STANOKLARNING XARAKAT UZATISH VA O’ZGARTIRISH MEXANIZMLARI

Qo’zg’aluvchan birikmalarda harakat muayyan maqsadni ko’zlab ayrim elementlardan boshqa elementlarga uzatiladi. Masalan, o’yinchoq avtomobilda aylanma harakat mikroelektr dvigateldan g’ildiraklarga uzatiladi va ularni aylantiriladi. Harakatlarni faqat uzatish emas, balki o’zgartirish ham mumkin. Buning misolini chilangarlik tiskisida yaqqol ko’ramiz: dastaning aylanma harakati qo’zg’aluvchan labning ilgari surilishiga aylanadi. Mexanik uzatmalardagi harakatlar muayyan shakldagi va o’zaro nisbiy harakatga ega bo’lmagan detallardan iborat zvenolar orqali amalga oshadi.

Harakatlanish turi harakatlanayotgan detallarning shakliga va ularning uzatmadagi joylashuviga bog’liq bo’ladi. Mexanizmning o’ziga xos muhim jihati unga kiradigan zvenolarning muayyan harakatlanishidir, Qo’zg’aluvchan zvenolarning har biri ma’lum bir xolatda uzatmaning detallaridan bittasi ko’zg’almas qilib o’rnatilgan va boshqa qo’zg’aluzchan detallarga tayanch bo’ladigan takdirdagina harakatlanadi. Uzatishda stanina, korpus, asos, kronshteyn va hokazolar ana shunday tayanch bo’lishi mumkin. Xarakatni o’zi bilan birikkan boshqa zvenoga uzatadigan zveno-etakchi va shu harakatni qabul qiladigan zveno etaklanuvchi zvenolar hisoblanadi.

Tasmali, tishli, zanjirli va boshqa uzatishlar aylanma harakatning mexanik uzatmalari deyiladi. Ularning har birida tayanch, etakchi va etaklanuvchi zvenolar bo’ladi. Ikkita yondosh zvenoning nisbiy harakatlana oladigan holda birikishi kinematik juftni tashkil qiladi.Tasmali uzatma (30-rasm) aylanma harakatni cheksiz tasma hamda etaklovchi va etaklanuvchi shkivlar orqali masofaga uzatadi,

Tasmali uzatmalar keng va ponasimon tasmali bo’ladi. Ular tasma bilan shkivlar orasidagi ishqalanish kuchi hisobiga burovchi momentni uzatadi. Shuning uchun uzatma ishonchli ishlashining asosiy sharti tasmaning etarli darajada tortilishi va shkivlar bilan yaxshi tishlashuvidir. Tasma bo’sh tortilsa, sirpanib ketadi va kuch etaklovchi shkivdan etaklanuvchi shkivga uzatilmaydi.

Tasmali va boshqa mexanik uzatmalarning muhim jihati uzatish nisbati va uzatish sonidir. Etaklanuvchi valning aylanish chastotasi pog’onali shkivlar yordamida o’zgartiriladi, ya’ni etakchi valning aylanish chastotasi va tasmaning uzunligi o’zgarmaydi. Buning uchun faqat ikkala shkivning pog’onalari almashtiriladi. Pog’onali shkivlardan iborat tasmali uzatmalar tokarlik, parmalash, frezalash dastgohlari va hokazolarda qo’llanadi. Tasmali uzatmaning asosiy afzalliklar: bir maromda, shovqinsiz ishlashi, aylanishini etakchi va etaklanuvchi vallar o’qlarining orasidagi turli masofalarga uzata olishi, ortiqcha yuk tushganida tasmaning shkivlarga nisbatan sirpanishidir. Ularning kamchiliklari esa: katta quvvatni uzatishda tasmaning qo’pol aylanishi, tarang tortishni taqozo qilishi, vallar va tayanchlarni zo’riqtirishidan iboratdir. Tishli uzatmalar (31-rasm) aylanma harakatni tishli g’ildiraklar yordamida uzatadi.

Ular diametrlari va tishlarining soni har xilligi bilan etaklanuvchi vallarning aylanish chastotasini o’zgartirish imkonini beradi. Tishli uzatish mexanizm etakchi tishli g’ildirakli etakchi val va etaklanuvchi tishli g’ildirakli etaklanuvchi valdan iborat bo’ladi. Etakchi va etaklanuvchi g’ildiraklar tishlari hamda qadamining bir xilligi uchun tishlashib turadi. Tishli uzatmaning uzatish soni etakchi g’ildirak tishlari soni Z1 ning etaklanuvchi g’ildirak tishlari soni Z2 ga nisbati bilan aniklanadi, ya’ni I = Z1 +Z2 bo’ladi. Tishli g’ildirakning diametri qanchalik katta bo’lsa, undagi tishlar soni shunchalik ko’payadi. Shuning hisobiga tishli uzatma katta kuchlarni uzatish imkonini beradi, etakchi va etaklanuvchi g’ildiraklarning siljishi sodir bo’lmaydi. Agar etakchi va etaklanuvchi vallar parallel holatda joylashgan bo’lsa, aylanishni uzatish silindrsimon to’g’ri va qiyg’os tishli g’ildiraklar yordamida amalga oshiriladi. Bir-biriga nisbatan burchak hosil qilib turgan vallarda aylanishni uzatish konussimon g’ildiraklar yordamida amalga oshadi (32-rasm). Tishli uzatmalar ko’proq mashina va mexanizmlarda, masalan, tokarlik, parmalash dastgohlari va hokazolarda qo’llanadi.

Zanjirli uzatma (33- rasm)dan aylanishni olisroq masofaga uzatish va bunda uzatishlar sonini doimiy saqlash lozim bo’lgan hollarda foydaladi.

Eng oddiy zanjirli uzatma tishli etakchi g’ildirak (yulduzcha) li etakchi val, etaklanuvchi yulduzchali etaklanuvchi val hamda zanjirdan iborat bo’ladi. G’ildiraklarning tishlari mahsus ko’rinishda va zanjirning zvenolariga moslab ishlanadi. Rolikli, vtulkali va tishli zanjirlar eng ko’p tarqalgandir. Zanjirli uzatmaning uzatishlari soni Bunda 2 — etakchi g’ildirak tishlarining, etaklovchi g’ildirak tishlarining soni. Zanjirli uzatma asosiy afzalliklari: keng tasmali uzatmaga nisbatan ixchamligi; tasmali uzatmadagiga nisbatan valga kamroq og’irlik tushishi; aylanishni bitta zanjir orqali bir nechta vallarga va ancha olis (5—8 metrgacha) masofaga uzata olishi; nisbatan kam quvvat yo’qotishi (FIK 0,98 gacha) dir. Ana shu afzalliklari bilan birga zanjirli uzatmaning qator kamchiliklari ham bor. Zanjirning sharnirlari eyilishya natijasida uzayishi, unga xizmat ko’rsatish (moylash, rostlash, uzayishi bartaraf etish va hokazolar) ning tasmali uzatmalarga xizmat ko’rsatishdan qiyinligi ana shular jumlasidandir.

Zanjirli uzatmalar qishloq xo’jalik va transport mashinalarida (motosikl, velosiped va hokazolarda) keng qo’llanadi. Friksion uzatma vallarga o’rnatilgan ikkita g’ildirak va 2 dan iborat bo’ladi. Aylanma harakat etakchi va etaklanuvchi g’ildiraklarning gardishlari o’rtasidagi ishqalanish hisobiga uzatiladi.(34-rasm).

Harakatni o’zgartirish mexanizmlarining eng ko’p tarqalgan turlari vintli, reykali, kulachokli, krivoship shatunli mexanizmlardir. Vintli mexanizm kuchni oshirish maqsadida aylanma harakatni ilgarilanma harakatga aylantirish uchun qo’llanadi.(34-rasm).

Vintni aylantirishda vorotok dastasiga ma’lum darajadagi kuch bilan ta’sir ko’rsatiladi.

Ana shu kuch buralish va bo’shalish natijasida vintning bo’ylamasiga suriladigan gaykada bir necha marta ortadi. Ana shu xossasi tufayli vintli mexanizm ko’pincha kuchni ancha oshirish zarur joylarda, masalan, tiskilarda, domkratlarda, press va hokazolarda qo’llanadi. Vintning bir aylanishida vintli mexanizmdagi gaykaning ilgarklanma surilishi rezba qadamining kattaligiga teng bo’ladi. Bu esa vint oborotlarining soniga bog’liq holda gaykaning ilgarilanma surilishi kattaligini aniq bilish imkonini beradi. Vintli mexanizmning ana shu xususiyati ham undan texnikada keng foydalanish zaruratini keltirib chiqaradi.

Masalan, bu mexanizm toqarlik, frezalash, randalash dastgoxlarida uzatishlarning uzunligi yoki tezligi aniq belgilangan ilgarilanma harakatlarni amalga oshirish uchun xizmat qiladi. Reykali mexanizm (35-rasm) aylanma harakatni ilgarilanma yoki aksincha harakatga aylantirish uchun mo’ljallanadi. Bunday uzatma ikki xil bo’ladi.

Uning birinchi xilida shesternya aylanadi va reykani suradi (shesternyaning aylanma harakati reykaning ilgarilanma harakatiga aylanadi); ikkinchi xilida esa reyka qo’zg’almas bo’lib,shesternya uning ustida harakatlanadi.

Krivoshipshatunli mexanizm ichki yonish dvigatellarida, porshenli nasoslarda, kompressorlar va bug’ mashinalarida qo’llanadi. U (36- rasm) asosan quyidagi qismlardan iborat bo’ladi: krivoship 1, shatun 2, silindr (yoki yo’naltirgich)

3, porshen 4, porshen barmog’i 5. Krivoshipshatunli mexanizm yordamida porshenning to’g’ri chiziqli ilgarilanma qaytma harakati krivoship va valning aylanma harakatiga aylanadi (ichki yonish dvigatellarida) yoki valning aylanma harakati porshenning to’g’ri chiziqli ilgarilanma qaytma harakatiga aylanadi (kompressorlarda). Kulachokli mexanizmdan kulachokning aylanma harakatini turtgich 3 ning vaqt-vaqtida ilgarilanma harakatiga aylantirish uchun foydalaniladi (37-rasm). Kulachok har xil shaklda bo’lishi mumkin. Turtgichni kulachok sirtiga prujina 2 zichlab turadi. Kulachokli mexanizmlar metall qirqiladigan dastgohlarda, ichki yonish dvigatellarida, tikuv mashinalari va hokazolarda qo’llanadi.