OZON QATLAMI YEMIRILISHI MUAMMOSI
Kalit so’zlar: Ozon,atmosfera, global, ekologik, qatlam, freon.
Atmosferaning ozon qatlami quyoshning ultrabinafsha nurlarini ushlab qoladigan qalqon hisoblanadi. Afsuski, sayyoramizda tabiiy muvozanat buzilishi natijasida ozon qatlamining yemirilishi bilan bogʻliq ekologik xavf paydo boʻldi. Bu esa kelajakda iqlimning bashorat qilib boʻlmaydigan oʻzgarishlariga, yaʼni inson organizmi immun tizimining zaiflashishiga, onkologik kasalliklar sonining oshishiga, oʻsimliklarning sekin oʻsishiga olib kelishi mumkin.
Olimlarning tadqiqotlariga koʻra, ozon qatlamining yemirilishiga sovitish texnikalari, yongʻin oʻchirish vositalari, tarkibida galogenlar (xlor, ftor va brom) boʻlgan kimyoviy moddalarning sanoat va qurilish sohasida keng qoʻllanilishi asosiy sabab sanaladi.
Ekologik xavfning oldini olish maqsadida 1985-yilda dunyoning 147 mamlakati ishtirokida Ozon qatlamini muhofaza qilish toʻgʻrisidagi Vena konvensiyasi qabul qilindi. Oradan ikki yil oʻtgach, 1987-yilning 16-sentyabrida ozon qatlamini yemiruvchi moddalar boʻyicha Monreal protokoli imzolandi. Shu kundan eʼtiboran ushbu sana ozon qatlamini himoya qilish xalqaro kuni sifatida nishonlanadi.
Ozon — (yunonchadan ozon – anqiydigan) ozon molekulalari(O3)dan hosil boʻlgan, har biri kislorodning uchta atomlaridan iborat gaz.
Garchi, hozirda atmosfera havosidagi ozon juda oz qismni tashkil etsa – da, uning ahamiyati benihoya kattadir. U oqsil va nukleinli kislotalarni yemiruvchi qatʼiy ultrabinafsha nurlanishni ushlab qoladi. Taʼkidlash lozimki, stratosfera ozoni – obhavoning qisqa muddatli va lokal oʻzgarishlarini belgilaydigan muhim iqlimiy omildir. Quyosh nurlanishini yuta turib va energiyani boshqa gazlarga uzata turib, ozon stratosferani isitadi va bu bilan butun atmosferada sayyoraviy issiqlik va sirkulyar jarayonlarning xususiyatlarini tartibga soladi. Ozonning oʻzgaruvchan molekulalari tabiiy sharoitlarda, jonli va jonsiz tabiatning turli omillari taʼsirida hosil boʻladi va parchalanadi, uzoq tadrijiy rivojlanish davomida ushbu jarayon birmuncha dinamik muvozanatga keldi.
Ozon qatlamini olimlar ―biologik qalqon‖ deb ham ataydilar.Taassufki, bu qalqonning yemirilishiga inson omili katta rol oʻynayapti.
Kosmik parvozlar, reaktiv samolyotlar parvozi, avtomobillar va boshqa manbalardan chiqayotgan gazlar, ayniqsa, sovitish tizimlaridagi freon gazi bu qatlam holatiga aks taʼsir koʻrsatmoqda.
Ozon qatlami tuynuklarining kengayishi va ko’payib ketishi insoniyatning eng yangi global muammolaridan biridir. Bu masalaga 25 yil oldin britaniyalik olimlar jahon afkor ommasi e‘tiborini qaratdilar. Ko’pchilik «osmondagi bir gap» deya e‘tibor bermayotgan paytda ozon qatlamining ahamiyati, uning ona sayyoramiz hayotidagi o’rni naqadar muhimligi olimlar tomonidan qayta-qayta isbotlandi.
Ozon qatlamining asosiy qismi stratosferada, yer yuzidan o’rtacha 15-50 km. balandlikda joylashgan. Qutblarda esa bu bor-yo’g’i 8 km. balandlikdan boshlanadi. 20- kilometrdan 25 km.gacha oraliqdagi 5 km.da ozon eng zich joylashgan. Juda katta qatlamni tashkil etsa-da, ozonning zichligi juda past, agar u yer yuzidagi havo qadar zichlashtirilsa, atigi 3,5 mm.li juda yupqa plyonka hosil bo’ladi. Shunday bo’lsa-da, ozonning ahamiyati beqiyos.
Ozon kislorodning qarindoshidir. Erkin kislorod atomlari kislorod molekulasi bilan birlashadi va ozon paydo bo’ladi (O-O2->O3). Ozonning o’zi juda zararli modda, kundalik hayotimiz nuqtai nazaridan qaralganda zahardan o’zga narsa emas. Quyosh nurlari kislorodni bombardimon qilishidan hosil bo’ladigan bu modda Yer sharidagi jamiki jonzotlarni, o’simliklarni ayni shu quyoshning xavfli ultrabinafsha nurlaridan asraydi. Ya‘ni ozon qatlami yer sharining o’ziga xos himoya qalqonidir.
Bu qatlamning yemirilish sabablari bo’yicha bir necha nazariyalar bor. Avvaliga olimlar yuqori balandlikda uchuvchi raketalar, samolyotlar ta‘sirida ozon yemiriladi, degan fikrni ilgari surishgan. Keyinchalik kimyo zavodlarining atmosferaga chiqarayotgan zararli gazlari — freonlar — xlorftoruglerodlar ozonning eng xavfli kushandalari sifatida e‘tirof etila boshlandi. Shuningdek, xlor va bromning zararli ta‘siri natijasida stratosferadagi ozon miqdori 10 foiz kamaygan, degan taxmin ham mavjud. Ozon qatlamining yemirilishiga nafaqat insoniyatning, balki tabiiy jarayonlarning ham o’ziga yarasha salbiy ta‘siri bor. Vulqonlar uyg’onishi, yer qa‘ridagi gazlarning ajralib chiqishi bu qatlamdagi tuynuklarni kengaytiradi.
Atmosfera tarkibidagi ozonning umumiy 0.0001 foizdan ham kamroq. Lekin shu miqdorning 1 foizgagina kamayishi xavfli ultrabinafsha nurlarining yer yuziga yetib kelishini 2 foizga oshiradi.
Bu holat o’z navbatida quyidagi muammolarni keltirib chiqaradi:
— qatlamning yemirilishi natijasida katta miqdordagi quyosh radiatsiyasi yer yuziga yetib keladi;
— insoniyatda teri saratoni bilan kasallanish keskin ortib ketadi. Shifokorlar bu turdagi saratonlarni davolash juda murakkabligi haqida ogohlantirishmoqda;
— insonning kasalliklarga qarshi kurashuvchi immun tizimida susayish kuzatiladi;
— odamning eng muhim a‘zolaridan biri
— ko’zlar zararlanadi;
— hosildorlik pasayib ketadi. Daraxtlar parvarish qilinganiga qaramay, qurib qolaveradi. O’simliklarning barglari kichrayadi. Bu o’z navbatida kislorod manbai bo’lgan barglarda fotosintez jarayoniga salbiy ta‘sir ko’rsatadi;
— qattiq ultrabinafsha nurlar dunyo okeanidagi jonzotlar va o’simliklarni ham zararlaydi. Ayniqsa, oziq zanjirining yetakchi bo’g’inlarida muhim o’rin tutadigan, radiatsiyaga juda ta‘sirchan bo’lgan planktonlar ko’p nobud bo’ladi. Yuza qatlamlardagi suvo’tlar ham zararlanadi.
Jahon hamjamiyati Ozon qatlamini saqlab qolishning ahamiyatini tushunib yetgan holda bir qancha choralarni ko’rgan va ko’rmoqda. 1987-yilda qabul qilingan Monreal dalolatnomasida eng xavfli xlorftoruglerodlar ro’yxati tuzib chiqilgan va bu moddalarni ishlab chiqaruvchilar ishlab chiqarish hajmini kamaytirishni o’z zimmalariga olganlar. 1990- yilning iyunida bu dalolatnomaga qo’shimcha kiritilgan. Unga ko’ra 1995-yilda freon ishlab chiqarishni ikki barobarga qisqartirish, 2000 yilda batamom to’xtatish ko’zda tutilgan. Lekin bu boradagi ishlar hammasi ko’ngildagiday ketgan taqdirda ham, birinchi ijobiy natija, qilingan mehnatning samarasi 2050-yilga boribgina ko’rinadi. Chunki atmosferaga chiqarib yuborilgan millionlab tonna xlorftoruglerodlar tugagunlariga qadar ancha zarar yetkazib ulgurishadi. Atmosferadagi xlor ozon parchalinishida o’ziga xos katalizator vazifasini o’taydi va reaksiyalarga qaramay, uning miqdori deyarli kamaymaydi. Tugab bitguniga yoki atmosferaning ozon bo’lmagan quyi qatlamlariga qaytib tushguniga qadar bitta xlor atomi 100 000 ta ozon molekulasini parchalab tashlashi mumkin.
Bugun yurtimizda atmosfera qobigʻida joylashgan, yerdagi hayot davomiyligini taʼminlashda oʻz hissasini qoʻshadigan, oʻzi yupqagina, biroq tarqalishi yerdan 10 km masofadan 50 km.gacha boʻlgan oraliqni zabt etgan ―ozon qatlami‖ni muhofaza qilish boʻyicha qator tadbirlar amalga oshirilmoqda.
Xalqaro miqyosda qabul qilingan hujjatlar ichida Ozon qatlamini muhofaza qilish boʻyicha Vena Konvensiyasi va Ozon buzuvchi moddalar boʻyicha Monreal protokolining dunyodagi oʻrni beqiyos. Mazkur hujjatlar Birlashgan Millatlar Tashkilotiga aʼzo davlatlar tomonidan ratifikatsiya qilingan va qoʻyilgan talablarga asosan samarali ishlar yoʻlga qoʻyilgan muhim hujjatlar hisoblanadi.
2018-yilning 9-yanvarida Vazirlar Mahkamasining ―Ozonni buzuvchi moddalar va tarkibida ular boʻlgan mahsulotlarning Oʻzbekiston Respublikasiga importini tartibga solishni yanada takomillashtirish chora-tadbirlari toʻgʻrisida‖gi qarori qabul qilindi. Ushbu qaror bilan ozonni buzuvchi moddalar va tarkibida ular boʻlgan mahsulotlarni respublikamizga importi respublikamizdan eksportini davlat tomonidan tartibga solishni taʼminlanib kelinmoqda.
Xususan, joriy yilning oʻtgan davrida ozonni buzuvchi moddalar va tarkibida ular boʻlgan mahsulotlarni Oʻzbekiston Respublikasiga importi va Oʻzbekiston Respublikasidan eksporti uchun ruxsatnoma olish boʻyicha 2237 ta elektron arizalar kelib tushgan. Ulardan 9 tasiga ruxsatnoma, 2176 tasiga ruxsatnoma talab etilmasligi toʻgʻrisida xulosalar va 52 tasiga rad etish xatlari rasmiylashtirilgan.
2018–2030-yillar davrida ozonni buzuvchi moddalarning Oʻzbekiston Respublikasiga importi uchun kvotalar tasdiqlangan boʻlib, 2018-yilda 58,48 tonna belgilangan boʻlsa, 2020 – 2029-yillarda 6,8 tonnani, 2030-yilda ozonni buzuvchi moddalarga kvotalar ajratilishi toʻxtatilishi belgilab qoʻyilgan.
2005-yilda ozonni buzuvchi moddalarning Oʻzbekiston Respublikasiga importi uchun kvota 883,6 tonnani tashkil qilgan boʻlib, hozirda ushbu koʻrsatkich 130 barobarga qisqarganligini koʻrishimiz mumkin.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:
1.Xalq so‘zi va ,,Narodnoe slovo‘‘ gazetalari tahririyati 26.04.2018 –yil
2.,,Xabar.uz‘‘ axborot-tahliliy portal
3.c 2020 Yangi O‘zbekiston va ,,Pravda vostoka‘‘ gazetalari tahririyati DUK.
|
