40-mavzu: Tormoz yuritmasining turlari
Reja:
1.Mexanikaviy tormoz tizimining konstruksiyasi va ishlashi.
2. Gidravlik tormoz tizimining konstruksiyasi va ishlashi.
3. Pnevmatik tormoz tizimining konstruksiyasi va ishlashi
Avtomobilning tekis yoki o‘zaruvchan tezlikda shitob bilan balandlikka va
inerciya kuchi bilan pastlikka harakatlanish hollari uchraidi. Avtomobil'
harakatlanishining hamma hollarida, vaziyatga qarab, sekinlatish yoki to‘htatish va
to‘htatilgan avtomobilni o‘z holatida qo‘zg‘atmasdan saqlab turish kerak bo‘ladi.
Shu maqsadda har bir avtomobilda, albatta ikkita: ish va to‘htatib turish tormoz
tizimi bor. Avtomobillarning og‘ir va o‘ta og‘ir ko‘taruvchi modellarida esa
qo‘shimcha, yordamchi va avariya tormoz tizimlari ham bo‘lib, ularning har biri
ma’lum vaziyatda o‘z vazifasini bajaradi. Shu nuqtai nazardan qaralganda
avtomobil' yoki avtotransport vositasini tormozlash vazifasini bajaruvchi tizimlar
iyg‘indisiga tormoz boshqarmasi deb yuritiladi.
Zamonaviy avtomobillarga o‘rnatiladigan tormoz boshqarmasining
struktura shemasi 1 -rasmda keltirilgan.
Avtomobilning tormoz boshqarmasi to‘rtta tormoz tizimidan iborat:
Ish tormoz tizimi avtomobil' har hil sharoitda harakatlanganda uning
tezligini kamaitirish yoki darhol to‘htatish vazifasini o‘taidi.
Ehtiyot tormoz tizimi ish tormozi ishlamasdan qolganda avtomobilni
to‘htatish uchun kerak.
To‘htatib turish tormoz tizimi to‘htab turgan avtomobilni o‘z joiyda
qo‘zg‘almasdan turishini ta’minlaidi.
erdamchi tormoz tizimi avtomobilning harakatlanishini uzoq muddat bir hil
tezlikda saqlab turish yoki juda kichik tezlikda harakatlanishini rostlash vazifasini
bajaradi.
Ko‘pchilik avtomobillarda yordamchi tormoz tizimi vazifasini dvigatelni
tormozlash rejimida ishlatib bajariladi. Og‘ir yuk avtomobillarida, avtobus va
priceplarda, bu maqsadda mahsus tormoz tizimi – sekinlatgich qo‘llaniladi.
Avtomobillarda qo‘llaniladigan tormoz tizimlari qandai vazifani bajarishidan kat'i
nazar, ular energiya manbai va bitta yoki bir nechta tormoz mehanizmlaridan
iborat bo‘ladi.
Tormoz tizimining ishlashi uchun kerakli bo‘lgan energiya bilan
ta’minlovchi tuzilmalar iyg‘indisi energiya manbai deb ataladi. Energiya
manbaidan tormoz mehanizmlariga energiya uzatuvchi tuzilmalar iyg‘indisi
tormoz yuritmasi deb ataladi.
Avtomobilning harakatlanishiga majburiy qarshilik ko‘rsatish va karshilik
kuchini o‘zgartirish uchun mo‘ljallangan tuzilma tormoz mehanizmi deb ataladi.
Zamonaviy avtomobillarning ishchi, yordamchi va to‘htatib turish tormoz
tizimlarida tormoz mehanizmi sifatida frikcion tuzilmalar ishlatiladi.
Tormoz mehanizmlari
Tormoz mehanizmi avtomobil' g‘ildiraklarida (ish tormozi) o‘rnatiladi.
Avtomobillarda asosan frikcion tormoz mehanizmi qo‘llanilib, ularning ailanuvchi
357
detallari barabanli yoki diskli, ailanmaidigan detallari esa kolodka shaklida bo‘ladi.
Diskli tormoz mehanizmlarining ailanmaidigan detallari faqat kolodka shaklida
bo‘ladi.
Barabanli tormoz simmetrik ravishda joilashgan ikkita kolodkalardan
tashkil topib, tashqi cilindrik yuzasida frikcion tormoz ustqo‘imasi mahkamlangan.
Gidravlik yuritmali ish tormoz tizimida bitta keruvchi gidravlik cilindrli va
kolodkalari bitta yoki ikkita tayanch barmoqqa o‘rnatilgan tormoz mehanizmi
qo‘llaniladi. Ba’zan ikkita keruvchi gidravlik cilindrli tormoz mehanizmi ham
ishlatiladi.
Pnevmatik yuritmalari asosiy tormoz tizimida esa bitta keruvchi kulachokli
va kolodkalari bitta yoki ikkita tayanch barmoqqa tayangan tormoz mehanizmi
ko‘proq ishlatiladi.
Gidroyuritmali tormoz kuchaitirgich.
Tormoz yuritmasining kuchaitirgichi tormozlashga sarflanadigan kuchni
orttirib tormozlashni engillashtirish uchun hizmat qiladi. Gidroyuritmali tormoz
tizimiga o‘rnatiladigan kuchaitirgichlar uchun tashqi energiya manbai sifatida
siqilgan havo (pnevmokuchaitirgich) yoki dvigatelning kiritish trubasidagi
siyraklanish (vakuum kuchaitirgich) va airim hollarda esa yuqori bosimli nasos
yordamida
haidalgan
katta
bosimli
bo‘lgan
suyuklik
energiyasidan
(gidrokuchaitirgich) foidalaniladi.
Vakuum kuchaitirgichli gidravlik yuritma zamonaviy o‘rtacha yuk
ko‘taradigan yuk avtomobillari, avtobuslar va engil avtomobillarda qo‘llaniladi.
«Neksiya» avtomobilining tormoz boshqarmasi
«Neksiya» avtomobilining tormoz boshqarmasining old g‘ildiraklarida
diskli, ketingisida barabanli tormoz mehanizmlari o‘rnatilgan bo‘lib, diagonal
shemali ikki konturli tizimdan iborat.
Tormoz yuritmasida ikki bo‘limli tormoz silindri ishlatilgan, unga
qo‘shimcha tormoz suyuqligining sathini ko‘rsatuvchi datchik va tormoz kuchlari
rostlagichining proporcionallik klapanlari kiritilgan.
Diskli tormoz mehanizmining ichki kolodkasini diskka suyuqlik bosimi
ostidagi porshen', tashqisini esa cilindrda o‘rnatilgan harakatchan skoba
io‘naltiriluvchi barmoq bo‘ilab harakatlanib siqadi. Bu esa avtomobilning
ekspluataciyasi davrida disk va kolodka orasidagi tirqishning avtomatik ravishda
stabil, o‘zgarmasdan saqlanishini ta’minlaidi.
Ketingi kolodka barabanli tormoz mehanizmi faol va faol emas tormoz
kolodkalaridan iborat bo‘lib, uning shu tipdagi mehanizmlardan farqi io‘q. Orqa
g‘ildiraklardagi tormoz kuchini rostlagich, asosiy cilindrda bosim ma’lum darajaga
o‘sgandan so‘ng, uning yuritmasidagi bosimning usishini cheklaidi va muhosara
bo‘lishdan saqlaidi.
Tormoz boshqarmasining asosiy tormoz cilindri tormoz suyuqligining sathi
me'yoridan kamaiganda BRAKE signali yonadi. Agar qo‘shimcha suyuqlik quiylsa
signal uchadi.
Tayanch iboralar: avtomobil' harakati, to‘htash, tormoz turlari, ish tormozi,
zahira tormozi, to‘htatib turish, yordamchi tormoz, tormoz mehanizmi, tormoz
358
yuritmasi, tormoz kuchaitirgichi, frikcion tormoz, barabanli tormoz, diskli tormoz,
yuritma konturlari, asosiy tormoz cilindri, g‘ildirak tormoz cilindri, gidrovakuum
kuchaitirgichi, pnevmatik yuritma, avtopoezd tormoz yuritmasi, kompressor,
tormoz krani.
|
