O
O
r
r
q
q
a
a
y
y
e
e
t
t
a
a
k
k
c
c
h
h
i
i
k
k
o
o
‘
‘
p
p
r
r
i
i
k
k
k
k
u
u
c
c
h
h
u
u
z
z
a
a
t
t
m
m
a
a
s
s
i
i
s
s
x
x
e
e
m
m
a
a
s
s
i
i
I
I
-
-
D
D
v
v
i
i
g
g
a
a
t
t
e
e
l
l
,
,
I
I
I
I
-
-
i
i
l
l
a
a
s
s
h
h
i
i
s
s
h
h
m
m
u
u
f
f
t
t
a
a
s
s
i
i
,
,
I
I
I
I
I
I
-
-
u
u
z
z
a
a
t
t
m
m
a
a
l
l
a
a
r
r
q
q
u
u
t
t
i
i
s
s
i
i
,
,
I
I
V
V
-
-
k
k
a
a
r
r
d
d
a
a
n
n
u
u
z
z
a
a
t
t
m
m
a
a
s
s
i
i
,
,
V
V
-
-
а
а
s
s
o
o
s
s
i
i
y
y
u
u
z
z
a
a
t
t
m
m
a
a
,
,
V
V
I
I
-
-
y
y
a
a
r
r
i
i
m
m
o
o
‘
‘
q
q
l
l
a
a
r
r
,
,
V
V
I
I
I
I
-
-
y
y
е
е
t
t
a
a
k
k
c
c
h
h
i
i
g
g
‘
‘
i
i
l
l
d
d
i
i
r
r
a
a
k
k
l
l
a
a
r
r
O
O
l
l
d
d
y
y
e
e
t
t
a
a
k
k
c
c
h
h
i
i
k
k
o
o
‘
‘
p
p
r
r
i
i
k
k
k
k
u
u
c
c
h
h
u
u
z
z
a
a
t
t
m
m
a
a
s
s
i
i
s
s
x
x
e
e
m
m
a
a
s
s
i
i
I
I
-
-
D
D
v
v
i
i
g
g
a
a
t
t
e
e
l
l
,
,
I
I
I
I
-
-
i
i
l
l
a
a
s
s
h
h
i
i
s
s
h
h
m
m
u
u
f
f
t
t
a
a
s
s
i
i
,
,
I
I
I
I
I
I
-
-
u
u
z
z
a
a
t
t
m
m
a
a
l
l
a
a
r
r
q
q
u
u
t
t
i
i
s
s
i
i
,
,
I
I
V
V
-
-
а
а
s
s
o
o
s
s
i
i
y
y
u
u
z
z
a
a
t
t
m
m
a
a
,
,
V
V
-
-
y
y
e
e
t
t
a
a
k
k
c
c
h
h
i
i
g
g
‘
‘
i
i
l
l
d
d
i
i
r
r
a
a
k
k
u
u
z
z
a
a
t
t
m
m
a
a
s
s
i
i
,
,
V
V
I
I
-
-
y
y
e
e
t
t
a
a
k
k
c
c
h
h
i
i
g
g
‘
‘
i
i
l
l
d
d
i
i
r
r
a
a
k
k
l
l
a
a
r
r
425
Tishlashish muftalari etaklanuvchi disklar soniga qarab
Bir, ikki va ko‘p diskali
Ishqalanib ishlashi bo‘yicha quruq va ho‘1
Boshqarish mexanizmi mutassil va muvaqqat qo‘shilgan
Energiya oqimini uzatish bo‘yicha bir va ikki oqimli
Yuritmaning turiga qarab mexanik, pnevmatik, vakuumli va elektrikli bo‘ladi
Muftalarga qo‘yiladigan talablar
Dvigateldan transmissiyaga kelayotgan burovchi momentni ishonchli, shataksiramay
uzatilishi muftani zapas koeffitsiyenti bilan ifodalanadi:
Ilashish muftasini ravon kushilishi. Bu kursatkich ishka lanish juftliklarga taʼsir kiluvchi
sikish kuchini ravon oshib borishi bilan ifodalanadi
Ilashish muftasini yetaklanuvchi kismlarini inersiya momentini kam bulishi -
transmissiyaning valini uzatmalar uzgartirishida traktorlarda tez tuxtatishga,
avtomobillarda esa tez aylanishlar sonlari tenglashishiga kerak buladi.
Ilashish muftasini tulik ("toza") ajralishi yetaklanuvchi kismlarga, muftani ajratilganda,
burovchi moment dvigateldan mutlako utmasligi bilan aniklanadi
426
Ilashish muftasini ishkalanish yuzalaridan ish jarayonida xosil bulgan issiklikni tashki
muxitga tez tarkalishi - mashina-traktor agregatini kuzgaltirish davrida disklar orasidagi
shataksirashdan xosil bulgan issiklikni ilashish muftani xarorat tartibiga taʼsirini
kamaytirishi uchun
Aylanuvchi kismlarni yaxshi muvozanatlanganligi - dvigatel tirsakli vali katta
aylanishlar soni bilan ishlaganda mufta detallariga dinamik yuklanishlarni paysaytirish
uchun zarur xisoblanadi
427
Bir diskli friksion tishlashish muftasi.
1- maxovik (yetaklovchi disk); 2-yetaklanuvchi disk; 3- siquvchi disk; 4-
siquvchi prujinalar; 5- qoplama (kojux); 6-ajratuvchi richag; 7-siquvchi
podshipnik; 8-tishlashish muftasining vali (yetaklanuvchi val); 9-siquvchi
podshipnikni surish richagi (otvodka); 10-tortqi; 11- pedal; 12- tortuvchi prujina
Friksion bir diskli ilashish muftasi
428
Friksion ilashish muftasi
Friksionli ilashish mufti detallari
Фрикцион илашиш муфтаси
Фрикцион илашиш муфтаси
Friksionli ilashish muftasi
429
Ikki diskli doimiy kushilgan friksion ilashish
muftasini prinsipial sxemasi.
1-dvigatel maxovigi; 2-urta yetakchi disk; 3-sikuvchi disk;4-etaklanuvchi
friksion ustkuymali disklar; 5-mufta ajratilganda urta yetakchi diskni
maxovikdan uzoklashtiruvchi prujina; 6-urta yetakchi diskni maxovikdan
uzoklashishini chegaralovchi rostlash tayanch vinti; 7-ilashish muftasini kojuxi;
8-sikuvchi diskni boshkarish boltlari; 9-ilashish muftasini yetaklanuvchi vali
(transmissiyani birlamchi vali); 10-sikuvchi prujinalari; 11-mufta ajratilganda
urta yetakchi diskni yetaklanuvchi disklarga tegmasdan ushlab turuvchi
prujinalar; 12-tayanch prujinali tortki.
Ilashish muftasining turlari
430
Gidromufta
Elektromagnit poroshok
Ikki okimli muftalar sxemasi:
1-maxovik; 2-etaklanuvchi disk; 3-sikuvchi disk; 4-ilashish mufta vali; 5-boshkarish
boltlari; 6-ilashish muftasini kojuxi; 7-KOV yuritmasini ichi teshik vali; 8-KOV tishli
gildirakli yuritmasi; 9-KOV yuritmasining vali.
431
Ilashish muftasi gidravlik yuritmasi
432
Uzatmalar qutisi
birinchi navbatda
uzatishlar sonini
o‘zgartirish usuli
bo‘yicha
tasniflanadi
Pog‘onali UQ
Kombinatsiyalash
gan UQ
Pog‘onasiz UQ
UKsi berilgan
uzatish soni
diapozonida
belgilangan,
uzgarmas songa
ega bulib, bu sonlar
xar bir uzatmada
mashina traktor
agregatini unumli
va tejamkor
ishlashini
taʼminlaydi
UKsi belgilangan
diapozonda istalgan
kerakli uzatish
sonini xosil kilib
beradi, bu esa
mashina traktor
parkini eng kulay
rejimda ishlashini
taʼminlaydi
UKsi, agar odatdagi
ogonasiz UKsi diapozoni
kam bulib, uzatish
soninizarur qiymatlarga
avtomatik avishda
uzgartira olmasa,
shundagina ullaniladi.
Bu xollarda ikkita
UKlari kombinatsiyasi
urnatiladi, - birinchisi,
barcha uzatish sonlar
diapozonini uz ichiga
oladigan, ammo
uzatmalar soni kam
bulgan pogonali UKsi;
ikkinchisi urnatilgan
pogonali UK sini xar bir
pogonasida xosil bulgan
intervalida, mashina
traktor agregatini ishi
kushimcha pogonasiz
UK bilan boshkariladi..
433
Burovchi momentni o‘zgartirish usuli bo‘yicha
Gidravlik
Mexanik
Pog‘onasiz UQ
Elektr
Kombinatsiya
lashgan
Kul bilan
boshkariladigan
UKda uzatish sonini
uzgartirish
xaydovchini muskul
kuchi bilan richag-
tortki boshkarish
sistemasi orkali
bajariladi
Yarim avtomatik
boshkarishda operatsiyani
bir kismi tashki inergiya
manbaidan foydalanish
orkali bajariladi
(gidravlik, elektromagnit
va xakazo), bu uz
navbatida xaydovchini
ishini sezilarli darajada
soddalashtiradi va
yengillashtiradi
Avtomatik boshkarishda
UKni uzatish sonini
optimal tanlash
operatsiyalarini barchasi
xaydovchi ishtirokisiz
bajariladi. Ushbu
avtomatik boshkarish
pogonasiz UKda
burovchi momentni
uzgarish xususiyatiga
asoslanib yoki izma-iz
boshkaruvchi kurilmalar
xamda portativ
kompyuterlar yordamida
amalga oshiriladi.
434
Uzatmalarni almashtirib q
o‘yish xossasiga qarab
Vallarining joylashishiga
qarab b
o‘ylama o‘qi
b
o‘ylab hamda
k
o‘ndalang joylashgan
agregat
Mexanizra turiga k
o‘ra
shesternya va planetar
mexanizrali;
Traktor yurib
ketayotganda yoki
t
o‘xtab turganda
almashtirib q
o‘shish
Pogonali UK larni
kuyidagi
xususiyatlari
buyicha
klassifikatsiyalanadi
7.Knematik sxema
bo‘yicha
1.
Uzatmalarni hosil
qilish usuli
bo‘yicha
6. Konstruktiv
komponovka bo‘yicha
5.Traktor va avtomobilni
bo‘ylama o‘qiga nisbatan
UQ vallarini joylashishi
bo‘yicha
4. Boshqarish uslubi
bo‘yicha
3.Uzatmalarni
o‘zgartirish uslubi
bo‘yicha
2.Shesternyalarni
tishlashish bo‘yicha
435
UQ shesternyalarini bir-birlari bilan tishlashish elementlarini prinsipial
sxemalari.
Uzatmalar qutisining kinematik sxemalari:
A-ikki valli: 1, 2, 3-qo‘zraluvchi shesternyalar; 4, 5, 6-qo‘zgalmas shesternyalar;
7-ikkilamchi val; 8 — birlamchi val;
b
-uch valli; 1-birlamchi val; 2-birlamchi val
shesternyasi; 3, 4, 5 - ikkilamchi val qo‘zg‘aluvchi shesternyalari; 6,7,8.3- oraliq val
qo‘zg‘almas shesternyalari ; 10-oraliq val; 11 - ikkilamchi val
a sxemasida uzatmalarni
kushish karetka 2 ni val 1
shlitsasi buyicha buylama
siljitish orkali bajariladi.
Karetka 2 val 3 da joylashgan
kuzgalmas shesternya 4 lar bilan
tishlashish natijasida xarakat val
1 dan 3 valga uzatiladi.
b, v va g sxemalarida muttasil
kushilgan va erkin aylanayotgan
shesternyalarni val bilan
blokirovka kilishni uch varianti
keltirilgan. b sxemada tishli
mufta 3 ni buylama siljitish
bilan uzatma kushiladi. Shuni
aytib utish kerakki fakat tishli
mufta 3 val 1 bilan boglangan, 2
va 5 shesternyalar val 1 ga erkin
(birga aylanmaydigan) kilib
urnatilgan
436
Knematik sxemasi bo‘yicha
Ikki valli
(bir juftli)
Uch valli
(ikki juftli)
Tarkibiy
Maxsus
Ikki valli UKda
kuvvat okimi
birlamchi valdan
parallel joylashgan
ikkilamchi valga
xamma vakt fakat
bir juft
shesternyalar orkali
uzatiladi va xar bir
juft shesternyalar
aloxida uzatmani
tashkil etadi.
Uch valli UK traktorlarining asosiy
uzatmalarini xosil kilishda kuvvat okimi
birlamchi valdan avval kushimcha,
doimo kushilgan bir juft silindrsimon
shesternyalar orkali oralik valga, undan
keyin esa yana bir juft shesternyalar
orkali parallel ikkilamchi valga uzatiladi.
Avtomobil UK fakat «tugri” uzatma
birlamchi valga xarakat tugridan-tugri
uzatiladi, kolgan uzatmalar esa oralik val
yordamida ikkilamchi valga uzatiladi.
Shuni aytish kerakki «tugri” uzatmada
uzatish soni 1 ga teng yoki 1 dan
kichkina bulishi mumkin (i = 1 yoki i <
1 ).
Tarkibiy UK
planetar, uch valli
va ikki valli UK si
kombinatsiyasini
tashkil kiladi.
Odatda ular
traktorni buylama
uki buyicha ketma-
ket joylashgan
buladi.
Maxsus UKsi
odatdagi UKdan
kinematik
sxemalari buyicha
fark kiladi, bularga
planetar UK si xam
kiradi.
437
438
439
|
