“PEDAGOGIK MAHORAT” ilmiy-nazariy va metodik jurnal. 2022, № 3-4
55
Айнан никоҳгача бўлган танишиш даврида эр-хотинларнинг оилавий роли, келажакдаги
оиланинг ҳаёт кечиришида моддий ва маънавий қадриятларнинг ўрни тўғрисидаги тасаввурлар
келишилади [9].
Н.Б.Гафизова инсоннинг интегратив характеристикасини очиб бериб, унинг остида ҳаётнинг
оилавий тарзига адаптацияланиш учун зарур бўлган бир қатор сифатларни тушунади. Ушбу сифатлар
инсон шахсининг турли томонларига тааллуқли. Шундан келиб чиқиб, муаллиф ушбу интегратив
характеристиканинг қуйидаги таркибий қисмларини ажратади:
мотивациячи;
ўрганувчи;
ҳис-туйғу – иродавий;
мулоқотга киришувчи [5].
У.А.Зацепин, замонавий психологиянинг ютуқларини инобатга олган ҳолда, ўзининг мазмуни
жиҳатдан оилавий ҳаётга самарали адаптацияни таъминлайдиган бир қатор ўзига хос хусусиятларни
белгилайди. Бунда бу хусусиятлар бутун, интегратив, ҳаракатдаги, кўплаб ташқи ва ички омилларга
боғлиқ бўлиб, ўзаро боғланган ва ўзаро шартли таркибий қисмларнинг мураккаб синтезини ташкил
қилувчи психологик яратилма сифатида майдонга чиқади. Ушбу яратилма тармоғига муаллиф
қуйидаги таркибий қисмлари қўшади:
мотивациявий;
шахсий;
ўрганувчи;
ҳис-туйғули-созловчи;
хулқий [7].
К.Р.Заверико ёш оилалар билан психологик ишни очаётиб, оилавий ҳаётга адаптациянинг
омадлилиги шерикларнинг қуйида келтирилган шахсий сифатларининг бирикишига боғлиқ бўлади,
деб ҳисоблайди:
фаолиятга фаол, ижобий муносабат, унинг билан худди эҳтиросли машғулот каби
шуғулланишга мойиллик;
турғун ақлий сезгилар;
билимлар, кўникмалар ва қобилиятларнинг муайян фонди, ушбу фаолиятга мос талаблар,
индивидуал психологик ўзига хосликлар [6].
А.А.Ахмадеев, А.А.Ширяевалар никоҳга омадли адаптацияга қобилиятни, ўзи ичига, энг
аввало, шахснинг психологик жинсининг шаклланиши, унинг ривожланиши, эркак ва аёл хулқи
стереотипларини эгаллаши масалаларини қамраб олувчи, кўп томонлама муаммо сифатида
қарайдилар. Бундан ташқари муаллифлар никоҳдаги шериклар ўзаро муносабатларининг уйғунлигига
таъсир кўрсатувчи қуйидаги омилларни очиб берадилар:
ижтимоий келиб чиқиш, энг аввало, шерикларнинг ўз ота-оналарининг оиласида яшаш
тажрибаси (оилавий ролларни тақсимлашда ижтимоий-маданий ва миллий анъаналар ва уларнинг
бажарилиши);
эр-хотинларнинг шахсий сифатлари (ниятлари, таъблари, одатлари, мотивация соҳасининг
ўзига хосликлари);
шеригининг идеали тўғрисидаги тасаввур (никоҳ билан боғлиқ бўлган орзулар, никоҳдаги
шерик ва оилавий ҳаётга нисбатан талаблари);
мотивация [2].
Т.В.Адреева, А.В.Толстова, Ю.Н.Олейниклар томонидан ўтказилган илмий адабиётлар
таҳлили никоҳда қаноатланганликни таъминлайдиган мувофиқлик бу мураккаб, бирлашган,
ҳаракатчан психологик яралма (таълим) бўлиб, у “МЕН” образининг адаптацияси, ўзлигини англаши,
ҳаракатчанлиги ривожланишининг муайян ўзига хос хусусиятлари билан характерланиши
тўғрисидаги қарашни бошланғич қараш сифатида олиш имконини берди. У ўз ичига оила қуришга
бўлган турғун ижобий мотивацияни, ижтимоийлашиш (социализация) жараёни ва натижаси бўлган
билимларнинг фаоллашишини, улар, оиланинг базавий вазифаларини амалга ошириш учун зарур
бўлган ижтимоий-психологик қобилиятлар ва кўникмаларни, оилали кишининг шахсий
сифатларининг ривожланишини, шерикни тушуниш ва ўзини тута олиш, никоҳдаги самарали хулқни
эгаллаш қобилиятини қамраб олади [11].
