331
hatto yakuniy xulosalarni ham o‘zlari keltirib chiqarishga o‘rgatadi [1. 67-b]. O‘qituvchi bu
jarayonda shaxs rivojlanishi, shakllanishi, bilim olishi va tarbiyalanishiga sharoit yaratadi
va shu bilan bir qatorda boshqaruvchilik, yo‘naltiruvchilik funksiyasini bajaradi.
Bo‘lajak o‘qituvchilar o‘quvchilarning kreativ qobiliyatini rivojlantirish usullari va
vositalariga ta'sir qiluvchi muhim omillardan biri o‘qituvchi-o‘quvchilar
hamkorligi
ekanligiga alohida e'tibor qaratildi. Ma'lumki, ta'lim jarayoni ikki yoqlama xarakterga ega
bo‘lib, o‘qituvchi va o‘quvchilarning teng munosabatlaridan tashkil topadi. Bu jarayonga
rahbarlik qiluvchi o‘qituvchi ta'lim jarayonining to‘g‘ri tashkil etilishi, ta'lim
maqsadlarining to‘g‘ri amalga oshirilishi va ta'lim natijalari uchun javobgar shaxs
hisoblanadi. Ammo bu, ta'lim jarayoni o‘qituvchining to‘liq hukmronligi ostida amalga
oshadigan jarayon, degan noto‘g‘ri fikrning tug‘ilishiga asos bo‘la olmaydi [2. 38-b].
Hozirgi davr talabi ham kimnidir bo‘ysundirish orqali emas, balki hamkorlik munosabati
yordamida ijobiy natijaga erishishdir. Ta'lim jarayonida o‘quvchilar faoliyatining
shakllanishi fan asoslarini o‘zlashtirishga oid mexanizmgina bo‘lib
qolmasdan, balki
shaxsning umumiy ijtimoiy-madaniy qobiliyatlarini tarkib toptirishga ham qaratilishini
unutmaslik lozim. Bizningcha, o‘quv vaziyati ta'lim jarayonini tashkil qiluvchi o‘zgaruvchan
tizim sanalib, u quyidagicha ikki qismdan iborat: - o‘qituvchi bilan o‘quvchilar hamkorligi; -
o‘quvchilarning o‘zaro bir-birlari bilan hamkorligi.
O‘qituvchi bilan o‘quvchilarning hamkorligi o‘qituvchining o‘quvchilarga ko‘rsatadigan
yordamidan boshlanadi. U asta-sekin faollashib o‘quv harakatlariga aylanadi. Natijada,
o‘qituvchi bilan o‘quvchilar munosabati hamkorlik pozitsiyasiga o‘sib o‘tadi. Materiallar
tahlilining ko‘rsatishicha, mantiqiy topshiriqlar hamkorlikda bajarilgandagina bilimlarni
o‘zlashtirish mahsuldor bo‘ladi. Ilmiy manbalarda ta'limning
shunday tashkil etilishini
hamkorlikdagi mahsuldor faoliyat vaziyati, deb atash qabul qilingan. Pedagogik adabiyotlar
tahlili va ijodiy tajribalarimiz natijalariga ko‘ra hamkorlikdagi mahsuldor o‘quv faoliyati
vaziyatini tashkil qilishning 2 asosiy tamoyilini ko‘rsatib o‘tish maqsadga muvofiqdir:
l. Ta'limda mazmunning izchilligi tamoyili. Unga ko‘ra shaxs o‘z faoliyatini muayyan
maqsad asosida tashkil qilishida mazkur faoliyatning uzluksiz shakllanishi ko‘zga
tashlanadi.
2. O‘qituvchi-o‘quvchilar hamkorligining mustaqil ijodiy faoliyat bilan bog‘liqligi
tamoyili. O‘quv jarayonida o‘quvchilar bilan hamkorlik qilish katta ahamiyatga ega.
O‘quvchilarning ta'limga qay darajada ixlos qo‘yishi o‘qituvchining mana shu hamkorlikni
yarata bilish mahoratiga bog‘liq. O‘qituvchi bilan o‘quvchilarning o‘quv faoliyatidagi
muhitning to‘g‘ri uyushtirilishi o‘quvchilarning fanga bo‘lgan qiziqishlarini oshiradi, ularni
butun kuch va g‘ayratini sarflashga undaydi. Bu o‘zaro muloqotning shunday bir
shaklidirki, bunda o‘quvchi o‘zini pedagogik ta'lim obyekti deb emas,
balki mustaqil va
erkin harakat qiluvchi shaxs deb biladi. O‘qituvchining o‘rganilayotgan fan bo‘yicha
qaysidir bir ma'lumotga aniqlik kiritish paytida o‘quvchilarga yordam so‘rayotganday
murojaat qilishi hamkorlik faoliyatini yanada chuqurlashtiradi. O‘quvchilarni o‘rganuvchi
va tarbiyalanuvchiga aylantirish o‘qish-o‘qitish jarayonini muvaffaqiyatli olib
borishninggina sharti bo‘lib qolmay, balki ularni har jihatdan barkamol insonlar qilib
tarbiyalashning ham muhim shartidir. O‘quvchi o‘qitish va tarbiyalash jarayonining
o‘zidayoq bilim va tarbiya oluvchi shaxsga aylanadi. Sh.A.Amonashvili ta'lim jarayonida
o‘quvchi bilan hamkorlik 215 munosabatini o‘rnatish lozimligini ta'kidlab, shunday deydi:
«O‘quvchining o‘quv-biluv faoliyati nafaqat qiziqarli o‘quv materiali va uni tushuntirishning
turli
metodlari vositasida, balki pedagogning ta'lim jarayonidagi muomala xarakteriga
ko‘ra tartibga solinadi. Mehr, ishonch, hamkorlik, hurmat mavjud bo‘lgan muhitda o‘quvchi
o‘quv topshiriqlarini oson o‘zlashtiradi. Yutuqlari, mustaqil fikri, ijodiy izlanishlari yuqori
baholanayotganini ko‘rgan o‘quvchi yanada murakkab bo‘lgan o‘quv topshiriqlarini
bajarishga intila boshlaydi» [3. 67-b].
