|
Korxonalaraing tashkiliy-huquqiy shakllari
|
| bet | 6/12 | | Sana | 27.01.2024 | | Hajmi | 214,5 Kb. | | #146897 |
Bog'liq 1-Mavzu. SANOAT KORXONASI BOZOR IQTISODIYOTI SUB’EKTI 1.3. Korxonalaraing tashkiliy-huquqiy shakllari
Korxona - bu amaldagi qonunchilikka muvofiq ijtimoiy ehtiyojlarni qondirish va foyda olish uchun mahsulot ishlab chiqarish, ishlarni bajarish yoki xizmatlarni ko‘rsatish uchun tashkil etilgan mustaqil xo‘jalik yurituvchi subekt.
Davlat ro‘yxatidan o‘tkazilgandan keyin korxona yuridik shaxs sifatida tan olinadi va iqtisodiy oborotda qatnashishi mumkin.
Korxonalar quyidagi xususiyatlarga ega:
Korxona o‘z mulkida, korxona faoliyatining moddiy-texnik imkoniyatlarini ta’minlaydigan alohida mol-mulkni boshqarish, xo‘jalik boshqaruvi yoki tezkor boshqarishga ega bo‘lishi kerak;
U o‘z mol-mulki bilan kreditorlar bilan munosabatlarda, shu jumladan budjet oldidagi majburiyatlari uchun javob beradi;
Korxona o‘z nomidan iqtisodiy muomalada ishlaydi va yuridik va jismoniy shaxslar bilan barcha turdagi fuqarolik shartnomalarini tuzish huquqiga ega;
Sudda da’vogar va javobgar bo‘lish huquqiga ega;
Mustaqil buxgalteriya balansiga, to‘liq buxgalteriya tizimiga ega bo‘lishi, davlat organlari tomonidan belgilangan hisobotlarni o‘z vaqtida taqdim etishi;
Joriy va boshqa bank hisobvaraqlariga ega;
O’zining tashkiliy-huquqiy shakli sifatida ko‘rsatilgan o‘z nomiga ega bo‘lishi kerak.
Korxona ishlab chiqarish va texnik birlikka, tashkiliy, ma’muriy, moliyaviy va iqtisodiy mustaqillikka ega. Ya’ni korxonada moddiy ne’mat yaratish bu turli xil turdagi faoliyatlarni amalga oshiradigan texnologik jarayonlarga bog‘lik. Bu esa ma’lum bir maqsadni amalga oshirish uchun korxonada ishlab chiqarish va texnik birlashishni talab etadi.
Ishlab chiqarish va texnik birlashish - bu ishlab chiqarish jarayonining individual bosqichlarining o‘zaro bog‘liqligini anglatadi, natijada xom ashyo tayyor mahsulotga aylanadi. U texnik hujjatlarning yagona tizimini, umumiy texnik siyosatni, mashinalarning yagona tizimini, umumiy yordamchi va xizmat ko‘rsatish bo‘linmalarining mavjudligini oldindan belgilaydi.
Tashkiliy va ma’muriy mustaqillik korxonaning yagona jamoaga, yagona boshqaruvga va yuridik shaxs huquqiga ega ekanligini anglatadi.
Moliyaviy va iqtisodiy mustaqillik shundaki, kompaniya o‘z faoliyatini o‘zini-o‘zi ta’minlash asosida tashkil etadi va buxgalteriya hisobi va hisobotining yagona to‘liq shakliga ega.
Korxonalarni ko‘plab mezonlarga ko‘ra tasniflash mumkin, eng muhimi korxonalarni tasniflashda quyidagi omillar mavjud:
faoliyatning maqsadi va mohiyati;
ishlatilgan manbalari;
sohaga qarashliligi;
Manzil;
korxona hajmi;
mulkchilik shakli;
tashkiliy-huquqiy shakli kabilar
Faoliyatning maqsadi va xususiyatiga ko‘ra korxonalarning ikki turini ajratish mumkin: tadbirkorlik (tijorat) va tadbirkor bo‘lmagan (notijorat), ularning mavjudligi davlatning budjet tomonidan moliyalashtirilishi bilan ta’minlanadi.
Amaldagi resurslarning xususiyatlariga ko‘ra korxonalar quyidagilarga bo‘linadi.
asosan mehnat resurslaridan foydalanish (mehnat talab qiladigan);
ishlab chiqarish vositalaridan intensiv foydalanish (kapital talab qiladigan); - materiallardan intensiv foydalanish (material talab qiladigan) korxonalar mavjud.
Mehnat talab qiladigan korxonalar ishlab chiqarishning umumiy tannarxida ishchi kuchi xarajatlarining yuqori ulushi bilan ajralib turadi. Ushbu korxonalar yuqori darajada mehnat taqsimotiga ega. Mehnat taqsimoti ijobiy va salbiy oqibatlarga olib keladi.
Ixtisoslashish va mehnat taqsimotining salbiy oqibatlari mehnatni jonli mehnat bilan ta’minlash, mehnat taqsimotini cheklash, mehnat mazmunini boyitish, guruhlarda ishlash tushunchalarining paydo bo‘lishiga olib keldi.
Kapital ko‘p talab qiladigan korxonalarda, ayniqsa, ishlab chiqarish vositalari juda ko‘p bo‘ladi. Ishlab chiqarish xarajatlarining muhim qismi amortizatsiya to‘lovlari hisoblanadi.
Texnologik taraqqiyot ishlab chiqarishni ixtisoslashtirish, mexanizatsiyalash va avtomatlashtirishga olib keladi. Mexanizatsiyalash-bu qo‘l mehnatini mashina mehnatiga almashtirishni anglatadi. Avtomatlashtirish ishlab chiqarish jarayonini boshqarish uchun kompyuter texnologiyalaridan foydalanish natijasida amalga oshiriladi. Ishlab chiqarish vositalarini yuqori darajada mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish bilan ishlab chiqarish jarayoni yetarlicha moslashuvchan bo‘lmaydi, ishlab chiqarish tannarxi oshadi va korxona ishlab chiqarish vositalaridan eng samarali foydalanish muammosini hal qilishga majbur bo‘ladi.
Moddiy mehnat talab qiladigan korxonalar katta resurs xarajatlariga ega. Ushbu korxonalar resurslardan samarali foydalanish va sanoat chiqindilarini chiqarish bilan bog‘liq ekologik muammolarni hal qilishlari kerak.
Sanoat tarkibiga ko‘ra korxonalar quyidagilarga bo‘linadi:
Foydali qazilmalarni qazib olish va qayta ishlash hamda tovarlar ishlab chiqaradigan sanoat korxonalari;
Qurilish kompaniyalari;
O’zi ishlab chiqarmaydigan, lekin tarqatish funksiyalarini bajaradigan savdo korxonalari;
Mablag‘ yig‘adigan va kredit beradigan banklar;
Turli transport vositalaridan foydalangan holda tashish bilan shug‘ullanadigan transport kompaniyalari;
Har xil xatarlardan sug‘urtalashni amalga oshiruvchi sug‘urta tashkilotlari;
Xizmat ko‘rsatish sohasidagi korxonalar, masalan, mehmonxonalar, sayyohlik agentliklari, konsalting firmalari va boshqalar.
Qanday shakldagi korxonalar bo‘lishidan qatiy nazar ularning joylashuvi muhim rol o‘ynaydi. Korxonalarning tashkil etishda ularni faoliyati bilan bog‘liq resurslar zahirasi va ularning yaqin masafada joylashuvi, iste’molchilar soni va ishlab chiqarish vositalar bozori bilan yaqin aloqlari muhim muhim ahamiyat kasb etadi. Korxonalarning bu shaklda joylshuvi eng qulay joylashuv deb yuritiladi. Eng qulay joylashuv - bu ishlab chiqarishning maksimal daromadliligi va rentabelligi ta’minlanganda, resurslarga bo‘lgan extiyojning qisqa va o‘z vaqtida ta’minlash imkoniyati bo‘lganligi bilan belgilanadi. Bundan tashqari korxonalarni tashkil etishda, korxonaning ekologik prinsipini unutmaslik lozim.
Korxonalarni tashkil etishda ularning joylashgan joyini tanlash quyidagi mezonlar asosida belgilanadi:
|
| |
