O’zbekistonda raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish
Nurbek Ochildiyev
bahriddinbucv@gmail.com
Denov tadbirkorlik va pedagogika instituti
Annotatsiya: Ushbu maqolada asosan mamlakatimiz O’zbekistoda raqamli
iqtisodiyotni rivojlantirish va mavjud muammolarni bartaraf etish.Raqamli
iqtisodiyotning
qulayligi
va
yangi
imkoniyatlaridan
foydalanish.Bizning
mamlakatimiz ham rivojlangan davlatlar qatorida bo’lishi zarurligi.Raqamli
iqtisodiyotning barcha sohalardagi beqiyos o’rni.
Kalit so’zlar: raqamli iqtisodiyot, raqamli texnologiyalar, kommunikatsiya,
infratuzilma, elektron tijorat,investitsiya,logistika, aloqa operatorlari, innovatsiyalar.
Development of digital economy in Uzbekistan
Nurbek Ochildiyev
bahriddinbucv@gmail.com
Denau Institute of Entrepreneurship and Pedagogy
Abstract: This article focuses on the development of the digital economy in
Uzbekistan and overcoming the existing problems. The convenience and new
opportunities of the digital economy. The need for our country to be among the
developed countries. The unique role of the digital economy in all areas.
Keywords: digital economy, digital technologies, communication, infrastructure,
e-commerce, investment, logistics, telecom operators, innovations.
Kirish. Raqamli iqtisodiyotning yuksalishi 21-asrning o’ziga xos xususiyatlaridan
biridir. Albatta bugungi kunni raqamli texnologiyalarsiz tasavvur qilish qiyin albatta.
Aql-zakovat va ilm - taraqqiyot qanotidir. Zamonaviy ilm-fanning choʻqqisi yuqori
texnologiyalarda, raqamli olamda koʻzga tashlanadi. Toʻrtinchi sanoat inqilobi
taraqqiyotning yangi koʻrinishi - “raqamli iqtisodiyot” boshlanganini anglatadi.
Bugungi kunda biz yaqin kelajakda erishmoqchi bo‘lgan ulkan maqsadlarga
egamiz.Buning uchun bizga albatta yetuk kadrlar,mutaxassislar kerak. Raqamli
texnologiyalar jamiyat va iqtisodiyotga ko’p jihatdan ta’sir qiladi, shu jumladan yangi
aloqa va hamkorlik vositalari orqali; xizmat ko’rsatishning kuchli tarkibiy qismiga ega
bo’lgan yangi mahsulotlar; ma’lumotlarning iqtisodiy o’sish omili sifatida roli; sun’iy
intellect (AI) yordamida vazifalarni avtomatlashtirish; va platformalar kabi yangi
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
May 2022 / Volume 3 Issue 5
www.openscience.uz
1660
biznes modellarining paydo bo’lishi. Shu sababli raqamlashtirish bizning hayotimiz va
birgalikda ishlash tarzimizni tubdan o’zgartiradi. Bu butun davlat rivojlanishi va
farovonligi demakdir.
Shuningdek,barcha sohalarda korxonalar, tashkilotlar uchun samaradorlik, vaqt,
bandlike,ko’nikma,daromadlarni to’g’ri taqsimlash ,atrof muhit va tashqi olamga katta
ta’sir ko’rsatadi.
Hozirda biz asosan O’zbekiston rivojlangan davlatlar qatorida bo’lish uchun
harakatdan to'xtamasligimiz zarur.Xorijiy davlatlarda bizga qaraganda raqamli
iqtisodiyot ancha rivojlangan.Iqtisodiyotning raqamlashishi bu mamlakat taraqqiyoti
uchun muhim.Bugungi kunda raqamli iqtisod rivojlanishi barcha sohalar rivoji bilan
chambarchas bog’liq.
Asosiy qism. Raqamli iqtisodiyot bugungi kunda dolzarb mavzulardan
biridir.Asosan bu mavzuni O’zbekistonda qanday rivojlantirish bu biz yoshlar
qo’lidadir. ”Raqamli iqtisodiyot’’ atamasi birinchi bo’lib 1995-yilda Don Tepkott
muallifligida chop etilgan. “Raqamli iqtisodiyot: tarmoqli intelekt asrida va’da xavf-
xatar” (The Digital Economy: Promise and Peril in the Age of Networked Intelligence)
nashrida alohida tushuncha sifatida istiloh etilgan. Ushbu nashrda raqamli
iqtisodiyotning
asosiy
tarkibiy
qismlariga
fundamental
innovatsiyalar
(yarimo’tkazgichlar, protsessorlar), asosiy texnologiyalar (kompyuterlar) va
bog’lovchi infratuzilmalar (internet va telekommunikatsiya tarmoqlari) ajratib
ko’rsatiladi.
Rivojlangan davlatlarda raqamli iqtisodiyotni joriy etishga allaqachon kirishilgan.
Jahon iqtisodiyotining globallashuvi va texnologiyalarning rivojlanishi sharoitida
Oʻzbekistonning iqtisodiy taraqqiyotiga raqamli iqtisodiyotni rivojlantirmasdan
erishib boʻlmaydi.
Jahon bankining maʼlumotlariga koʻra, kurrai zaminimiz umumiy boyligining 66
foizi - 365 trillion AQSH dollari inson kapitaliga, yaʼni asosan shaxsning ilm
darajasiga toʻgʻri kelmoqda. AQSHda ushbu koʻrsatkich milliy boylikning 77 foizi -
95 trillion dollarga yetgan. Shuning uchun davlatimiz rahbari joriy yil Murojaatnomada
“Eng katta boylik - bu aql-zakovat va ilm, eng katta meros - bu yaxshi tarbiya, eng
katta qashshoqlik - bu bilimsizlikdir!”degan fikrni alohida keltirib oʻtdi.
Bugungi kunga kelib jahonda raqamli iqtisodiyot taraqqiy etgan 20 mamlakatda
2 trillion AQSH dollarini tashkil etayotgani hisoblab chiqilgan. Raqamli iqtisodiyotni
rivojlantirishda dunyoda peshqadam Buyuk Britaniyada esa u hozirning oʻzida milliy
yalpi ichki mahsulotning 12 foiziga yetdi. Raqamli iqtisodiyot texnologik va biznes
jarayonlari, ishlab chiqarish, logistika va tayyor mahsulotlarning savdosini
raqamlashtirishni nazarda tutadi. Mamlakatimizda 2020-yilning oʻzida transport,
geologiya, taʼlim, arxiv kabi sohalarni toʻliq raqamlashtirish belgilangan edi.
Zamonaviy infratuzilmaga ega boʻlgan “IT-park”lar ham fikrimiz dalilidir. Aholining
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
May 2022 / Volume 3 Issue 5
www.openscience.uz
1661
barcha qismida ham raqamli malakaning yetarli emasligi raqamli iqtisodiyotni
rivojlantirish yoʻldagi yana bir toʻsiq boʻlib kelgan. Shuningdek, raqamli tovar
aylanmasi ham past hisoblandi. Bu borada texnologiya olamida koʻpchilikka maʼlum
boʻlgan “Microsoft” korporatsiyasi asoschisi Bill Geytsning bir fikrini eslash oʻrinli:
“Tez orada Yer sharida faqat ikki tur kompaniyalar mavjud boʻladi. Birinchisi, internet
orqali biznes qiluvchi va ikkinchisi, biznesdan chiqqan kompaniyalar”. Tadbirkorlar
mana shu jihatni inobatga olgan holda, dunyoga mashhur biznes isteʼmolchi uchun,
biznes biznes uchun, isteʼmolchi isteʼmolchi uchun tamoyillari asosida oʻz faoliyatini
tashkil etishi maqsadga muvofiq.
O‘zbekiston raqamli sanoat bozorini shakllantirish uchun uchta muhim shartni
belgilab olish zarur. Raqamli muhitni me’yoriy tartibga solish (konsepsiya, dastur va
qonun), infratuzilmaviy rivojlanish (data markaz, mobil, internet, biznes va ishlab
chiqarish jarayonini avtomatlashtirish qurilmalari) va mutaxassislarni tayyorlash
sog‘lom bozorni yaratishda tirgak bo‘ladi.
Raqamli iqtisodiyot bu - real voqe’llikni to‘ldirib turadigan virtual muhitdir.
Raqamli iqtisodiyotni yanada rivojlantirish uchun innovatsion g’oyalar, texnologiyalar
va ishlanmalarni joriy etish sohasida davlat organlari va tadbirkorlik sub’ektlarining
yaqin hamkorligini ta’minlash.
Blokcheyn texnologiyalarni ishlab chiqarish va ulardan foydalanish sohasida
amaliy ish ko’nikmalariga ega bo’lgan malakali kadrlarni tayyorlash. Horij tajribasini
hisobga olgan holda blokchetn texnologiyalarini joriy etish uchun huquqiy baza
yaratish kabi bir qancha vazifalarni oldimizga maqsad qo’yib va uni amalga oshirish
kerak.
Raqamlashtirish iqtisodiyoti iqtisodiyotning alohida sohasi sifatida ikkita sababga
ko'ra mavjud. Birinchidan, yangi iqtisodiy modellar kerak, chunki raqamli dunyoda
ma'lumot haqidagi ko'plab an'anaviy taxminlar endi mavjud emas. Ikkinchidan,
raqamlashtirish natijasida hosil bo'lgan ma'lumotlarning yangi turlari tahlil qilish
uchun yangi usullarni talab qiladi.
Xalqaro tajriba shundan dalolat bermoqdaki, bugungi kunda raqamli
texnologiyalar asosan ilmiy hamjamiyat va xususiy sektorda jadal rivojlanmoqda.
Shuning uchun davlat, aynan, ushbu sohalarda innovatsion loyihalarni qo’llab-
quvvatlagan holda qulay ekotizmni yaratishi lozim. Click, Payme, M-bank, Upay,
Oson va boshqa onlayn toʻlovlarga imkon beruvchi toʻlov tizimlari mavjud boʻlishiga
qaramay mobil toʻlovlar, internet, kommunal toʻlovlar uchun onlayn toʻlovlarni
amalga oshirish koʻrsatkichi yuqori emas. 2017-yilda 34 foiz hisob egalari raqamli
toʻlovni amalga oshirgan. Solishtirish uchun bu koʻrsatkich Buyuk Britaniyada 96
foizga teng. Bizda shu sohani rivojlantirib elektron tijoratni,elektron o’tkazmalarni
rivojlantirishimiz zarur.Raqamli to’lov O’zbekistonda 34 foizni tashkil etayotgan
bo’lsa,biz bu ko’rsatkichni 100 foizga chiqarish zarur.
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
May 2022 / Volume 3 Issue 5
www.openscience.uz
1662
Asosan kiberxavfsizlik ham raqamli iqtisodiyotning muhuim sharti, nozik joyi
desak ham bo’ladi.Iqtisodiyotni raqamlashtirganimizdan so’ng albatta xavfsizlik
choralarini ham mukammal bartaraf etish kerak. Raqamlashuv va kiberxavfsizlik
tushunchalari doimo yonma-yon keladi. Chunki barcha tizim va jarayonlarni
raqamlashtirish bilan birga, ularning texnik jihatdan mukammal va bexato ishlashini,
xavfsizligini taʼminlash muhim hisoblanadi. Yurtimizda raqamli iqtisodiyotni
rivojlantirishga qanchalik eʼtibor qaratilayotgan boʻlsa, kiberxavfsizlikni taʼminlash
ham shuncha dolzarblik kasb etmoqda. Oʻzbekiston kiberxavfsizlik global indeksida
oʻzi pozitsiyasini mustahkamlab bormoqda. 2017-yilda mamlakatimiz bu reytingda 93-
oʻrinni egallagan boʻlsa, 2018-yilda 52-oʻringa koʻtarildi.
Kiberxavfsizlik axborot xavfsizligining bir koʻrinishi boʻlish bilan axborotlarni
saralab olishga xizmat qiluvchi yuksak maʼnaviyatdan oʻzgacharoq tushuncha. U
koʻproq texnik jarayonlarga oid boʻlib oddiy foydalanuvchi uchun pochta, ijtimoiy
tarmoqlar, toʻlov tizimlarida ishonchli va mustahkam parollarni oʻrnatish, oʻz shaxsiy
kompyuteri va smarfonini viruslardan himoyalashni anglatadi. Kengroq maʼnoda esa
kiberxavfsizlik tarmoqlar, mobil ilovalar va qurilmalarning himoyasiga qaratilgan
chora-tadbirlar majmuidir. Bu maʼlumotlar konfidensialligini saqlash, ularning
butunligini himoyalash, u yoki bu sayt, ilova, dasturning toʻlaqonli ishlashini anglatadi.
“Kiberxavfsizlik markazi” DUK tahlillariga koʻra, 2019-yilda internetning milliy
segmenti veb-saytlarida 268 ta kiberxavfsizlik insidenti aniqlangan. Bu raqamli
olamdagi huquqbuzarliklar soni oldingi yilga qaraganda 44 foizga kamaygan
deganidir. Shulardan 222 tasi kontentni ruxsatsiz yuklash, 45 tasi defeys (veb-sayt
sahifasi boshqa, masalan, reklama joylashtirilgan sahifaga almashtirilishini
anglatuvchi xakerlik hujumi) va bittasi yashirin mayning (kriptovalyuta
platformasidagi yashirin faoliyat) ulushiga toʻgʻri keladi.
Oʻzbekistonda barcha tizimla vaqt sayin,kun sayin raqamlashmoqda. Ayniqsa,
koronavirus tufayli joriy etilgan karantin rejimida onlayn tovar va xizmatlarga boʻlgan
talab yana-da ortdi, barcha sohalarda raqamli funksiyalarning safi kengaydi. Bugun
uydan chiqmasdan toʻlovlarni amalga oshirish, hech bir muammosiz masofaviy taʼlim
olish, dunyoning yirik kutubxonalaridan foydalanish va hatto ishlash mumkin. Raqamli
xizmatlar anʼanaviy turga qaraganda qogʻozbozlik, rasmiyatchilikning yoʻqligi, vaqtni
tejash kabi bir qator afzalliklarga ega. Masalan, davlat xizmatlarini raqamli koʻrinishda
olsangiz, sizga belgilangan toʻlovning 10 foizi miqdorida chegirma taqdim etiladi.
Raqamlashtirish katta va misli ko’rilmagan imkoniyatlarni taqdim etadi. Shu bilan
birga, bunday transformatsion texnologiyalarni rivojlanishida jiddiy noaniqliklar
saqlanib qolmoqda. Hukumatlar jamiyat uchun yuzaga kelishi mumkin bo’lgan
oqibatlar va ushbu paydo bo’layotgan texnologiyalar ularning boshqaruv faoliyatida
yuzaga keladigan tanqidiy muammolarni chuqurroq tushunishga intilishlari kerak.
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
May 2022 / Volume 3 Issue 5
www.openscience.uz
1663
Xulosa .Xulosa qilib aytadigan bo’lsak, har bir mamlakat rivojlanishi uchun
yangi-yangi o’zgarishlar, g’oyalar ,vaqti-vaqti bilan o’zgarib turadigan yangicha
tartiblar bo’lishi lozim. Mamlakatimiz taraqqiyotining istiqboli ham raqamli
iqtisodiyot rivojlanishi va raqamli texnologiyalarning qamrov darajasiga tayanadi.
Davlatimiz raxbari ta’kidlaganlaridek “iqtisodiyotni shakllantirish ko’p mablag’
va mehnat talab qiladi. Ammo biz bundan qo’rqmasdan raqamli iqtisodiyotni
shakllantirishimiz kerak. Bu ishni bugundan, hozirdan ma’sulyat va qai’iyat bilan
boshlashimiz lozim. Mamlakat rivojlanishi, taraqqiy etishi uchun har bir shaxs mas’ul.
Har birimiz bu masalaga jiddiy qarashimiz lozim”. Mamlakatimiz hayotida ham
raqamli iqtisodiyotning ayrim elementlari allaqachon muvaffaqiyat bilan faoliyat
ko’rsatmoqda. Jumladan, hujjatlar va kommunikatsiyalarning ommaviy ravishda
raqamli vositalarga o’tkazilishi, elektron imzoga ruxsat berish, davlat bilan muloqot
qilish ham elektron platformalarga o’tkazilmoqda.Asosan ta’limda ham elektron
platformalarning tashkil etilib,yuritilishi. Albatta bu soha ya’ni raqamlashtirish to’xtab
qolmasligi lozim va boshqa sohalarda ham raqamli iqtisodiyotga o’tish ishlari jadal
ravishda amalga oshirilishi kerak.
| 