36-mavzu: Kuzov, kabina
Reja:
1.
Kuzovlar haqida umumiy ma’lumotlar.
2.
Yengil avtomobil va avtobuslarning kuzovlarining turlari.
3.
Kabinalar haqida umumiy ma’lumotlar
Kuzov tashiladigan yuk uchun hona (yuk avtombillarida) eki passajirlarni
joilashtirish uchun salon vazifasini bajaradi.
Avtomobil' kuzovlari vazifalari va konstrukciyasiga ko‘ra turlarga
ajratiladi.
Vazifasiga ko‘ra kuzovlar yuk, passajir, yuk-passajir va mahsus
bo‘lishi mumkin. Yuk kuzovlari umumvazifali (bort platformali) va
ihtisoslashtirilgan (samosval, furgon, cisterna va boshqalar) bo‘lishi mumkin.
Passajir kuzovlari ham umumvazifali va ihtisoslashtirilgan (turli jihozlar
joilashtirilgan, laboratoriya , tez erdam va boshqalar) bo‘ladi.
Konstrukciyasi bo‘iycha: karkasli, yarim karkasli va karkassiz
kuzovlarga ajratiladi. Bundan tashqari kuzovlar ko‘taruvchi (nesushie) va
ko‘taruvchi taglikli (s nesushim osnovaniem) bo‘ladi. Ko‘taruvchi kuzovlarda
hamma yuklanishlarni bevosita kuzov qabul qiladi, ko‘taruvchi taglikli kuzovda
esa rama va kuzov o‘rtasida taqsimlanadi. Avtomobilning turiga tegishli ravishda
kuzovlar engil, avtobus, yuk va yuk-passajir avtomobillarining kuzovlariga
bo‘linadi.
Yuk avtomobillarining kuzovi.
Yuk avtomobillarining kuzovi asosan ikki qismdan iborat bo‘lib, unga
haidovchi va bitta eki ikki io‘lovchi uchun kabina va yuk tashishga mo‘ljallangan
kuzov kiradi. Umumiy ishlarni bajaruvchi hamma ishbop yuk avtomobillarida yuk
ortish eki to‘ldirish uchun kuzov platforma shaklida ishlangan bo‘ladi.
Dvigatelning joilashuviga qarab yuk avtomobillari epinchiqli (kapotli) va
epinchiqsiz kabinalarga bo‘linadi. Agarda dvigatel' kabina oldida joilashsa , unda
dvigatel' ustiga uni berkitib turuvchi epinchiq o‘rnatiladi (GAZ-53 A, ZIL-130).
Dvigatel' kabina tagida eki ichida joilashsa epinchiqqa hojat qolmaidi. Bunda
kabina (MAZ-5335, KamAZ-5320) bevosita dvigatel' tepasiga o‘rnatiladi va u
avtomobil' sahnidan (platformasidan) ancha oldinga surila oladi, bu hol yuk
sahnini uzaitirishga hamda haidovchi uchun io‘lni yahshi ko‘rishga imkon beradi.
Dvigatelga qo‘l etishi qulai bo‘lishi uchun bundai kabinalar oldiga ko‘tarib
ochiladigan qilib ishlanadi va ularga engil ochilishi uchun lukidon bilan
mahkamlab qo‘iylgan sharnirli tirak cheklagich hamda prujinali tayanchlar
qo‘iyladi. Epinchiqsiz kabina avtomobilning uzunlik o‘lchamidan sahn sifatida
oqilona foidalanishga imkon beradi. Dvigatelning kabina tagida joilanishi kabina
sig‘imini ham birmuncha kattalashtiradi. Natijada, uzoq masofaga qatnaidigan yuk
avtomobillarida haidovchi uhlab dam olishi uchun etadigan joi ajratish imkoni
bo‘ladi (MAZ-53352). Etish joiy o‘rindiqlar orqasida joilashgan bo‘lib, buning
uchun kabina 0,6 ÷ 0,8 m ga uzaitirilgan. Ko‘plab ishlab chiqariladigan kabinalar
339
ko‘pincha qalinligi 1 mm bo‘lgan varaqali (list) po‘latdan shtamplash usuli bilan
bo‘lak-bo‘lak qilib taierlanib, paivandlash io‘li bilan birlashtiriladi. Buyurtma
natijasida bir talailab (seriyalab) ishlab chiqarilgan kabinalar esa po‘lat eki
dyuralyuminiydan qobirg‘ali qilinib, sirtini yupka tunuka bilan qoplanadi. Kabina
ichida o‘rindiqlardan tashqari, boshqarish uchun qulailik yaratuvchi jami asbob,
jihoz va uskunalar uchun joi mavjud.
Epinchiq, qanotlar, zinalar va radiator qoplamasi avtomobil'
kuzovining old qism tayanchig‘i (operenie) hisoblanadi. Umumvazifali kuzovlar
har hil yuklarni tashish uchun mo‘ljallangan bo‘lib, eg‘ochli eki metall sahn
ko‘rinishida bo‘ladi. Odatda, yuklarni ortish va tushirishni engillatish maqsadida
sahni orqa va en tomonlarini ochib va ko‘tarib qo‘yadigan tashlama devorlar
(bortlar) bilan jihozlangan. Tashlama devorlari planka bilan mahkamlanib, bemalol
qaiyladi. Tashlama devorlar epiq holatdaligida berkitish moslamasi bilan
mahkamlab qo‘iyladi. Sahnining poli ikkita bo‘ilama va bir nechta ko‘ndalang
chorqirra eg‘och (brus)lardan iyg‘ilgan. Bo‘ilama chorqirra eg‘ochlar avtomobil'
ramasiga o‘zangili tortqichlar (stremyankalar) erdamida biriktirilgan.
Engil avtomobil' kuzovlari.
Engil avtomobil' kuzovlari vazifasiga ko‘ra taksi, shahsiy va poiga
avtomobillariga o‘rnatiladigan ihtisoslashtirilgan kuzovlarga bo‘linadi.
Engil avtomobillar katta tezlikda harakatlanganda dvigatelning deyarli
quvvati havo karshiligini engishga sarflanadi. Shu bois zamonaviy engil
avtomobillarning kuzovlarini formasi (shakli) nafaqat estetika talablari nuqtai
nazaridan, balki aerodinamika talablaridan kelib chiqilgan holda loiyhalanadi.
Hozirgi vaqtda (hajmi, eshiklar soni, yuqori qismining shakli va
boshqa jihatlariga ko‘ra) keng tarqalgan quiydagi turdagi engil avtomobil'
kuzovlari mavjud:
SEDAN – uch hajmli, usti epiq 2 eki 4 enbosh eshikli passajir kuzovi
(NEKSIYa, GAZ-24 «Volga)
KUPE – ikki eki uch hajmli, usti epiq 2 ta enbosh eshikli, orqa
o‘rindiqlarining o‘lchamlari siqiq passajir kuzovi. (ZAZ-968 «ZAPOROJEC» ).
HARDTOP–SEDAN – enbosh oinalari tushirilganda enbosh o‘rta
ustunchasi io‘q engil avtomobilning sedan kuzovi.
HARDTOP–KUPE – enbosh oinalari tushirilganda enbosh o‘rta
ustunchasi io‘q, engil avtomobilning kupe kuzovi.
FASTBEK – ikki hajmli, 2 ta eki 4 ta eshikli va tomi orqaga ravon, bir
tekis tushirilgan passajir kuzovi. (AZLK-2141 «Moskvich»)
KOMBI – ikki hajmli, orqa eshikli va passajir eki yuk (orqa
o‘rindiqlar tahlanganda) tashish uchun mo‘ljallangan passajir kuzovi.
(IJ-21251)
LIMUZIN – uch hajmli, birinchi qator o‘rindiqlari oinalari
ochiladigan to‘siq bilan ajratilgan, usti epiq, to‘rt enbosh eshikli, yuqori
komfortabellikka ega saloni kengaitirilgan, uch qator o‘rindig‘i bor, ba’zida o‘rta
qator o‘rindiqlari qaitariladigan passajir kuzovi (ZIL-114, ZIL-117, ZIL-4104)
340
UNIVERSAL – ikki hajmli, orqa eshikli, passajir salonidan mahsus
to‘siq bilan ajratilmagan yukhonasi bor, orqa o‘rindiqlar tahlanadigan passajir
kuzovi (GAZ-24-02 «Volga», VAZ-2102 «Jiguli»)
FAETON – usti yumshoq tahlanadigan tentli, enbosh oinalari
olinuvchi passajir kuzovi. (UAZ-469, LuAZ-969)
FAETON–UNIVERSAL – usti yumshoq tahlanadigan eki olinadigan
tentli va enbosh oinasi eshik ustamasi bilan olinadigan yuk passajir kuzovi.
KABRIOLET – yumshoq tahlanuvchi tentli, enbosh oinasi
tushiriladigan pakssajir kuzovi.
KABRIOLET–HARDTOP – ustki bikr tomi olinib qo‘iyladigan
passajir kuzovi.
RODSTER – ikki o‘rinli, usti ochiq, tahlanadigan yumshoq tentli,
orqa yukhona tomini usti ochiq holatida ikkita noqulai bo‘lgan o‘rindiq paido
bo‘ladigan passajir kuzovi.
BROGAM – oldingi o‘rindiqlar ustki tomini ma’lum qismi ochilib
epiluvchi kombinaciyalashgan passajir kuzovi.
LANDO – orqa qator o‘rindiqlar tomini ma’lum qismi ochilib
epiluvchi kombinaciyalashgan passajir kuzovi.
TARGA
– ustki tomini o‘rta qismi olinib qo‘iyladigan
kombinaciyalashgan passajir kuzovi.
PIKAP – engil avtomobil' shassisidagi yuk uchun ochiq platformasi va
haidovchi uchun kabinasi bor va ular bir-biridan stacionar to‘siq bilan ajratilgan
yuk-passajir kuzovi. (IJ – 27151)
Avtobus kuzovlari bir eki ikki qavatli, usti yopiq va ba’zan ochiq ham
bo‘lishi mumkin.
Zamonaviy avtobuslar nuqul metalldan yasalgan vagon ko‘rinishidagi
usti epiq karkasli kuzovga ega. Bu turdagi kuzovlar dvigatelni ma’qul joiga
joilashtirish (kuzov ichiga, ya’ni old qismiga, orqa qismiga eki polining tagiga),
iulovchilarga mo‘ljallangan kuzov honasidagi joidan maqsadga muvofiq
foidalanish imkonini beradi. Avtobus kuzovlarining umumiy vazni va narhi
avtobusning yarim vaznini va yarmiga yaqin tannarhini tashkil etadi. Vagon
turidagi kuzovlarda rama bo‘lmaidi, shuning uchun barcha yuklanishlarni kuzov
o‘zi qabul qiladi. Shu narsani ta’kidlab o‘tish kerakki, avtobusning butun
agregatlari kuzovning tubiga biriktiriladi. U ko‘ndalang va bo‘ilama karkasli
balkalardan hamda ular bilan bir butun qilib tutashgan qobirg‘asimon ustunchalar
kuzov qafasini tashkil qiladi va qobirg‘a ustun uchun material sifatida po‘lat va
dyuralyuminiydan yasalgan har hil shakldagi o‘zakdan foidalaniladi. Karkasli
kuzov qafasini qobiqlash uchun list po‘lat eki alyuminiy qo‘llaniladi.
Shaharda yurishga mo‘ljallangan avtobus kuzovlarida ikki qator va
ketma-ket qo‘iylgan o‘rindiqlar bo‘lib, markaziy o‘tish io‘li kengroq, kirish va
chiqish sahni kattaroq, eshiklari keng, io‘lovchilarning kirishi va chiqishi uchun
zinalari pastroq qilib ishlangan.
Shahar chegarasiga qatnaidigan avtobus kuzovlari shahar ichida
qatnaidigan avtobus kuzovlaridan o‘rinlar soni ko‘pligi, kirish va chiqishga
mo‘ljallangan orqa va old sahnlarining ihchamligi bilan farqlanadi. Shaharlararo
341
va turist avtobuslari o‘tiradigan o‘rindiqlari o‘ta qulailashtirilganligi, shamollatish,
isitish va radio qurilmalarining mavjudligi bilan, shuningdek, io‘lovchilar uchun
airim yuk honasi borligi bilan farq qiladi. Chet ellarda, ainiqsa Evropa davlatlarida
bundai avtobuslarning nogiron odamlarga mo‘ljallanganlari ham ishlab chiqariladi.
|
