352
ishlatiladi.
Avtomobilning harakatlanishiga majburiy qarshilik ko‘rsatish va qarshilik
kuchini o‘zgartirish uchun mo‘ljallangan tuzilma
tormoz mexanizmi
deb ataladi.
Zamonaviy
avtomobillarning ishchi, yordamchi va to‘xtatib turish tormoz
tizimlarida tormoz mexanizmi sifatida friksion tuzilmalar ishlatiladi. Bularda
majburiy qarshilik aylanuvchi (rotorli) va aylanmaydigan (statorli) qismlar
vositasida ishqalanish kuchini o‘zgartirib hosil qilinadi. Demak, avtomobil
tezligini kamaytirish uchun uning kinetik energiyasining bir qismini, batamom
to‘xtatish uchun esa bu energiyaning xammasini ishqalanish hisobiga yo‘qotish
kerak.
Hozirgi
zamonaviy avtomobillarda, xususan DEU avtomobillarida SAE I
1703 DOT3 (CROWN B - 121) rusumidagi tormoz suyuqliklari qo‘llaniladi.
Mexanik tormoz yuritmasi richag, torti, valik va trosslardan iborat bo‘lib,
shu detallar orqali tormoz pedalidagi kuch tormoz mexanizm- lariga uzatiladi.
Mexanik tormoz yuritmasi tormoz mexanizmlarini bir vaqtda ishga tushishini va
tormoz mexanizmlariga uzatilayotgan kuchlarni mutanosib taqsimlanishini
ta’minlab bera olmaydi. Sharnirli birikmalarning va tayanchlarning ko‘pligi
ishqalanishga sarflanadigan energiyani ko‘paytiradi. Shuning uchun bu
yuritmalarda FIK ancha past. Yuqorida sanab o‘tilgan kamchiliklari hisobiga
mexanik tormoz yuritmasi ishchi tormoz tizimlarida ishlatilmaydi.
Lekin
avtomobillarni o‘z joyida chegaralanmagan vaqt mobaynida ushlab turish uchun
mexanik tormoz yuritmasi to‘xtatib turish tormoz tizimidan keng qo‘llaniladi.
Amaliyotdagi tajribadan kelib chiqgan holda shuni aytish joizki, gidravlik
kuchaytirgich bilan jihozlangan transport vositalarini to‘xtatish bir muncha
yengilroqdir. Kun davomida oddiy tormoz tizimiga ega bo‘lgan avtomobilni
boshqarib borayotgan haydovchining oyoqlari kechga borib toliqadi. Gidravlik
kuchaytirgichga ega bo‘lgan tormoz tizimi bilan jihozlangan avtomobil
haydovchisi esa unga nisbatan o‘zini
ancha tetik hisoblaydi, chunki gidravlik
kuchaytirgich haydovchi tormoz tepkisiga ta’sir etiyotgan kuchni bir necha bor
kuchaytirib beradi. Shuning uchun barcha katta o‘lchamli, og‘ir yuk tashuvchi
avtomobillar bunday tormoz tizimi bilan jihozlangan.
Gidravlik tormoz yuritmasi gidrostatik hisoblanadi, ya’ni tormoz- lanish
vaqtida gidravlik tormoz yuritmasining hamma qismida suyuqlik bosimi bir xil
oshadi va shu bosim hisobiga pedaldagi kuch tormoz mexanizmlariga uzatiladi.
Gidravlik yuritmali ishchi tormoz tizimining prinsipial sxemasi 69- rasmda
ko‘rsatilgan.
Yuritma tormoz pedalidan, vakuum kuchaytir- gichdan, asosiy
tormoz silindridan, oldingi va orqa g‘ildirak tormoz mexanizmlarining
silindrlaridan, tormoz kuchi rostlagichidan va hamma silindrlarni birlashtiruvchi
trubkalarlardan tuzilgan. Asosiy tormoz silindri va g‘ildirak silindrlari, shuningdek
barcha trubkalar suyuqlik bilan to‘ldirilgan. Tormoz pedali bosilganda asosiy
tormoz silindrining porsheni suyuqlikni trubkalar orsali g‘ildirak silindrlariga siqib
chiqaradi. Suyuqlik g‘ildirak silindrlarining porshenlarini
siljitadi va shuning
natijasida tormoz kolodkalari barabanga siqiladi. Kolodka va baraban orasidagi
tirqish yuqolgandan keyin asosiy silindrdagi suyuqlikning g‘ildirak silindrlariga
uzatilishi to‘xtaydi. Agar tormoz pedaliga qo‘yilgan kuch yana davom ettirilsa,
353
yuritmadagi suyuqlik bosimi osha boshlaydi va bir vaqtda hamma g‘ildiraklarda
tormozlanish hosil bo‘ladi.
G‘ildiraklardagi tormozlanishning baravar boshlanishi va tormoz
pedalidagi kuch bilan tormoz mexanizmlarini ishga tushiruvchi kuchlarning o‘zaro
mosliligini gidravlik yuritmaning ishlash prinsipi ta’minlab beradi.
