ixtisoslashtirilgan
avtomobillar
deyiladi.
Passajir avtomobillari yo‘lovchilarni tashishga mo‘ljallangan bo‘lib, ular
o‘z navbatida ikkiga bo‘linadi: avtobuslar va yengil avtomobillar. Passajir
avtomobillari sakkiztadan ko‘p o‘ringa mo‘ljallangan bo‘lsa –
avtobus
,
sakkiztadan kam o‘rinli bo‘lsa
yengil avtomobil
deb ataladi. Avtobuslar vazifasiga
qarab shahar ichida, shahar atrofida, shaharlararo, ma’lum joylarda qatnaydigan va
umumiy ishlarda foydalaniladigan bo‘ladi.
Yuqorida aytilgan vazifalariga qarab avtobuslarda o‘rinlar soni 10 dan
80 gacha va undan ortiq bo‘ladi. Gabarit uzunligiga qarab avtobuslar: 5 metr – juda
171
kichich (mikroavtobus); 6,0...7.5metr – kichik; 8,0...9.5 metr –o‘rtacha; 10,5...12.0
metr – katta va 16,5 metrdan ortiq qo‘shaloq avtobuslarga ajratiladi.
Yengil avtomobillar ikki, to‘rt va yetti o‘rinli bo‘ladi. Ularga
o‘rnatiladigan dvigatellarning ish xajmiga qarab yengil avtomobillar bir–biridan
farq qiladi: 1,2 litr – mikrolitrajli; 1,3...1,8 litr – kichik litrajli; 1,9...3,5 litr – o‘rta
litrajli; va 3.5 litrdan ortiq – katta litrajli.
Maxsus avtomobillar ma’lum ishlarni bajarishga imkon beradigan
mexanizm, asbob va uskunalar bilan jihozlanadi. Masalan, sanitariya, o‘t o‘chirish,
ko‘cha supirish, yuk ortish avtomobillari.
Avtomobillarning birinchi avlodlari ot tortadigan aravalar shaklida
ishlanib, unga oldingi g‘ildirakni aylantirish uchun bug‘ dvigateli o‘rnatilgan.
Avtomobil kashfiyotchilarning bug‘ dvigatelini rivojlantirish, tako-
millashtirish va uning ustida uzoq yillar moboynida tinimsiz ish olib borilishi
natijasidir. Bir necha yillar davomida bug‘ dvigateli asosida bir qancha o‘ziyurar
avtomobillar yaratildi. Birinchi mukammal harakatlanuvchi bug‘ avtomobilini
1769-yilda fransuz harbiy injeneri
Nikol-Jozef Kyunyo
yaratdi (1-rasm).
Bu avtomobilida bug‘ dvigateli oldingi g‘ildiragiga o‘rnatilgan bo‘lib,
oldingi g‘ildirak ham yetakchi ham boshqariluvchi bo‘lgan. Bug‘ dvigatelining
bunday o‘rnatilishi aravani boshqarishda qiyinchiliklar tug‘dirardi, chunki g‘ildirak
o‘ng yoki chap tomonga burilganda u bilan birga katta hajmga ega bo‘lgan bug‘
qozoni ham buriladi.
Kyunyoning bug‘ avtomobili asosan yuk tashishga mo‘ljallangan bo‘lib
ko‘proq harbiy maqsadlarda (artileriya qurollari va snaryadlarni tashishda)
qo‘llanilgan. Avtomobilning umumiy og‘irligi 4 tonna bo‘lib, uning tezligi 3 tonna
yuk bilan 2-4 km/soatni tashkil qilgan. Ushbu bug‘ avtomobilini dastlabki yuk
avtomobili deyish mumkin. Avtomobil ikki ot kuchiga teng bo‘lgan quvvatga
qiyinchilik bilan erishardi. Qozon katta hajmga ega bo‘lib, buning bosimi tez orada
1-rasm.
Kyunyoning bug‘ dvigateli bilan
jihozlangan
ekipaji.
172
pasayib qolardi. Bosimni bir maromda ushlab turish uchun har chorak soatda
to‘xtab olovni kuchaytirish kerak bo‘lgan. Bu muolaja «kochegar» tomonidan
amalga oshirilgan va ko‘p vaqt talab qilar edi.
Keyinchalik Kyunyoning bug‘ avtomobili muzeyga topshirilgan.
Mexanik
I.P.Kulibin
1791-yilda gollandiyalik Shamshurenkovning
«o‘ziyurar kolyaska» g‘oyasini rivojlantirib, inson muskuli yordamida harakatga
keladigan «samokatka»sini yaratdi. Rama ostida joylashgan maxovik ekipajning
ravon yurishini ta’minlaydi (2-rasm). Undan tashqari «samokatka»da tezliklar
qutisi va tormoz qurilmasi mavjud edi.
Samokatning maksimal tezligi soatiga 30 kilometrni tashkil etib, kuzovga
ikki odam joylashishi mumkin bo‘lgan, uchinchi odam esa «samokat»ning
orqasida turib uni oyoqlari bilan harakatga keltirar hamda ekipajni boshqarar edi.
Kulibinning «samokatka»si avtomobilning yaratilishidagi muhim ixtirolardan biri
bo‘ldi.
XIX asrning 80-yilligiga kelib, Amerika, Buyuk Britaniya va boshqa
Yevropa davlatlarida neft qazib chiqarishning keng yo‘lga qo‘yilishi va neftni
qayta ishlash zavodlarining barpo etilishi, benzinli yoki dizel yonilg‘isida
ishlaydigan ichki yonuv dvigatellari bilan (ichki yonuv dvigateli - bunday
dvigatellarda issiqlik energiyasini mexanik energiyaga aylanish jarayoni
dvigatelning
ichida
amalga
oshiriladi)
jihozlangan
avtomobillarning
takomillashishiga
yetarli
zamin
tayyorlagan
edi.
2-rasm.
Kulibinning «samokatka»si
1791-yil.
173
Germaniyadagi Reyn daryosi qirog‘ida joylashgan Mangeym shahri
dunyodagi birinchi avtomobilining vatani deb yuritiladi. 1885- yilning bahorida
|
