169
majmuini amalga oshirish lozim.
Harakatlanuvchi transport mashinalarining rivojlanishga 1766 yilli
mexanik I.Polzunov yaratgan bug‘ mashinasi katta o‘zgarish kiritdi. Keyinchalik
bug‘ mashinasi yordamida relssiz yo‘llarda yo‘lovchi va yuk tashishga
mo‘ljallangan bug‘ aravasi yaratilgan lekin bug‘ aravalari vazmin va qo‘pol
bo‘lganligi sababli relssiz yo‘llarga moslasha olmadi. Keyinchalik bunday bug‘
aravalari relsli yo‘lga qo‘yilgach, temir yo‘l transporti vujudga keldi va tez suratlar
bilan rivojlandi.
Porshenli
ichki
yonuv
dvigateli
yaratilgandan
keyingina
avtomobilsozlik rivojlana boshladi. Avtomobillarga benzin va kerosin bilan
ishlaydigan dvigatellar o‘rnatish sohasida turli mamlakatlarning ko‘pgina
ixtirochilari ish olib bordilar. 1880 yilda O.S.Kastovich
benzin bilan ishlaydigan
porshenli ichki yonuv dvigatelini qurdi 1898 yilda Peterburg texnologiya
institutining professori G.P.Depp og‘ir suyuq yonilg‘ida ishlaydigan ichki yonuv
dvigatelini yaratdi. Bu dvigatelda suyuq yonilg‘i siqish natijasida alanga olib,
porshenni harakatga keltiradi. 1892 yilda avtomobil o‘rtacha tezligi 24 km/soatdan
oshmagan bo‘lsa, 1895 yilda bu tezlik 69km/soatga yetdi. 1908 yilda avtomobillar
Rigadagi Rus-Baltika zavodida chiqarila boshladi, ammo 8 yil ichida 450 dona
yengil avtomobil ishlab chiqarildi.
Sobiq Ittifoq davrida Avtomobil sanoatining yangi rivojlanish davri
Ulug‘ Vatan urushidan so‘ng boshlandi. 1946-1955 yillar davrida Minsk, Kutaisi
yuk
avtomobil zavodlari va Lvov, Pavlov avtobus zavodlari qurildi. 1959-1965
yillarda Belorussiya, Kremenchuk, Mogiloyov, Yerevan yuk avtomobil zavodlari
va Likin avtobus hamda Zaporojes yengil avtomobil zavodlari ishga tushurildi.
1970 yillarga kelib, Talyatti shahrida yiliga 660 ming yengil avtomobil chiqarishga
mo‘ljallangan Volga avtomobil zavodi (VAZ) qurildi. 1975-1976 yillarda Kama
avtomobil zavodi ishga tushirilib, uch o‘qli sakkiz tonnali dizel avtomobillari
ishlab chiqarila boshlandi. Kelgusi yillarda bu
zavodni ikkinchi navbatdagi
qurilishi bitkazilib, yiliga 150 ming dona KaMAZ markali og‘ir yuk avtomobillari
ishlab chiqarilishi yo‘lga qo‘yildi.
Hozir MDH davlatlarida ishlab chiqarilgan avtomobillarning asosiy ba’za
modellari quyidagilardir : Zil-130-80; GAZ-3110 “Volga”; KrAZ-257B1; MAZ-
5335; BelAZ-540; Ural-377; KAZ-608; KaMAZ-5320; Moskvich-412; VAZ-
2101; ZAZ-966; LiAZ-677; LAZ-695; PAZ-3205; UAZ-452; RAF-977; va
boshqalar.
Hozirgi kunda mustaqil O‘zbekiston iqtisodiyotini bozor munosabatlari
sharoitida yangicha shakllantirishda avtomobil transportining ham ahamiyati
kattadir.O‘zbekistonda, qolaversa Markaziy Osiyoda avtomobil sanoatiga
poydevor 1992 yili mamlakatimiz rahbarining Janubiy Koreyaga rasmiy tashrifi
chog‘ida “DEU Tablik MOTORS” kompaniyasi faoliyati bilan tanishish asosida
qo‘yildi.
1993 yilda loyihaviy quvvati yiliga 200 mingga yaqin avtomobil ishlab
chiqarishga mo‘ljallangan zavod “O‘zDEU avto” qo‘shma korxonasi ro‘yxatga
170
olindi va Asaka shahrida ulkan avtomobil zavodi qurilishi boshlanib, 1996 yil 19
iyulda ishga tushirildi.
O‘zbekiston avtomobil ishlab chiqaruvchi mamlakatlar qatoridan o‘rin
olishi uning beqiyos
imkoniyatlaridan nishona, istiqbolli, kelajagi buyukligini
tasdiqlovchi omildir.
Markaziy Osiyoda avtobus va yuk tashuvchi avtomobillarga talab
yuqoriligidan hukumat qarori bilan loyihaviy quvvati yiliga 5 ming avtomobil
(ulardan 4 mingtasi avtobus, 1 mingtasi yuk avtomobillari) ishlab chiqarishga
mo‘ljallangan zavod “SamKochavto” o‘zbek–turk qo‘shma korxonasi 1999 yilning
mart oyida ishga tushirildi.
Yuqorida keltirilgan fikrlardan ko‘rinib turibdiki, O‘zbekiston
uchun
avtomobil sohasini mukammal biladigan yuqori malakali kadrlar tayyorlash
hozirgi kunning eng dolzarb muammolaridan biridir. Buning uchun kollejlarning
barcha o‘quvchilari boshqa fanlar bilan bir qatorda “Avtomobil transporti
harakatlanuvchi tarkibi” fanini ham chuqur o‘rganishlari zarur. Chunki u
jamiyatning bazasini, ishlab chiqarishni zamonaviy tashkil etishni, jumladan
avtomobillarni sir-asrorlarini va tub mohiyatlarini ochib beradi. Avtomobil – o‘zi
harakatlanuvchi (avto – grekcha o‘zi, mobil – lotincha harakatlanuvchi)
degan
ma’noni bildiradi.
Avtomobil – quruqlikda harakatlanuvchi transport vositasi bo‘lib,
mustaqil energiya manbaiga ega bo‘lgan dvigatel bilan jihozlangan hamda katta
qulaylik va xavfsizlikka ega bo‘lgan holda relssiz yo‘llarda yuk va yo‘lovchilarni
tashishga yoki o‘ziga o‘rnatilgan qurilmalar yordamida maxsus ishlarni bajarishga
mo‘ljallangan g‘ildirakli mashinadir. Avtomobillar vazifasiga ko‘ra transport,
maxsus va poyga avtomobillariga bo‘linadi.
Transport avtomobillariga yuk, passajir va yuk-passajir avtomobillari
kiradi.
Yuk avtomobillari yuk vazniga qarab yengil vaznli – 1,2t gacha; kichik
vaznli–1,3…2,0 t gacha;o‘rta vaznli–2,1...8 t gacha; katta vaznli–9...14 t gacha;
juda katta vaznli –15...20 t gacha; o‘ta katta vaznli – 21...40 t va 40 t dan ortiq yuk
ko‘taradigan avtomobillarga bo‘linadi.
Bortlari ochiladigan universal kuzovli avtomobillarda xilma-xil yuklar
tashiladi.
Sochiluvchan
yuklar
– yukni o‘zi ag‘daradigan(samosval)
avtomobillarda , suyukliklar – sisternali avtomobillarda, ko‘pchilik oziq – ovqatlar
esa refrijerator–furgonlarda tashiladi, bunday avtomobillar
