98
uchun o’z oldimizga ongli suratda maqsad qo’yamiz, qiyinchiliklarni yengib,
diqqatni to’plash uchun kurashib va har kanday boshqa narsalarga berilmaslik
uchun iroda kuchini sarflab diqqatimizni ongli ravishda narsaga qaratamiz.
Ixtiyoriy diqqatning xarakterli xususiyati xuddi mana shu maqsad ko’zlashda,
irodaviy zo’r berishda namoyon bo’ladi.
Ixtiyoriy diqqat irodamizning namoyon bo’lishidir. Qandaydir biror
faoliyat bilan shug’ullanishga qaror qilar ekanmiz, diqqatimizni hatto ayni
chog’da biz uchun qiziqarli bo’lmagan, lekin biz shug’ullanishni lozim topgan
narsalarga ongli suratda qaratamiz. Demak, ixtiyoriy diqqat ixtiyorsiz diqqatdan
sifat jihatdan farq qiladi.
Ixtiyoriy diqqat ixtiyorsiz diqqatdan kelib chiqqan. Odamda ixtiyoriy
diqqat mehnat jarayonida yuzaga keladi. Chunki mehnat maqsadga muvofiq
faoliyatdir. Maqsad ko’zlash esa o’z tarkibiga diqqatni yo’naltirishni ham oladi.
Ijtimoiy hayot extiyojlari odamda o’z diqqatini mehnat faoliyati uchun muhim
ahamiyatga ega bo’lmagan narsalarga qaratmaslik va mehnat jarayoni bilan
bog’liq narsa ustida to’plash ruxida tarbiyalaydi.
Ixtiyoriy diqqat ixtiyorsiz diqqat kabi odamning qiziqishlari bilan
mustahkam bog’liqdir. Lekin, agar ixtiyorsiz diqqatda qiziqishlar bevosita
bo’lsalar, ixtiyoriy diqqatda bavosita xarakterga ega bo’ladi. Faoliyatning o’zi
bizni qiziqtirmasligi mumkin, ammo faoliyatni bajarishda yuklangan vazifani
hal qilish uchun zarur bo’lgani tufayli ana shu maqsad nuqtai nazaridan faoliyat
biz uchun qiziqarli bo’lib koladi.
Ixtiyoriy diqqatdan tashqari, diqqatning ana bir turini qayd qilib o’tish
lozim, bu diqqat, ixtiyoriy diqqat kabi maqsadga qartilgan bo’lib, lekin doimiy
irodaviy zo’r berishni talab qilmaydi. Masalan, o’quvchi uy topshirigini
bajarishga kirishganda dastlab bu ishga o’zini majbur qiladi, ataylab diqqatni ish
ustiga to’playdi, irodaviy zo’r beradi. Lekin ishga kirishib olgach, endi irodaviy
zo’r berish pasayadi, diqqat o’z-o’zidan ish ustiga to’planadi, o’quvchi esa ishni
berilib bajara boshlaydi. Ana shu paytda o’quvchining diqqati ixtiyoriy
diqqatdan muvofiqlashgan diqqatga aylanadi.
