1. Taqriz va tezisning bir-biridan farqi. 2. Taqrizning leksik va grammatik xususiyatlari. 3. Oʻzbek adabiyotida taqrizchilik.
III.XULOSA.
Taqriz – adabiy tanqid sohasidagi eng kichik janrlardan biri. Taqriz – badiiyat olamidagi “razvedka” vositasi. Uning vazifasi ixcham ommabop tahlil orqali asarning adabiy jarayon va yozuvchi ijodiyotidagi oʼrnini aniqlash, yutuq va kamchiliklarini koʼrsatish, isbotlash va baholash, unga kitobxonning eʼtiborini qaratishdan iborat. Bu janr shunisi bilan xarakterliki, keng jamoatchilikning asarni qanday qabul qilishi maʼlum jihatdan uni baholagan, tahlil qilgan dastlabki taqrizlarga bogʼliq. Haqqoniy taqriz asar haqida jamoatchilik fikrining shakllanishiga taʼsir koʼrsatadi. Taqrizchi asar mohiyatini ilmiy-estetik tahlil qilish orqali u haqida kitobxonning tasavvur koʼzini ochadi. Shu oʼrinda taqrizchi masʼuliyati degan muhim masala kelib chiqadi. Аgar taqrizchi ilmiy-estetik jihatdan kuchli boʼlsa, mulohazalari asosli va teran boʼlsa, ilmiy jamoatchilikka ham, kitobxonlarga ham, adabiyotga ham naf keltiradi. Aksincha boʼlsa: qimmatli asarni didsizligi tufayli inkor etsa yoxud boʼsh asarni madh etsa, adabiy jamoatchilikni ham, kitobxonni ham chalgʼitadi. Shu maʼnoda taqrizchini tibbiyotdagi tashxis qoʼyuvchiga qiyoslasa boʼladi. Tezis - ilmiy maqola yoki konferensiyalar uchun taqdim qilinadigan ilmiy maruzaning qisqa asosiy mazmuni aks ettirilgan ilmiy ish turi bolib, uning hajmi annotatsiyadan kattaroq, biroq ilmiy maqoladan kichik boladi. Tezislar, odatda, nashr va konferensiya talablariga asosida bir necha tillarda beriladi. Uni ilmiy asarga beriladigan tanqidiy baho, tanqidiy talqin aks etgan taqriz bilan chalkashtirmaslik kerak.
Kengaytirilgan annotatsiya tipidagi Taqrizda asar haqida bibliografik maʼlumot beriladi. Tanqidiy yoki publitsistik maqola Taqrizlarida konkret asar munosabati bilan biron muhim masala haqida fikr yuritiladi. Esse (adabiy oʻylar) xarakteridagi taqrizda taqrizchi oʻz fikr-tuygʻularini, asarni oʻqish jarayonida hosil boʻlgan taassurotlarini lirik tarzda ifodalaydi. Nihoyat, muallif oʻz asariga ham taqriz yozishi mumkin. Bunda muallifning asarga qarashlari bayon qilinadi yoki u biron munosabat bilan munozaraga kirishadi. Taqrizning tili va uslubi boshqa janrlardan alohida ajralib turmaydi. Lekin taqriz qilinayotgan asar haqida, uning yutuq va kamchiliklari qay darajada koʻrsatilishidan qatʼi nazar, neytral til vositalaridan tashqari, obrazli, mazmunli, taʼsirchan-ekspressiv buyokdor til vositalaridan ham foydalanilgan holda fikr yuritiladi. Taqrizlarning aksariyat qismida rukn vazifasini „taqriz“ soʻzining oʻzi bajaradi.Taqrizda uning biror soha yoki kitob, spektakl, kino, jurnallarga bagʻishlanganligiga qarab til vositalaridan turlicha foydalaniladi. Bu, albatta, muallifning asarga boʻlgan munosabatidan ham kelib chiqadi. Taqrizning yana bir harakterli xususiyati, unda kirish soʻz va birikmalarining qoʻllanilishidir. Masalan, „Nazarimda, ayrim yosh ijodkorlar mutolaa, adabiy savod masalasida ham gʻaribroqday. Zotan, sirdaryolik yosh ijodkor Dilmurod Doʻst nazarda tutgan — „quyib qoʻygandek oʻziga oʻxshagan“ sheʼr yozish uchun isteʼdodning oʻzi kamlik qiladi. Taqrizlarning tili maqola, xabar, reportaj kabilarnikidan deyarli farq qilmaydi. Chunki ularda ham, taqrizda ham neytral til vositalarining qoʻllanilishi koʻproq koʻzga tashlanadi. Lekin farqli tomoni shundaki, taqrizda ifodalilikni oshiruvchi til vositalari juda kam qoʻllaniladi. Maqola, reportaj kabilarda ekspressivlikni ifodalash imkoniyatlari birmuncha kengroq, taqrizda esa iboralar, oʻxshatish, metaforalar, baʼzan soʻroq gaplar, ayrim grammatik shakllar ekspressivlikni ifodalashda maʼlum darajada rol oʻynaydi. Frazeologizmlar, xalq maqollari taqrizlarda deyarli ishlatilmasligini ham qayd etish mumkin. Shu bilan birga, soʻnggi yillar mobaynida taqrizlarning tilida taʼsirchanlikni oshiruvchi vositalar avvalgiga qaraganda koʻproq uchrayotganini ham inkor etib boʻlmaydi.
Oʻzbek adabiyotida taqriz 20-asr boshlarida vaqtli matbuot bilan teng rivojlana boshlagan. Endilikda taqriz oʻzbek adabiy tanqidchiligining eng muhim janrlaridan boʻlib qoldi. Oybek, Abdulla Qahhor, Shayxzoda, Gʻafur Gʻulom kabi yozuvchilar, O.Hoshimov, S.Husayn, Olim Sharafiddinov, V.Zohidov, I.Sultonov, H.Yoqubov, M. Qoʻshjonov, Ozod Sharafiddinov, U.Normatov, N. Xudoyberganov, I.Haqqulov va boshqa olimlar oʻzbek adabiy hayotida chuqur iz qoldirgan taqrizlar yaratdilar.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
Oʻzbek tilining izohli lugʻati.
Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi.
Ziyo.net sayti.
ESSE
Adabiy jarayonda paydo bo‘lgan yangi asarni birinchi bo‘lib baholaydigan hozirjavob taqriz janrida ilmiy-estetik tahlil ixcham, siqiq shaklda, ommaga tushunarli tarzda o‘z ifodasini topadi. Shuning uchun taqriz birgina asar tahlili orqali adabiy jarayondagi yangi tamoyillarni baholay oladigan xususiyatga ega. Taqriz muayyan asarning tahlili orqali ijodkorning hayot haqiqatini to‘g‘ri yorita olganligi, kitobxonga badiiy asarning qanday bo‘lishi haqida tasavvur bera oladi. Bugungi adabiy jarayonda ham taqrizchilik ma’lum darajada rivojlanib bormoqda. Ammo u qay darajada taraqqiy etmoqda, bu sohada qanday yutuq va nuqsonlarga yo‘l qo‘yilmoqda degan savollar tug‘ilishi, tabiiy. Shu jihatdan, 2006–2009 yillar oralig‘ida “O‘zbekiston adabiyoti va san’ati” gazetasida bosilgan ayrim taqrizlarni ko‘zdan kechirdik. Mustaqillikning dastlabki davrlarida taqrizlar ko‘pincha “Kitobingizni o‘qidim”, “Doimiy hamroh”, “Nigoh”, “Va’da” ruknlari, ba’zan esa to‘g‘ridan to‘g‘ri “Taqriz” rukni ostida bosilar edi. Keyingi yillarni kuzatganda, “Nigoh” va “Va’da” ruknlari kam ko‘rinadi. “Doimiy hamroh” ruknida esa taqrizdan ko‘ra, yangi kitob haqida ma’lumotnomalar berilmoqda. “Kitobingizni o‘qidim” ruknida bosilayotgan taqrizlar rang-barangligi bilan e’tiborni tortadi. “Tuyg‘ular musavviri” deb nomlangan taqriz (2008, №41) shoir Tursun Alining “Oy yaprog‘i” to‘plamiga bag‘ishlangan. U o‘quvchi diqqatini tortadigan so‘zlar bilan boshlanadi: “Sokin kuz oqshomida oyning ko‘kdan ming bir hayoda anhorga inganini va suv betida iymanibgina yuzaganini ko‘rganmisiz?”. Taqrizchi Sh. Subhon modern she’rlari bilan o‘zbek she’riyatida o‘z o‘rniga ega shoirning she’rlaridagi o‘ziga xoslikni ochib bera olgan, tahlillardan o‘quvchi qoniqadi. Shu bilan birga, to‘plamning kamchiliklari ham ko‘rsatilgan. Ijodkor keyingi she’rlarida bu nuqsonlarni takrorlamaslikka harakat qiladi, deb o‘ylaymiz. Haqiqatan ham samimiy dil izhorlaridan iborat taqriz o‘quvchini “dilkashu dardkash shoir bilan suhbat”ga chorlay oladi. Uni o‘qigan o‘quvchi shoir she’rlariga xolislik bilan berilgan bahodan shunday xulosa chiqaradi. Taqrizning vazifasi, u yoki bu janrdagi badiiy asarning tahlili orqali uning adabiy jarayon va yozuvchi ijodidagi o‘rnini aniqlash, yutuq va kamchiligini ko‘rsatish, fikrini isbotlash va baholashdan iborat. Yangi asarni birinchi bo‘lib baholaydigan taqrizda ilmiy-estetik tahlil ixcham, siqiq shaklda, ommaga tushunarli tarzda o‘z ifodasini topadi. Shuning uchun taqriz ayrim tanqidchilar aytayotganidek, faqat “kutib oluvchi janr” emas. Balki u bir asar tahlili orqali adabiy jarayondagi yangi tamoyillarni ko‘rsatadigan, uning yozuvchi ijodida tutgan o‘rnini tezlik bilan baholay oladigan estetik xususiyatga ega.
Tezislar bir-biri bilan mantiqiy bog'langan bo'lishi kerak. Bundan tashqari, ularning isboti asosiy ish matnida bo'lishi mumkin.Tezislar katta hajmdagi asarning mazmunini ochib berishi kerak, lekin uni takrorlamasligi kerak. Hisobotni to'liq qayta yozishning hojati yo'q, xuddi undan tasodifiy iboralarni olib tashlashning hojati yo'q.Tezislar boshqa ilmiy matnlardan kichik hajmda farqlanadi.Tezis qisqa bo'lishi kerak, lekin u keng va chuqur fikrni ifodalashi kerak.Da'volar asosli bo'lishi kerak. Asoslash og'zaki ravishda beriladi yoki ishda bo'ladi.Tezislarda hech qanday hissiy baho bo'lmasligi kerak. Ular quruq, ilmiy uslubda, ammo tushunarli tarzda yozilishi kerak. Har qanday o'quvchi yoki tinglovchi muammoni tushunishi kerak.
TAQRIZ
Taqriz - sаylаnmа bаyоnning bir turi. U bаdiiy, ilmiy, mеtоdik vа bоshqа аsаrlаrgа bеrilgаn bаhоdir. Taqrizdа аsаr tаnqidiy tаhlil еtilаdi, shu nuqtаi nаzаrdаn bаhоlаnаdi. Аsаrning yutuqlаri hаm, nuqsоnlаri hаm ko‘rsаtilаdi. Tаqrizchi o‘zining dа’vоlаrini turli dаlillаr аsоsidа isbоtlаy bоrаdi, аsаrgа ilmiy izоhlаr bеrаdi. Taqriz yоzish оdоbi хоlislikni, hаqiqаtdаn chеtlаshmаslikni tаlаb еtаdi. Tаqriz qilinаyоtgаn аsаrning yutuq vа kаmchiliklаri, nаzаriy vааmаliy аhаmiyati hаqqоniy ko‘rsаtilishi lоzim. Аsаrgа bаhо bеrishdа muаllifning shахsiyati, оbro‘si еmаs, bаlki uning (аsаrning) хususiyatlаri, аhаmiyati ko‘zdа tutilаdi.
Taqriz yozishda quyidagi sxemaga amal qilinadi: 1. Tezis (umumiy holati) va uni ochib berish. 2. Kitob (film, teatr, maqola)ning baholanishi. Taqrizning boshlang‘ich qismida quyidagi konstruksiyalardan foydalaniladi: Kitob (film, teatr, maqola)da hikoya qilinadi. Kitob (film, teatr, maqola)da muammolar ko‘tariladi. Taqrizni baholash qismida quyidagi konstruksiyalardan foydalaniladi: Men … hisoblayman … Mening fikrimcha… Mening nazarimda… … menga yoqdi. … menda katta taassurot uyg‘otdi. Kitob (film, teatr, maqola) … o‘rgatadi.
"Tezis" so'zi. Biz u bilan adabiyot bo'yicha insho yozish haqida gap ketganda maktabda uchrashamiz. Ammo bu uning yagona qo'llanilishidan uzoqdir. Masalan, universitetda talabalar boshqalarning yoki kelajakdagi ishlarining tezis rejalarini tuzadilar. Xo'sh, tezis nima, ular qanday va nima uchun tuzilgan va shakllangan. Muvaffaqiyatli tezis nima uchun allaqachon insho yozishdagi muvaffaqiyatning yarmi va, albatta, maktab insholarining turli mavzulari uchun ularning yozilishining ko'plab misollari. Umid qilamanki bu qiziqarli bo'ladi. Musiqada tezis - to'liq satrning zarbli boshlang'ich qismi. Bu arzisga qarshi - barning bir qismi stresssiz. Referat yozish har bir talaba uchun zarurdir. Ba'zan bu o'rta maktabda o'qitiladi, lekin ko'pincha birinchi kurs talabalari janrning tuzilishini mustaqil ravishda o'rganishga majbur bo'lishadi. Chalkashmaslik uchun tezis rejangizga rioya qiling. "Tezis" so'zi yunon tilidan olingan. tezis va "degan ma'noni anglatadi bayonot". Tilshunoslik, falsafa, tibbiyot, musiqa, adabiyotda qo'llaniladi. Umumiy qabul qilingan ilmiy terminologiyada quyidagicha ta'rif berilgan: tezis – tadqiqotning asosiy g'oyalarining xulosasi. Tor ma'noda, tezislar ilmiy maqolaning qisqartirilgan versiyasi bo'lib, yanada hajmli ishning mohiyatini ixcham shaklda etkazadi. Ushbu janr ilmiy konferentsiyalarda, sizning ishingizning asosiy qoidalarini iloji boricha ixcham tarzda shakllantirish, tadqiqot natijalari va istiqbollarini ta'kidlash zarur bo'lganda talab etiladi. Falsafada tezis qisqacha tuzilgan bayon sifatida tushuniladi.Ilmiy gipoteza ilgari surilgandan so'ng, buni qo'llab-quvvatlovchi bir nechta dalillar keltiriladi, ular o'z navbatida misollarga ega bo'lishi mumkin va bo'lishi kerak. Falsafiy traktatda tezisni topganingizda, ushbu kontseptsiyada butun asarga turtki bergan bayonot tasvirlanganini unutmaslik kerak.
|
