354
Tormoz pedaliga ta’sir etayotgan kuch olinganda pedal prujina ta’sirida
o‘zining avvalgi holatiga qaytadi. Shuningdek, prujina ta’sirida asosiy tormoz
silindrining porshenlari ham o‘zining avvalgi holatiga qaytadi.
Tormoz
mexanizmidagi prujinalar xisobiga kolodkalar xam avvalgi holatiga qaytib,
g‘ildirak silindrlarining porshenlari orqali suyuqlikni trubkalardan asosiy silindrga
siqib chiqaradi.
Tormoz tizimi ishlashining ishonchliligini oshirish uchun gidravlik tormoz
yuritmasi
ikki
konturli
qilib
tayyorlanadi.
Masalan:
Neksiya,
VAZ
avtomobillarining ishchi tormoz tizimi ikki konturli qilib ishlangan.
Gidravlik tormoz yuritmasining afzalliklari quyidagilardir: g‘ildi- rak
silindrlari porshenlarining o‘lchamlarini o‘zgartirish hisobiga g‘ildi- raklar va
ko‘priklarga taqsimlanayotgan tormoz kuchlarining kerakli qiymatini hosil qilish
mumkin, tormoz mexanizmlarining
ishga tushish vaqti juda kam, FIK yuqori,
massa va o‘lchamlari kichkina, yuritmani avtomobilda kompanovka qilish
(joylashtirish) qulay.
Gidravlik tormoz yuritmasining kamchiliklari:
uzoq vaqt tormozlanish
mumkin emas, chunki suyuqlikning bosimi katta bo‘lgani uchun (10.. 12 MPa),
uzoq vaqt tormozlanganda, zichlovchi rezina xalqalar bu bosimni ushlab tura
olmaydi, maxalliy nosozlik bo‘lganda butun tormoz tizimi ishlamay olishi mumkin
(masalan, trubkalardan bittasi yorilganda), past haroratda (-30
0
S dan past) FIK
ning sezilarli pasayadi.
Tormoz mexanizmlari. Tormoz kuchini hosil qilish vazifasini tormoz
mexanizmi bajaradi. Tormoz mexanizmlari g‘ildiraklarda
yoki transmissiyada
joylashgan bo‘lishi mumkin. Tormoz mexanizmi qancha katta qarshilik xosil qilsa,
70-rasm. Diskli tormoz tizimi. 1-korpus; 2-
porshen; 3-birikturuvchi trubka;
4-oldingi chap g‘ildirak tormoz diski; 5-
friksion qoplamali tormoz kalodkasi;
6-porshen; 7-oldingi chap g‘ildirak ichki
ishchi silindri.
355
tormoz kuchi shuncha katta bo‘ladi. Uning maksimal qiymati g‘ildirak va yo‘l
orasidagi ilashishga hamda yo‘ldan g‘ildirakka ta’sir qiluvchi vertikal reaksiyaga
(Rz) mosli, ya’ni:
п
Тмах
= (pa p
3
; (bu yerda:
- ilashish koeffitsiyenti)
Ilashish koeffitsiyenti ancha katta bo‘lsa, tormoz kuchi shuncha katta
bo‘ladi. Masalan, quruq asfalt yo‘lda (^0,8) tormozlanish samaradorligi yaxshi
bo‘lsa, xuddi shu yo‘lda yomg‘irdan keyin (^0,5) tormozlanish samaradorligi
pasayadi. G‘ildirak bilan yo‘l orasidagi ilashish yaxshi bo‘lishi uchun g‘ildirak
g‘ildirashi kerak. Agar g‘ildirak g‘ildirashdan to‘xtasa, ya’ni blokirovkalansa, u
holda g‘ildirak yo‘l ustida sirpanadi va ilashish koeffitsiyenti 20...30 % ga
kamayadi.
Friksion tormoz mexanizmlari keng taralgan bo‘lib, ularning ishlash
prinsipi aylanuvchi detallarning qo‘zg‘almas detallarga ishqalanishiga asoslangan.
Aylanuvchi detallarning shakliga qarab tormoz mexanizmlari barabanli va diskli
blishi mumkin (70, 71-rasmlar). Tormoz mexanizmlari quyidagi mezonlar orqali
baxolanadi: да samaradorligi; да bararorligi; да muvozanatlashgani; да
reversivligi.
Tormoz mexanizmi qancha katta tormoz momenti hosil qilsa, shunchalik
samarador hisoblanadi. Tormoz mexanizmidagi ishqalanish koeffitsiyentining
o‘zgarishi (qizishi, namlanishi, moylanishi kabilar natijasida) tormoz samaradorligi
ta’sir etmasa, bunday tormoz mexanizmlari bararor xisoblanadi. Tormozlanish
vaqtida tormoz mexanizmi hosil qilayotgan ishqalanish kuchlari aylanayotgan
detallar- ning tayanchiga (podshipnikka) yuklanish hosil qilmasa, bunday tormoz
mexanizmlari muvozanatlashgan deyiladi. Avtomobilning oldinga va orqaga
harakati davomida tormoz samaradorligi o‘zgarmasa bunday tormoz mexanizmlari
reversiv deyiladi.
71-rasm.
Barabanli tormoz tizimi.
1-tormoz barabani; 2-tormoz щЫ; 3-tormozning ishchi silindri; 4-
tormoz ishchi silindriningporsheni; 5-qaytaruvchi prujina; 6-friksion
qoplama; 7-tormoz barabani.
