49
Tinglayotgan odam ma’nili, yaxshi dialogdan faqat yaxshi, foydali ma’lumot
oladi. Gapirgan esa aksincha, o’zidagi borini berib, gapirmaydigan
suhbatdoshdan «teskari aloqani» olib ulgurmay,
Hech narsasiz qolishi ham
mumkin. Shuning uchun muloqotga o’rgatishning muhim yo’nalishlaridan biri
— odamlarni faol tinglashga, bunda barcha paralingvistik va noverbal
omillardan o’rinli foydalanishga o’rgatishdir.
Professional tinglash texnikasiga quyidagilar kiradi:
1.
aktiv holat.
Bu — agar kreslo yoki divan kabi mebel bo’lsa, unga bemalol
yastanib yoki yotib olmaslik, suhbatdoshning yuzidan tashqari joylariga
qaramaslik, mimika, bosh chayqash kabi harakatlar bilan uning har bir so’ziga
qiziqayotganligingizni bildirishni nazarda tutadi;
2.
suhbatdoshga samimiy qiziqish bildirish.
Bu nafaqat suhbatdoshni o’ziga
jalb qilib, balki keyin navbat kelganda o’zining har bir so’ziga uni ham
ko’ndirishning samarali yo’lidir.
3.
o’ychan jimlik
. Bu suhbatdosh gapirayotgan paytda yuzda mas’uliyat bilan
tinglayotganday
tasavvur
qoldirish
orqali
o’zingizning
suhbatdan
manfaatdorligingizni bildirish yo’li.
Agar
biz suhbatdoshimizni yaxshi, diqqat bilan tinglasak, bu bilan biz
unda o’z-o’ziga hurmatni ham tarbiyalaymiz. Demak, tinglash jarayoni
ko’pchilik tasavvur qilgani kabi unchalik passiv jarayon emas ekan. Uning
muloqotning samarali bo’lishidagi ahamiyati nihoyatda katta. Chunki tinglash
qobiliyati gapiruvchini ilhomlantiradi,
uni ruhlantiradi, yangi fikrlar,
g’oyalarning shakllanishiga sharoit yaratadi. Shuning uchun ma’ro’zachi
professorning har bir chiqishi va ma’ro’zasi agar talabalar tomonidan diqqat
bilan tinglansa, bu pedagogik muloqotdan ikkala tomon ham teng yutadi.
6
Agar muloqot jarayonida ishtirok etuvchi ikki jarayon — gapirish va
tinglashning faol o’zaro ta’sir uchun teng ahamiyatini nazarda tutsak, bu
jarayon qatnashchilarining psixologik savodxonligi va muloqot texnikasini
egallashining ahamiyatini anglash qiyin bo’lmaydi. Shuning uchun ham
ijtimoiy psixologiyada odamlarni samarali muloqotga ataylab o’rgatishga juda
katta e’tibor beriladi. Guruh va jamoalarda
muloqot treningi vositasida
muzoqaralar olib borish, ish yuzasidan hamkorlik qilish yo’l-yo’riqlarini
birgalikda topish, katta auditoriya oldida so’zlashga o’rgatish, majlislar
o’tkazish, janjalli, konfliktli holatlarda o’zini to’g’ri to’tish malakalari hosil
qilinadi. Bundagi asosiy narsa — trening qatnashchilari ongiga birovlarni
tushunish, o’zini o’zga o’rniga qo’ya olish, boshqalar manfaatlari bilan
o’zinikini uyg’unlashtira olish g’oyasini singdirishdir.
Treninglar mobaynida
guruhiy munozaralar, rolli o’yinlarning eng optimal variantlari sinab, mashq
qilinadi.
Kishilarda muloqot madaniyatini tarkib toptirish ham muhim ahamiyatga
egadir. Muloqot madaniyati kishilarda tasodifan yoki maktab ta’limi ta’sirida
shakllanadi. Masalan, o’qituvchi birinchi sinfdanoq o’quvchilarga to’g’ri
gapirishni, savollarga keng va batafsil javob berishlikni, so’raganda o’rnidan
6
Каrimova V. , Акramova F. Psixologiya. Ма’ruzalar matni. – Т. , 2002,109 b
50
turib gapirish lozimligini o’rgatib boradi. Bolalar yoshi ulg’aygach, masalan,
katta maktab yoshida o’quvchilar badiiy adabiyot yoki maxsus pedagogik
adabiyotlarni o’qish orqali muomala madaniyati haqida yana ham kengrok
tushunchaga ega bo’ladilar.
Lekin muomala madaniyatini maxsus mashq qilish orqali o’rganishning
zarurligi Hech kimga sir emas.
Psixologik trening, ya’ni muomalani mashq
qilish ikki xil vazifani bajarishni nazarda tutadi, birinchidan muomalaning,
ayniqsa pedagogik muomalaning umumiy qonuniyatlarini o’rganishni,
ikkinchidan, pedagogik kommunikasiyaning «texnologiyasini» egallash, ya’ni
professional pedagogik muomala ko’nikma va malakalarini shakllantirishni
nazarda tutadi.
Psixologik trening nazariy va amaliy tomonlarga ega. Amaliy tomoni
o’quvchilar bilan bo’ladigan muomala ko’nikmalari va malakalarini egallashga
hamda ularni chiniqtirishga qaratilgan mashqlar: darsning barcha bosqichlarida
izchillik bilan harakat qilish ko’nikmalarini,
pedagogik ish davomida
mushaklarning zo’riqishini sundirish malakalarini, ixtiyoriy diqqatni taqsimlash
malakasini shakllantirishga, kuzatuvchanlikni o’stirishga qaratilgan mashqlarni
taqozo qiladi.
Muloqot madaniyatini egallashni mashq qilishda magnitafon yozuvlari,
videotasvirlardan foydalanish ham katta ahamiyatga ega. Chunki bunday
yozuvlar bo’lajak o’qituvchining o’z nutqini takomillashtirish, ovozini sozlash,
gapirayotganda qomatini to’g’ri, tik to’tish, ortiqcha, keraksiz harakatlar,
mimikalardan holi bo’lish imkonini beradi. Shuning uchun bo’lajak pedagoglar
nutq madaniyatini, muomala madaniyatini egallashda ana shunga o’xshash
mashqlardan foydalanish kerak.
