|
O‘zbekistonda fanlararo innovatsiyalar va 22- son ilmiy tadqiqotlar jurnaliBog'liq Shamsiyeva Nasiba Fayzullaevna Kashfiyot, ihtiro, ratsionalizatorlik va patent axboroti. Tuzuvc, Guruhlashtirish usuli va uni tahlilda qo’llanilishi IQTISODIYOT, Issiqlik texnikasi va ichki yonuv dvigatellari., Polimer kompozitsion materiallar tuzilish va tarkibi polimer kom-fayllar.org, 96-98O‘ZBEKISTONDA
FANLARARO
INNOVATSIYALAR
VA
22-
SON
ILMIY
TADQIQOTLAR
JURNALI
20.09.2023
hoka¬zolar) ning tolalari hamda mustahkamligi va bikrligi yuqori bo’lgan metall simlar
o`ynaydi. Kompozitsiyani to’zishda uni tashkil etuvchilarning individual xossalaridan
samarali foydalaniladi. Kompozitsion materiallarning xossalari komponentlar tarkibi,
ularning miqdori va ular orasidagi aloqalarning mustahkamligiga bogliq.
Komponentlarning hajmiy miqdorini o’zgartirib, ishlatilishiga qarab, kerakli
mustahkamlik, otashga chidamliligi, elastiklik moduliga ega bo’lgan material yoki
zarur maxsus xossalarga (masalan, magnit va boshqa xossalar) ega bo’lgan
kompozitsiya olish mumkin. Kompozitsion materiallardagi mustahkamlovchining
hajmi 20-80% ni tashkil etadi. Matritsaning xossalari siqilish va siljishda kompozitsion
materialning
mustahkamligini
belgilaydi.
Mustahkamlovchining
xossalari
kompozitsion materialning mustaxkamligi va bikrligini belgilaydi. Kompozitsion
materiallarning mustahkamligi bikrligi, otashga va issiqda chidamliligi yuqori.
Masalan, karbovoloknitlar uchun σv = 650-1700 MPa, borvoloknitlar uchun esa σv=
900-1750 MPa ga teng. Kompozitsion materialarning zichligi 1,35 - 4,8 g/sm3 tashkil
etadi. Kompozitsion materiallar mashinasozlikning ko’pgina sohalari uchun juda
istiqbolli materiallar hisoblanadi.Kompozitsion materiallardan foydalanish qator
hollarda detallar tayyorlashning yangi usullarini yaratish hamda mashina detal va
uzellarini konstruktsiyalash printsipini o’zgartirishni talab qiladi. Hozirgi vaqtda
armirlovchi materiallarni olish uchun asosan uzluksiz shishali, uglerodli, borli,
kimyoviy tolalar va simlar qoʻllanmoqda. Shisha va organik tolalar uchun uzulguncha
uzunligini ortishi (2,5-5%), uglerodli va borli tolalar uzunligini ortirishga (0,4-1,5%)
nisbatan xarakterlidir. Koʻrinib turibdiki mustahkamlik ortishiga qarab bu koʻrsatkich
ortib bormoqda. Borli va keramik tolalar oʻta qattiq va temperaturani ortishi bilan
mustaxkamligini kamayishiga moyil emas. Organik tolalar uchun maksimal
temperatura 300 0S, uglerodli tolalar neytral va tiklovchi muhitda 22000 S gacha
qizdirishgacha chidamlidir, u bunda oʻz mustahkamligini saqlaydi. Havoda esa, 450 0 S
dan oksidlanishni boshlaydi. Sanoatda shisha-, karbid-, bor- va organik tolalar iplarini,
epoksidli va poliamid bogʻlovchilar asosida koʻp ishlatiladi, metall kompozitlarda esa
borli va uglerod tolali iplarni, poʻlat, volfram va boshqa simlarni, alyuminiy, magniy,
titan va boshqa bogʻlovchi materiallar asosida ishlatiladi. Matritsalarning mexanik
xossalari kompozitlarning xossalarini belgilab beradi. Masalan, tola yoʻnalishidagi
surish, siqish va yuklanishdagi normal kuchlanishga chidamliligi, yana charchoqdan
yemirilishga qarshiligi. Matritsalarning mustahkamlik chegarasini va tolaning
elastiklik moduli chegarasini ortishi bilan, bir xil tolalarda mustahkamlangan
kompozitlarning charchashdagi mustahkamligi ortadi. Mustahkamlovchi tolalar shakli,
tola va matritsaning mustahkamlik va deformatsiyalanuvchanlik tavsifi,
kompozitlarning fizik-mexanik xossalari anizotropiyasini belgilaydi. Uni, tolalarning
oʻzaro joylashini va miqdorini oʻzgartirib, sozlash mumkin. Koʻrinadiki, kompozit eng
yuqori mustahkamlik va bikrlikka uzluksiz tolalar oʻzaro parallel joylashganda (bunda
yuklanish tola yoʻnalishi boʻyicha berilgan) erishiladi. Bu koʻrsatkich armirlovchi tolani
mustahkamlik va elastiklik moduli ortishi bilan ortib boradi. Uglerodli tolalarda
|
| |
