qarab yumshoq, o’rtacha qattiqlikdagi va qattiq toshlar ishlatiladi. Yumshoq toshlarga gipstosh, talkoxlorit, ohaktosh o’rtacha qattiqlikdagi toshlarga oniks, porfir, ohakli marmar, marmar va qattiq toshlarga lazurit, amozon, agat, malaxit, jadeit, nefrit, yashma va boshqalar kiradi. Bu toshlardan qozon, ko’za, lagan, piyola, haykalcha va haykallar tayyorlanadi (88-rasm). Ko’za, lagan, namoyon va boshqalarga toshni o’yib o’simliksimon, geometrik ramziy naqshlar hamda syujetli rasmlar o’yib ishlanadi. Tosh o’ymakorligi juda qadimdan rivojlanib kelayotgan xalq amaliy san’ati bo’lib, toshni o’yib naqsh yoki biror tasvir hosil qilishdir. Jumhuriyatimizdagi zodiy va tog’lar uzoq insoniyat taraqqiyotidagi uzoq o’tmishda moddiy madaniyatning o’chog’i hisoblangan. Qoyalarga tushirilgan rasmlar (petrogliflar) qadimiy yodgorliklar tarixidan dalolat berib turibdi. O’yib ishlangan tasvirlarni qoya toshlarda va so’qmoq hamda daryo yon bag’ridagi toshlarda ko’rish mumkin. Tosh asrida ovchilar faqat hayollariga kelgan shakllarni o’yib chizib tashlamasdan balki, ularni juda qiziqtiradigan voqe’likni aks ettirganlar. Ular avval ov qilinadigan hayvonni keyin esa ov qilish, ayrim qabilalar o’rtasida urushlarni tasvirlaganlar. Bu toshlarga o’yilgan shakllar har xil geografik kenglik turlicha tasvir etilgan. Chunonchi Oq dengiz hamda Shimoliy ko’l rayonlarida o’yilgan toshlarga razm solsak, u yerda yozda suzayotgan qayiqchalar va oqqushlarning ovi tasvirlangan. Sibirda esa oqqushlar o’rniga bug’ular va chang’i uchayotgan ovchilar tasvirlangan. O’rta Osiyo sharoitida esa yovvoyi echki, buqa va boshqa yovvoyi hayvonlarning ovi tasvirlangan. Qizilqumda ko’pincha tuyalar tasvirini ko’rish mumkin. Namangan viloyati Chadak posyolkasida juda ko’p qiziqarli shakllar tasvirlangan qoyalar bor.Yer - Quyosh sistemasidagi Quyoshdan uzoqligi jihatdan uchinchi (Merkuriy, Venera sayyoralaridan keyin) sayyora. U oʻz oʻqi atrofida va aylanaga juda yaqin boʻlgan elliptik orbita boʻyicha Quyosh atrofida aylanib turadi. Qizilqum - Oʻrta Osiyodagi qumli choʻl. Amudaryo va Sirdaryo oraligʻida (Oʻzbekiston, Qozogʻiston, qisman Turkmaniston hududida) joylashgan. Shim.gʻarbdan Orol dengizi, sharqda Tyanshan va PomirOlay togʻ tizmalari bilan chegaradosh. Namangan viloyati - OʻzR tarkibidagi viloyat. 1941 yil 11 martda tashkil etilgan (1960 yil 25 yanvarda Andijon va Fargʻona viloyatlari tarkibiga qoʻshib yuborilgan. 1967 yil 18 dek.da kayta tashkil etildi). Ulardan biri oltita echkining shaklini misol tariqasida olaylik. Bu tasvirda bitta echkining tasviri juda qunt bilan ishlangan, qolganlari shoshilib ishlangan bo’lib ularni shakli geometrik shakllarni eslatadi. Yana bir toshga 12 ta echkidan iborat echkilar podasiga kamalakdan o’q-yoy otayotgan ovchi tasvirlangan. Bu kompozisiya echki bolalarining ovchidan qochib ketishi, ovchi itining tasvirlanishi tabiiydir. Bu katta va murakkab kompozisiyani ishlash o’sha davr o’ymakor rassomining yuksak iste’dod egasi bo’lganligidan dalolat berib turibdi. Albatta, bu surat o’rta tosh asriga mansub,o’q yoy o’sha asrda ixtiro qilingan.Qadimgi avlod-ajdodlarimizning qoyalarga hamda toshlarga ishlangan ishlari o’tmish kishilarining san’atini o’rganishda noyob hujjat bo’lib hisoblanadi. Inson qadimdan turli toshlardan foydalanib kelgan. Ular vulqonlarning otilishi hamda zilzilalar tufayli vujudga kelgan o’tkir qirrali toshlardan mehnat quroli vositasida foydalanganlar. O’tkir qirrali toshlardan go’sht maydalashda, yog’ochni tilish va boshqalarda foydalanilgan.Poleolit davrida toshdan keng miqyosda foydalanganlar.Ular qurilishda asosiy material bo’lib xizmat qilgan. Odamlar toshni turli navlaridan qurol va asboblar, uy-ro’zg’or buyumlari va bezak ashyolari sifatida foydalanganlar. 
Qadimiy O’rta Osiyoda odamlar qimmatbaho toshlardan bezak buyumlari tayyorlashgan. Bu yerlarda turli toshlardan tashqari yog’och, ganch juda ko’p bo’lgan. Geografik sharoiti taqozosi bilan me’morchilikda bezak sifatida toshlardan juda kam foydalanilgan. Bundan tashqari islom dini jonli mavjudotni tasvirlashni man etganligi haykaltaroshlikni rivojlanishiga katta to’siq bo’lgan.ammo yirik monumental binolarni bezashda asosan marmar va xarsangtoshdan foydalanib kelganlar.I—III asrlarda O’zbekistonning janubida binolarni ustunlari hamda poydevorlarni bezashda xarsangtosh, marmartosh va ohaktoshdan foydalanganlar. Fayoztepa, Ayritom, Qoratepa kabi xarobalardan ko’rinib turibdiki, marmar va xarsangtoshdan bezash ishlarida keng foydalanilgan. Toshni kesish, unga badiiy ishlov berish sirlari to’g’risida Sharq mamlakatlarida risolalar yozib qoldirilgan. XV asrda O’rta Amir Temur, Ahmad Yassaviy maqbarasi, Bibixonim masjidi va boshqalar jozibador qilib bezatildi. Bibixonim jome masjidi - Samarqanddagi meʼmoriy yodgorlik (1399-1404). Amir Temurning katta xotini Bibixonim (asli Saroymulk xonim) nomi bilan bogʻliq. Amir Temur farmoni bilan qurilgan. Masjidni kurgan usta va meʼmorlarning nomlari nomaʼlum. XIX—XX asr boshlarida Buxoro, Samarkand, Shaxrisabz, Xiva, Qo’qon, Toshkent va boshqa joylarda xarsang va marmardan bezak sifatida ko’p foydalanilgan (89, 90-rasmlar). O`sha vaqtda ustalar uchun oddiy haykal ishlash shunchalik qiyin ediki undan ko’ra, murakkab naqshlar ishlash yengilroq edi. Amir maqbarasidagi, Temir qabridagi tosh va marmar panjaralardan tosh o’ymakorligining ajoyib namunalarini ko’rish mumkin.
Ayniqsa, tosh va marmar o’ymakorlik namunalari Xiva arxitektura yodgorliklarida ko’p ishlatilgan.
Chunonchi bu yerda poyustunlarni toshdan va marmardan o’yib ishlangan ajoyib namunalari ko’p.
Poy ustun — aksariyat, mahalliy me’morchilikka xos arxitektura detali bo’lib, ustun o’rnatiladigan asos, tag kursi. U yog’och ustunlarni chirishdan saqlaydi hamda ularning balandligini ta’minlaydi. Poy ustun marmarni, toshni o’yib ishlangan naqshlar islimiy, geometrik, chiroyli yozuvlar, naqsh nigoralar bilan bezatilgan. Ayniqsa, Xivadagi Tosh hovlida kishiga zavq bag’ishlaydigan poy ustunning ajoyib namunalari bor. Bu esa tosh o`ymakorlik san’atining yuksak darajada rivojlanganligini namoyish etdi. Nurota va G’ozg’on qishloqlarida marmardan idishlar, ya’ni lagan, piyola va boshqalar tayyorlash avj oldi. Ulug’ Oktyabr inqilobidan so’ng jamoat va ma’muriy binolarni qurish va badiiy bezashda marmar, ohaktosh, granit kabi toshlardan foydalanishga katta e’tibor berildi. 1947 yil Navoiy teatri binosini qurishga kirishildi. Uni ajoyib marmar o`ymakorlik namunalari bilan bezaldi (91, 92-rasmlar). Qo’qon, Xiva va Samarkand shaharlaridan marmar o`ymakor ustalari ham taklif etilgan edi. Xivalik marmar o’ymakor ustalar S. Xudoyberganov, X. Raximov, B. Davlatov, A. Bekjonov K. Polvonov, Z. Ablubov va K. Ro’zmatovlar bor edi. Samarqandlik ustalardan aka-uka Jalol va Bolta Jo`rayevlar teatrni bezashda qatnashdilar. Ular ikki asosiy marmar zinalarni, uning to’siqlarini va tag kursilarini ajoyib o`yma islimiy va geometrik naqshlar bilan bezadilar (93, 94-rasmlar). Xiva zali devorining pastki qismi, ya’ni izorasi 12 ta o’yma marmar plita bilan bezatildi. Bu o`yma gullarni Xivalik A. Boltayev kompozisiyalari asosida hamshaharlari. S. Xudoyberganov, X. Raximov, A. Bekjonov va boshqalar bajardilar. Teatrda yuqori did bilan bajarilgan san’at asarlari hozirgacha o’z qimmatini yo’qotmay kishilarni hayratga solmoqda. 1947 yili nemis fashistlari ustidan qozonilgan g’alabamiz sharafiga Toshkentning markaziga kurant qurildi. Kurant ganch o’ymakorligini U. Sh. Murodov, marmar ishlarini Samarqandlik aka-uka Jo`rayevlar bajardilar.
89-rasm. XV asrda qurilgan Ulug’bek madrasasining peshtoqisiga marmardan o’yib ishlangan bezak va koshinlar. 90-rasm. Kalon minorasinimg tepa qismidagi marmardan o’yilgan murakkab sharafa. 91- rasm. A. Navoiy nomli teatr binosining old qismidagi marmardan o’yib ishlangan bezaklar.1960 yildan boshlab marmar bilan binolarni bezashga katta ahamiyat berildi. Hamza nomidagi teatr, metrostansiyalar, Hozirda bu qadimiy tosh o’ymakorlik an’analari bilan zamonaviy binolarni bezashda davom ettirilmoqda. Ota-bobolarni ishini havas va ixlos bilan davom ettirayotgan tosh o’ymakorlik san’atining qiyinchiliklariga bo’y bermay ishlayotgan qobiliyatli tosh o’ymakor ustalardan biri G’ozg’onlik Erkin Abdullayevdir. Samarqand viloyatidagi G’ozg’on qishlog’i mashhur toshtarosh ustalar makonidir. U yerda Haytmurod Yo’ldoshev, Abdulla Hayitov, Baqo Komilov, Bobonazar Jabborov, kabi ustalar juda ko’p shogirdlar qoldirgan. Bu yerda har bir kishi tosh o’ymakorlik kasbiga ixlos qo’ygan. Shuning uchun ham ko’pchilikning nomiga usta so’zi qo’shib aytiladi. Shunday ustalardan biri, ota-bobolari ishini ixlos va havas bilan davom ettirayotganlardan Erkin Abdullayevdir. U toshtaroshlik san’atining eng qobiliyatli ustalaridan biridir. Uning bobosi Hayitmurod Yo’ldoshev qishloqdagi eng katta sangtarosh usta hamda ajoyib shoirlardan biri bo’lgan.Bobosi Sanchkan tahallusi bilan she’rlar yozgan. U ishlagan o’yma laganlarining naqsh nigoralari orasiga o’zining she’rlaridan namunalar — ayrim baytlarni marmarda yozib qoldirgan. Erkin Abdullayevning otasi
(93-rasm. Samarqandlik toshtarosh usta Bolta Jo’rayev.94-rasm. A. Navoiy nomli teatr binosining ichki zinapoyalari. Uni Samarqandlik sangtarosh Bolta Jo’rayev bajargan. U umrini toshtaroshlik hunariga baxsh etgan mashhur ustalardan bo’lib, ishlagan lagan, ko’za va boshqalar o’zining originalligi, jozibaliligi bilan boshqalardan ajralib turgan.
Erkin Abdullayev otasi izidan yurib G’ozg’on qishlog’idagi Oxunboboyev nomidagi maktabda adabiyot fanidan dars berishi bilan birga u yerda toshtaroshlik to’garagi tashkil etgan.Adabiyot (arab. - adab so‘zining ko‘pligi) - 1. Fan va amaliyotning biror sohasidagi yutuqlarni umumlashtiruvchi asarlar majmui (texnikaviy A., qishloq xo‘jaligi A.i, siyosiy A. va boshqalar). 2. San’atning bir turi (badiiy A. deb ham ataladi) Usta to’garakda juda ko’p shogirdlar tayyorladi, ular ichida «Navoiy marmar» korxonasining yetakchi ishchi va injenerlari T. Komilov, viloyat mukofoti laureati M. Rajabov va boshqalardir. Maktab ustaxonasida bolalar ishlari ko’rgazmasi tashkil etilgan. Shu ko’rgazmada ustaning ko’pgina ishlari: Alisher Navoiy hamda G’afur G’ulomning qora marmardan ishlagan portreti ham bor. Bu portretlarda ulug’ siymolarning poetik va ruhiy olami aks ettirilgan. Ularning qiyofalaridan tafakkur qudrati yog’ilib turadi.Umar Hayyomning falsafiy ruboiylari bitilgan hamda uning asarlari asosida ajoyib miniaturalar laganlarda ishlangan bo’lib, kishi nigohini o’ziga rom etadi. Uning ajoyib ishlaridan biri “Yoshlik” nafosati» deb nomlangan asaridir.
Bu asari qiz gorelyefi ishlangan bo’lib, yosh qiz qalbining hayotiga tashnaligi, undagi ilk muhabbatning ishonchi va umidi yonib turadi. Uning yonib turgan ko’zlari allaqanday beg’ubor, mahzun. Ustaning ijodini o’ziga xos tomonlaridan biri shundaki, har bir ishida avtorning nusxasini ifodalovchi jihati bo’ladi. G’ozg’onlik usta Erkin Abdullayevning asarlari Samarqanddagi Akmal Ikromov nomidagi muzeyda, Toshkentdagi Abulqosim madrasasida tashkil etilgan muzeyda, Navoiy shahridagi «Farhod» madaniyat saroyida, Nurota rayon xalq muzeyi kabilarda namoyish qilingan.Navoiy - Navoiy viloyatidagi shahar (1958 yildan). Viloyatning maʼmuriy, iqtisodiy va madaniy markazi. Oʻzbekistonning janubi-gʻarbida, Zarafshon daryosi vodiysida, viloyatning sharqiy chekkasida, 347 m balandlikda joylashgan. Ikromov Akmal Ikromovich (1898-yil, Toshkent - 1938-yil 15-mart) - davlat va siyosat arbobi. O’zbekiston hukumat rahbarlaridan biridir. Usta Bolta Jo’rayev Samarqand marmar o’ymakorlik ustalaridan biri. B. Jo’rayev 1898 yili hunarmand oilada dunyoga keldi. Otasi Usta Jo’radan me’morlik sirlarini o’rgandi. 1905 yilda otasining vafotidan so’ng marmar o’ymakor usta Rahim Obidov qo’lida shogird bo’lib ishladi. Bolta Jo’rayev Samarqand va Toshkentdagi binolarni bezashda qatnashdi. U Toshkent vokzali, kuranti, Bahor konsert zali, Samarqanddagi Gorkiy xiyobonida inqilob qurbonlari yodgorligi va boshqalarda qatnashdi.Konsert (lot. concerto - musobaqalashaman) - 1) oldindan eʼlon qilingan dastur asosida sanʼatkorlarning maxsus joy (zal, sahna)da chiqishi; musiqa, adabiy, estrada asarlarini ommaviy ijro etish. K. dastlab mumtoz (simfonik, kamer, yakkaxon vokal hamda yakkanavoz cholgʻu va boshqalar) musiqa asarlarini ijro etilishi hamda tinglanishi uchun tashqil etilgan jamoa tadbiri sifatida namoyon boʻlgan. Bolta Jo’rayev Toshkentda ko’p yillar davomida g’isht teruvchi usta bo’lib yurdi. 1945—47 yillari o’z akasi usta Jalol Jo’rayev bilan Alisher Navoiy nomidagi teatri marmar baryolyefi, zina, zina to’siqlari va tag kursilarini hamda Xiva zalining devorlari pastki qismining izorasini 12 ta o`yma, marmar plita bilan bajardi. 1948 yilda shu ishlari uchun unga Davlat mukofoti berildi. Bolta Jo’rayev Toshkentdagi «Faxriy paxta» va Samarqanddagi «G’alaba» monumentini, Penjikentdagi Rudaki muzeyini bezashda qatnashdi. 1970 yili Samarqanddagi A. Ikromov nomli O’zbekiston madaniyati va san’ati tarixi davlat muzeyidagi Alisher Navoiyning marmar barelyefi Jo’rayevning keyingi yillardagi yirik asaridir. U Mehnat Qizil Bayroq ordeni bilan mukofotlangan. Keyinchalik Samarqanddagi qayta tiklash ishlab chiqarish ustaxonasida ishladi. A. Jo’rayev o’zining keyingi ijodini sharqning nodir tarixiy yodgorliklari, Amir Temur maqbarasi, Sherdor, Ulug’bek madrasalarini tiklash va ularni saqlab qolishga bag’ishladi.Orden (lot. ordo - qator, daraja) - 1) metall nishon, takdirlash belgi-si, harbiy yoki fuqarolik xizmatlari uchun beriladigan faxriy mukofot. O.ning takdirlash belgisi sifatida vujudga kelishi ritsarlik tarixi bilan bogʻlikdir. Barelyef (frans. bas-relief - past relyef) - boʻrtma tasvir; haykaltaroshlikda relyef turi. Zamin (fon) sathidan boʻrttirib ishlangan tasvir asli shaklining yarmidan ortmasa (mas, tanga, nishon yuzasiga ishlangan tasvirlar) B. Amir Temur maqbarasi, Go‘ri Amir (14-asr oxiri - 1405 y.) - Samarqanddagi meʼmoriy yodgorlik. Xalq orasida Go‘ri Amir yoki Go‘ri Mir (Mir Sayyid Baraka) deb nomlanib kelinadi. Maqbaraga temuriylar sulolasiga mansub kishilar (Amir Temur, uning piri Mir Sayyid Baraka, o‘g‘illari Umar-shayx, Mironshoh va Shohrux, nabiralari Muhammad Sulton, Ulugʻbek va boshqalar) dafn etilgan. Ajoyib qo’li gul usta Bolta Jo’rayev o`zbek milliy me’morchilik san’atini rivojlantirishdagi xizmatlari uchun partiya va hukumatimiz tomonidan munosib taqdirlandi. 1947 yilda Mehnat Qizil Bayroq ordeni bilan,1971 yili O’zbekiston Madaniyat Ministrligining faxriy yorliqlari hamda qimmatbaho buyumlar bilan taqdirlandi. U yoshlarga o’z hunarini sidqidildan o’rgatdi. Uning Buxoro, Samarkand va Toshkent shaharlarida 150 ga yaqin qo’li gul shogirdlari mehnat quchog’ida javlon urib, ajoyib binolarni bezab kelmoqdalar. Ustaning yaratgan asarlari hozirda elga xizmat qilmoqda. Usta Abdurahim Turdiyev XIX asrning ikkinchi yarmida G’ozg’on qishlog’ida tug’ildi. U yoshlik chog’idanoq me’morchilikka, haykaltaroshlik hamda marmar o’ymakorlikni o’rgandi. Mustaqil ravishda ko’pgina binolarni qurdi va bezadi. Buxoro shahridan to’rt kilometr shimolda joylashgan so’nggi amirning shahar tashqarisidagi eng kurkam saroyi Sitorai Mohi Xosadagi marmar ishlarni bajardi. U saroy binosiga kiraverishdagi sherlar haykalini yasadi (95-rasm Shohimardondagi marmarli masjidni, Dehqonoboddagi marmar ustunli masjid ham Usta Abdurahim Turdiyev qurgan. Usta Samarqandda va Urgutda uzoq vaqt ishladi. Ulug’ Oktyabr inqilobidan so’ng usta juda ko’p jamoat binolarini qurishda va bezashda qatnashdi. Uning marmardan o’yib ishlagan naqshlari o’zining tabiiyligi, originalligi hamda o’ziga xosligi bilan ajralib turadi. Uning juda ko’p shogirdlari marmar o’ymakorligini rivojlantirishda katta hissa qo’shmoqdalar. Samarqandlik sangtarosh, usta Jalol Jo’rayev 1892 yili tug’ilgan. U yoshlik chog’idanoq tosh o’ymakorligiga qiziqib, mashhur me’mor Abdurayim Obidovdan tosh o’ymakorlik sir asrorlarini o’rgangan. Usta Samarqand va Toshkentdagi ko’pgina binolarni bezashda qatnashdi.»Bahor» konsert zali, Samarkanddagi Gorkiy xiyobonida inqilob qurbonlari yodgorliklari va ko’pgina jamoat binolarini ajoyib o’yma marmar bilan bezatdi. 1947 yili arxitektor akademik A. Shusev loyihasi asosida A. Navoiy nomidagi Davlat Akademik katta opera va balet teatri binosini bezashga jalb qilindi. U Xiva zalini o’yma sherlar bilan bezadi. Bulardan tashqari, uning zina qoldiradi. Zanjira o’yma uzoqdan umumiy ramka ko’rinishiga ega bo’lib, yaqindan esa naqsh bilan zanjira o’yma qo’shilib juda boy ko’rinish beradi.Hozir zamonaviy binolarda panjarali o’yma Xalq amaliy san’ati muzeyida, Oybek nomli O’zbekiston tarix muzeyida, moviy gumbaz kafesida, metrostansiyalarda qo’llanilyapti. Kandakorlikda mis oftoba, dastsho’, choynak, isiriqdon, samovar va boshqalarda o’yma panjaralar qo’llanilgan.Yog`och o’ymakorligida,tosh o’ymakorligida ajoyib panjaralar o’yib ishlanmoqda 95-rasm. Sitorai Mohi Xosa hovlisidagi marmardan ishlangan sherzina to’siqlari hamda tag kursilarni ajoyib geometrik va o’simliksimon naqshlar bilan o’yib ishlagan marmar plitalari kishiga ko’tarinki ruh bag’ishlaydi.Sitorai mohi xosa - Buxorodagi mangʻitlar sulolasining 3 avlodiga mansub saroy - bogʻ. Buxorodan 4 km shimolda. Dastlabki binolar Nasrullaxon (1826-60) va Muzaffarxon (1860 - 85) hukmronligi davrida qurilgan. Teatr binosini bezashdagi katta xizmatlari uchun 1948 yili Jalol Jo’rayev Davlat mukofoti laureati degan yuksak unvonga sazovor bo’ldi. Shundan keyin ham usta ijodi takomillashib, yangi bosqichlarga ko’tarilib bordi. Aka-uka Jalol va Bolta Jo’rayevlar 1970 yilda A. Ikromov nomidagi O’zbekiston madaniyati va san’ati tarixi davlat muzeyidagi Alisher Navoiyning marmar barelyefini bajardilar. Jalol Jo’rayev Mehnat Qizil Bayroq ordeni bilan mukofotlangan.Samarqanddagi katta marmar o’ymakor ustalardan biri Usta Rahim Obidovdir. Uning a vlod-ajdodlari XV asrdan boshlab marmar o’ymakorligi bilan shug’ullangan. To’rtta aka-uka marmar o’ymakorlik ustalaridirlar. Inqilobga qadar ularning Samarqandda, Toshkentda va Qo’qonda juda katta ustaxonalari bo’lib, u yerda juda ko’p buyurtmalar bajarganlar. Jo’ra Obidov 1905 yilda vafot etdi. Uning ikki bolasi, amakisi usta Rahim tarbiyasiga olindi. Amakisi ularga marmar o’ymakorlik kasbini o’rgatdi. Bular keyinchalik Davlat mukofoti laureati degan unvonga sazovor bo’lgan Jalil va Bolta Jo’rayevlar edilar. Ular O`zbekistondagi ko’pgina jamoat binolarini qurish va bezashda qatnashib xalq orasida e’zozlanib kelinmoqdalar. 1924 yilda Rahim Obidov vafotidan so’ng uning juda ko’p shogirdlari hozir tosh o’ymakorligi san’atini davom ettirib kelmoqdalar.
|
