406
5-SHOʻBA
PSIXOLOGIYA VA PEDAGOGIKADA ZAMONAVIY
METODLAR VA TEXNOLOGIYALAR
PSIXOLOGIYADA SHAXS MUAMMOSI
Samatova Nigora Davlataliyevna
O‘zbekiston Milliy universiteti Jizzax filiali
Namuratova Madinabonu Ulug‘bek qizi
O‘zbekiston Milliy universiteti Jizzax filiali talabasi
nsamatova82@gmail.com
Annotatsiya: Hozirgi kunda shaxs muammosi mavzusi psixologiya uchun
dolzarbdir.Bunga juda ko’p olimlar o’zlarining nazaryalarida to’xtalib
o’tgan.Psixologiyaning boshqa tarmoq fanlarida ham shaxs muammosiga alohida
yondashuvlar berilgan.
Kalit soʻzlar: shaxs, differensial, gumanitar, antropologik,
mahalliy
psixologiya, biologik, ijtimoiy.
Ma’lumki shaxs psixologiya fanining asosiy kategoryalaridan biri bo’lib ,eng
ko’p qo’llaniladigan tushunchalaridan biridir.An‘anaga ko’ra,psixologiyada bu
tushuncha inson sub’ektining eng rivojlangan darajasini bildiradi.Mana shu doira
shaxsning keng ko’lamli rivlanganligini ko’rib chiqa olamiz.
Shaxs-ijtimoiy va shaxslararo munosabatlarning maxsuli,ongli faoliyatning
sub’ekti bo’lmish individdir.Shaxsga tegishli bo’lgan eng muhim tasniv ham uning
jamiyatdagi murakkab ijtimoiy munosabatlariga bevosita aloqadorlik,ijtimoiy
faoliyatga nisbatan ham ob’ekti,ham sub’ektidir.Shaxs,shaxsning psixologiyada o’rni
haqida juda ko’p olimlar o’zlarining fikr va mulohazalarini bildirganlar.
“Shaxs psixologiyaning rivojlanish sur’atlari,- deb yozadi A.Asmolov,-shaxs
psixologiyasi muamolaridan faqat bittasi –“men“ muammosiga ta’sir etuvchi quyidagi
faktlarni keltirsak,yanada yaqqol namoyon bo’ladi.Agar 1969 yilda ushbu muammoga
to’rt yuzga yaqin nashrlar bag’ishlangan bo’lsa 1980
yilda ularning soni mingdan
oshdi.
Shaxsni psixologik o’rganishga bunday qiziqish,albatta,tasodifiy emas.Shaxs
g’oyasi orqali zamonaviy inson,madaniyat va ijodkorlik o’zini namoyon qiladi.
Psixologiyada shaxs muammosi asosiy muammolaridan biridir. U boshqa
gumanitar, antropogik fanlar uchun ham yetakchilik qiladi: falsafa, pedagogika,
huquqshunoslik, sotsiologiya,
tibbiyot, iqtisodiyot va boshqalar. Bu fanlarning
barchasi shaxsni nazariy jihatdan rivojlangan hodisa sifatida umumiy tushunishga
asoslanadi,shu bilan birga o’ziga xos xususiyatga urg’u beradi.
Shaxs psixologiyaning markaziy muammolaridan biri uning faoliyati,namoyon
bo’lishi va inson hayotini tartibga solishning psixologik mexanizmlarini aniqlashdir.
407
Shaxsda shaxsiyat tuzilmalarini shakllantirishda ijtimoiy muhit ,madaniyat
omillari va ularning ta’sining umumiyligini hal qiluvchi omildir.
Tibbiyot psixologiyasida umuman shaxsning va xususan bemorning psixologik
xususiyatlari masalasi eng muhim hisoblanadi. Biroq, afsuski u bugungi kungacha
o’ganilmagan.
Shaxsni yagona o’ziga xosligi-ma’lum bir
tarixiy davrning ijtimoiy
rivojlanishining mahsuli bo’lib, uning o’ziga xos individual, biologik va ijtimoiy
jihatdan aniqlangan xususiyatlari va psixikasi sifatida ta’riflsh mumkin. Har bir o’ziga
xos shaxs xususiyatlarining individual funksional tuzilishiga ega. Alohida shaxsiy
xususiyatlar, odatda insonlarni boshqalardan ajratib turadi.
Mahalliy psixologiyada shaxs deganda shaxsning murakkab tizimli ,ko’p
bosqichli, ierarxik tarzda tashkil etilgan,
xilma-xil, ko’p mazmunli, hayotiy,
shakllangan aqliy tarbiyasi tushuniladi. Bunda u nafaqat ob’ekt va mahsulot, natijasi
sifatida harakat qiladi. Pedagogik va boshqa ta’sirlarning,balki bilim va voqealikni
faol o’zlashtirishning ongli sub’ekti sifatida.
Shaxsning shaklanishida ijtimoiy sharoitlar bilan bir qatoda,shaxsning
shakllanishi va rivojlanishida,umuman psixikaning,uning
individual funksiyalarida
biologik omil,insonning fiziologik xususiyatlari va birinchi navbatda,uning
xususiyatlari va juda katta ro’l o’ynaydi.
Umumiy psixologiyada shaxs muammosining rivojlanishi, B.F.Lomov
ta’kidlaganidek, hissiy-idrok, mnemonik, aqliy, emotsional-irodaviy jarayonlari
haqidagi ma’lumotlarni birlashtirish uchun zarurdir. Ushbu ma’lumotlarning
integratsiyasi
insonning hissiy tashkiloti, uning intellekti va hissiy sohasi haqidagi
g’oyalarni aniqlashtirish uchun muhimdir. Shunday qilib, umumiy psixologiyada
shaxs ma’lum bir yadro bo’lib, boshlang’ichni birlashtiradi, shaxsning turli xil psixik
jarayonlarini bir-biriga bog’laydi va uning xatti-harakatiga zarur izchillik barqarorlikni
beradi.
Differensial psixologiyada shaxsning individual psixologik xususiyatlarini va
odamlar o’rtasidagi farqlarni o’rganishga qaratilgan bo’lsa,
sotsial psixologiya
shaxsning tuzulishini uning boshqa odamlar va ijtimoiy yaxlitlik bilan o’zaro
munosabatlari tuzilishidan kelib chiqadi. G.Lindsli va E.Aronson ta’kidlaganidek,
ijtimoiy psixologiyaning vazifasi “boshqa odamlarning haqiqiy, xayoliy yoki taxminiy
mavjudligi shaxsning fikrlari, his-tuyg’ulari va xatti-harakatlariga qanday ta’sir
qilishini tushunish va tushuntirishdir”. Shu bilan birga, ijtimoiy psixologiya shaxsning
turli jamoalardagi mavqei va ijtimoiy rollarini, uning bu rollar kontekstida o’zini o’zi
idrok etishini, munosabatlarini, shaxslararo munosabatlari va idroklarini, birgalikdagi
shaxslarning aloqalarini o’rganadi.
B.G.Ananev psixologiyada shaxs muammosini o’rganishni shu tarzda
umumlashtiradi. “Shaxs muammosi nazariya va amaliy psixologiyaning markaziy
muammolaridan biri bo’lib, shaxsning ruhiy xususiyatlari va munosabatlarini,
individual xususiyatlar va odamlar o’rtasidagi farqlarni,
shaxslararo munosabatlarni
o’ragnish vazifasini bajaradi, turli jamoalardagi shaxsning holati va rollari ijtimoiy
xulq-atvor va o’ziga xos faoliyat mavzusi. Mana shunday qarashlarni o’z ichiga
qamrab olgan g’oyalar psixologiyada keng ko’lamli jihatga ega .
