|
O‘zbekistonda fanlararo innovatsiyalar va 22- son ilmiy tadqiqotlar jurnaliBog'liq Shamsiyeva Nasiba Fayzullaevna Kashfiyot, ihtiro, ratsionalizatorlik va patent axboroti. Tuzuvc, Guruhlashtirish usuli va uni tahlilda qo’llanilishi IQTISODIYOT, Issiqlik texnikasi va ichki yonuv dvigatellari., Polimer kompozitsion materiallar tuzilish va tarkibi polimer kom-fayllar.org, 96-98O‘ZBEKISTONDA
FANLARARO
INNOVATSIYALAR
VA
22-
SON
ILMIY
TADQIQOTLAR
JURNALI
20.09.2023
nisbati olindi. Shuning uchun solishtirma mustahkamlik va solishtirma bikrligi
kilometrda oʻlchanadi, boshqacha qilib aytganda uzunlik oʻlchamiga egadir.
Konstruksion materiallar ishlab chiqarishda fan-texnika yaxshi natijalarga
erishmoqda. Agar 1940-yilda unga sifatli poʻlatning mustahkamligi 110-130kg/mm2
boʻlsa, 1985-yilda 200-250kg/mm 2 ga yetdi. Oʻta mustahkam alyuminiy
qotishmalarida uni mustahkamligi 40kg/mm2 va 50-60kg/mm2 (mos ravishda 1940
va 1985-yillar). Oʻta past temperaturani, titrash yuklanishini, charchashdan yorilishni
rivojini, korroziyani ortishi yoki kamayishi, oddiy materiallarning solishtirma
mustahkamligi va bikrligi ortishi bilan, yuqoridagi faktorlarni taʼsiri ortib boradi.
Materialda teshik, xar xil kesimlar yaqinida kuchlanishlar konsentratsiyasiga sezish
qobiliyati ortadi, korroziyaga chidamliligi kamayadi, yoriqlar paydo boʻlish extimoli
ortadi. Boshqacha soʻz bilan aytganda mustahkamlikni ortirilganda, ishlatish
ishonchliligi kamayishi mumkin. Bunga misol tariqasida alyuminiy qotishmasi tarixiga
bir nazar solsak.
Maʼlumki, dyuralyuminiy – mis va magniy bilan legirlangan alyuminiy qotishmasi
urushdan oldin paydo boʻlgan. Tadqiqotlar shuni koʻrsatadiki, unga qoʻshimcha qilib
rux qo‘shilsa, va magniy va misni foizi oʻzgartirilsa, materialning mustahkamligi birdan
ortib ketadi: yaʼni 40kg/mm2 dan 80kg/mm2 ga. Biroq bu materialning birinchi qismi
zavoddan chiqmay turib yorilib keta boshladi, sabab – korroziya. Buni natijasida,
keyinchalik, oʻta mustahkam alyuminiy qotishmasi olindi. U korroziyaga chidamli,
katta yuklanishga qarshilik qobiliyati toʻla qoniqtiradi. Konstruksiyalashga
moʻljallangan tolali kompozitsion materiallar Tolali kompozitlar keng sinfli materiallar
boʻlib, aniq chegaralangan xar xil kimyoviy komponentlar xajmiy qoʻshilishi kabi boʻlib,
ular materiallarga monolitlikni beradi. Ularga, masalan: shisha plastiklar, issiqdan
himoyalanish materiallari va boshqalar kiradi. Bugun dunyo yangi texnika va
texnologiya taraqqiyotiga qadam qo’ydi. Fan texnikani rivojlanishi natijasida
metallurgiyada ham katta o’zgarishlar bo’lmoqda. Metall o’rniga yangi turdagi
mahsulotlar ishlab chiqarilmoqda.Masalan: eng yaxshi po’lat yoki alyuminiy
qotishmalari bilan tenglasha oladigan material – bu kompozit yoki kompozitsion
materiallardir.Ensiklopedik materiallarga ko’ra “Kompozitning” ma’nosini quyidagicha
berilgan: “Berilgan yo’nalishi bo’yicha mustahkamlovchisi bo’lgan metall yoki
metallmas materiallar. Metallkompozitlarning turiga asosan alyuminiy yoki magniy
bo’lgan materiallar qirib, mustahkamlovchi sifatida uglerodli, borli va boshqa tolalar
qo’llaniladi.Tibbiyot sanoatida plastmassadan ko’plab asboblar, maxsus idishlar ishlab
chiqariladi. Jarrohlikda plastmassadan tayyorlangan yurak klapanlari, qo’l-oyoq
protezlari, ortopedik qo’yilmalar, ko’z soqqasi va b. ishlatiladi. Kompozitsion
materiallar turli xossalarga ega bo’lgan komponentlar aralashmasidan olinadigan
sun’iy materiallardir. Komponentlardan biri matritsa (asos) bo’lsa, boshqasi
mustahkamlovchi (tola, zarrachalar) hisoblanadi. Matritsa sifatida polimer, metall,
kera¬mika va uglerodli materiallar ishlatiladi. Mustahkamlovchi vazifasini shisha, bor,
ugle¬rod tolalari organik tola, ipsimon kristallar (karbidlar, boridlar, nitridlar va
|
| |
