39-mavzu: Tormoz tizimining vazifasi.
Reja :
1.Tormoz tizimlarining turlari va ularning vazifasi.
2.Tormoz mexanizmlari .
3.Tormoz mexanizmining konstruksiyalari, tormoz mexanizmlarini sozlash
Avtomobilning o‘z harakati davomida, vaziyatga qarab, sekinlatish yoki
to‘xtatish zaruriyati tug‘iladi. Agar dvigatelni yetakchi sildirak- lardan ajratib
qo‘yilsa, avtomobil o‘zining inersiyasi o‘z hisobiga harakatini davom ettiradi.
Avtomobilning harakatlanishiga qarshilik kuchlarining hisobiga (yo‘lning,
havoning qarshilik kuchlari, transmissiyadagi ishqalanish kuchi va x.z.)
avtomobilning tezligi pasayib boradi va nihoyat avtomobil to‘xtaydi. Bu holda
to‘xtash yo‘li katta bo‘ladi. To‘xtash yo‘lini qisartirish uchun qo‘shimcha tormoz
kuchidan foydalaniladi. Tormoz kuchi g‘ildirak bilan yo‘l orasida hosil bo‘ladi.
Tormoz tizimi harakatlanayotgan avtomobil tezligini kamaytirish,
to‘xtatish va to‘xtab turgan avtomobilni o‘z joyida ushlab turish uchun xizmat
qiladi.
Zamonaviy yengil avtomobillarga quyidagi tormoz tizimlari qo‘llaniladi:
>
ishchi tormoz;
>
to‘xtab turish tormoz tizimi.
Ish tormoz tizimi avtomobil har xil sharoitda harakatlanganda uning
tezligini kamaytirish yoki darhol to‘xtatish vazifasini o‘taydi.
To‘xtatib turish tormoz tizimi to‘xtab turgan avtomobilni o‘z joyida
qo‘zg‘almasdan turishini ta’minlaydi. Avtomobillarda qo‘llanila- digan tormoz
tizimlari qanday vazifani bajarishidan qat’iynazar, ular energiya manbai va bitta
yoki bir nechta tormoz mexanizmlaridan iborat bo‘ladi.
Ishchi tormoz tizim quyidagi qismlardan tashkil topgan:
>
tormoz yuritmasi;
>
tormoz mexanizmi.
Tormoz yuritmasi. Tormoz tizimining ishlashi uchun kerakli bo‘lgan
energiya bilan ta’minlovchi tuzilmalar yig‘indisi
energiya manbai
deb ataladi.
Energiya manbaidan tormoz mexanizmlariga energiya uzatuvchi tuzilmalar
yig‘indisi
tormoz yuritmasi
deb ataladi.
Tormoz yuritmalari mexanik, gidravlik (suyuqlik yordamida), pnevmatik
(havo yordamida), elektrik yoki kombinatsiyalashgan (pnevmogidravlik,
pnevmoelektrik va h.k.) turlarga bo‘linadi.
Tormoz yuritmasi quyidagi elementlardan tashkil topgan:
>
boshqarish
organi
vositasida
energiya
manbaidan
tormoz
mexanizmlariga uzatilayotgan energiya miqdor jihatdan rostlab turiladi. Bularga
tormoz krani, asosiy tormoz silindri, to‘xtatib turish va yordamchi tormoz
tizimiining qo‘l yuritmasi kiradi;
>
ijro etuvchi organ — tormoz yuritmasidan tormoz mexaniz- miga
energiyani uzatuvchi tuzilma.
Pnevmatik yuritmali tizimida ijro etuvchi organ sifatida tormoz kameralari
yoki silindrlari, gidravlik yuritmali tizimida esa g‘ildirak tormoz silindrlari
352
ishlatiladi.
Avtomobilning harakatlanishiga majburiy qarshilik ko‘rsatish va qarshilik
kuchini o‘zgartirish uchun mo‘ljallangan tuzilma
tormoz mexanizmi
deb ataladi.
Zamonaviy avtomobillarning ishchi, yordamchi va to‘xtatib turish tormoz
tizimlarida tormoz mexanizmi sifatida friksion tuzilmalar ishlatiladi. Bularda
majburiy qarshilik aylanuvchi (rotorli) va aylanmaydigan (statorli) qismlar
vositasida ishqalanish kuchini o‘zgartirib hosil qilinadi. Demak, avtomobil
tezligini kamaytirish uchun uning kinetik energiyasining bir qismini, batamom
to‘xtatish uchun esa bu energiyaning xammasini ishqalanish hisobiga yo‘qotish
kerak.
Hozirgi zamonaviy avtomobillarda, xususan DEU avtomobillarida SAE I
1703 DOT3 (CROWN B - 121) rusumidagi tormoz suyuqliklari qo‘llaniladi.
Mexanik tormoz yuritmasi richag, torti, valik va trosslardan iborat bo‘lib,
shu detallar orqali tormoz pedalidagi kuch tormoz mexanizm- lariga uzatiladi.
Mexanik tormoz yuritmasi tormoz mexanizmlarini bir vaqtda ishga tushishini va
tormoz mexanizmlariga uzatilayotgan kuchlarni mutanosib taqsimlanishini
ta’minlab bera olmaydi. Sharnirli birikmalarning va tayanchlarning ko‘pligi
ishqalanishga sarflanadigan energiyani ko‘paytiradi. Shuning uchun bu
yuritmalarda FIK ancha past. Yuqorida sanab o‘tilgan kamchiliklari hisobiga
mexanik tormoz yuritmasi ishchi tormoz tizimlarida ishlatilmaydi. Lekin
avtomobillarni o‘z joyida chegaralanmagan vaqt mobaynida ushlab turish uchun
mexanik tormoz yuritmasi to‘xtatib turish tormoz tizimidan keng qo‘llaniladi.
Amaliyotdagi tajribadan kelib chiqgan holda shuni aytish joizki, gidravlik
kuchaytirgich bilan jihozlangan transport vositalarini to‘xtatish bir muncha
yengilroqdir. Kun davomida oddiy tormoz tizimiga ega bo‘lgan avtomobilni
boshqarib borayotgan haydovchining oyoqlari kechga borib toliqadi. Gidravlik
kuchaytirgichga ega bo‘lgan tormoz tizimi bilan jihozlangan avtomobil
haydovchisi esa unga nisbatan o‘zini ancha tetik hisoblaydi, chunki gidravlik
kuchaytirgich haydovchi tormoz tepkisiga ta’sir etiyotgan kuchni bir necha bor
kuchaytirib beradi. Shuning uchun barcha katta o‘lchamli, og‘ir yuk tashuvchi
avtomobillar bunday tormoz tizimi bilan jihozlangan.
Gidravlik tormoz yuritmasi gidrostatik hisoblanadi, ya’ni tormoz- lanish
vaqtida gidravlik tormoz yuritmasining hamma qismida suyuqlik bosimi bir xil
oshadi va shu bosim hisobiga pedaldagi kuch tormoz mexanizmlariga uzatiladi.
Gidravlik yuritmali ishchi tormoz tizimining prinsipial sxemasi 69- rasmda
ko‘rsatilgan. Yuritma tormoz pedalidan, vakuum kuchaytir- gichdan, asosiy
tormoz silindridan, oldingi va orqa g‘ildirak tormoz mexanizmlarining
silindrlaridan, tormoz kuchi rostlagichidan va hamma silindrlarni birlashtiruvchi
trubkalarlardan tuzilgan. Asosiy tormoz silindri va g‘ildirak silindrlari, shuningdek
barcha trubkalar suyuqlik bilan to‘ldirilgan. Tormoz pedali bosilganda asosiy
tormoz silindrining porsheni suyuqlikni trubkalar orsali g‘ildirak silindrlariga siqib
chiqaradi. Suyuqlik g‘ildirak silindrlarining porshenlarini siljitadi va shuning
natijasida tormoz kolodkalari barabanga siqiladi. Kolodka va baraban orasidagi
tirqish yuqolgandan keyin asosiy silindrdagi suyuqlikning g‘ildirak silindrlariga
uzatilishi to‘xtaydi. Agar tormoz pedaliga qo‘yilgan kuch yana davom ettirilsa,
353
yuritmadagi suyuqlik bosimi osha boshlaydi va bir vaqtda hamma g‘ildiraklarda
tormozlanish hosil bo‘ladi.
G‘ildiraklardagi tormozlanishning baravar boshlanishi va tormoz
pedalidagi kuch bilan tormoz mexanizmlarini ishga tushiruvchi kuchlarning o‘zaro
mosliligini gidravlik yuritmaning ishlash prinsipi ta’minlab beradi.
|
