Список использованной литературы
1. Калимуллина О.В., Троценко И.В. Современные цифровые образовательные
инструменты и цифровая компетеность: анализ существующих проблем и
тенденций. Открытое образование. 2018;22(3):61-73.
2. Шишкина Ю. М., Гаттарова Л. Х., Исламов А. Э. Классификация и инструменты
современных цифровых технологий в образовании // Актуальные исследования.
2021. №47 (74). С. 136-138.
3. Муродова Г.Б. Использование интернет – технологий в образовательном
процессе // тезис, Pedagogik mahorat, MS, 2021, 195-199.
4. Муродова Г.Б., Бозоров Д.С. СОВРЕМЕННЫЕ БИБЛИОТЕКИ И ЦИФРОВЫЕ
ТЕХНОЛОГИИ // Вестник науки и образования. 2022. №5-2 (125).
Буранова Ш.У. Талабаларни техник компетентлигини такомиллаштириш шарт
шароитлари
ТАЛАБАЛАРНИ ТЕХНИК КОМПЕТЕНТЛИГИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ ШАРТ
ШАРОИТЛАРИ
Буранова Ш.У.
ҚарДУ ўқитувчиси
Аннотация.
Мақолада талабаларни техник компетентлигини такомиллаштириш
шарт шароитлари муҳокама қилинади.
Калит сўзлар
: таълим, техник компетентлик.
Бугунги кунга келиб, республикамизда миллий таълим тизимининг ҳуқуқий
асосларини шакллантириш учун кенг шароит яратилди. Ўз навбатида, ислоҳотлар
таълим тузилмаси ва мазмун-моҳиятини такомиллаштириш имконини берди.
Мамлакатимиз Президенти Ш.М.Мирзиёевнинг 2023 йилини «Инсонга эътибор
ва сифатли таълим йили» деб эълон қилиниши таълимга бўлган эътиборнинг яққол
мисолидир. Президентимиз таъкидлаганидек, «таълим сифатини ошириш Янги
Ўзбекистон тараққиётининг яккаю ягона тўғри йўлидир: «Юсуф Хос Ҳожиб бобомиз
айтганларидек, “Заковат бор жойда улуғлик бўлади, билим бор жойда буюклик
бўлади”[1].
Олий таълим муассасаларининг педагогик фаолияти ҳар томонлама ва баркамол
ривожланган ижодий шахсни шакллантириш контсепциясига асосланади.
Университет битирувчиси ишлаб чиқаришнинг техник соҳаларида ҳамда
мактабга ишга келганида кўплаб муаммоларга дуч келади.
Битирувчи тушуниши керак: у ижодий салоҳият қандай амалга оширилаётгани,
принципиал жиҳатдан унинг ҳар бир талабаси ва техник компетенцияни
шакллантиришга олиб келадиган фаол мустақил ижодий фаолиятга психологик ва
амалий тайёрлик қандай шакллантирилиши учун жавобгардир [2].
Таълимни ривожлантиришнинг ҳозирги босқичида компетенцияга асосланган
ёндашув таълимнинг замонавий сифатини таъминлаш зарурати ва ассимиляция
("Assimilyatsiya" атамаси бир вақтнинг ўзида жараён ва ҳолат сифатида қабул
қилиниши мумкин) қилинадиган маълумотларнинг кўпайиши туфайли ушбу
350
муаммони анъанавий тарзда ҳал қилишнинг иложи йўқлиги ўртасидаги зиддиятга
жавоб бўлди [3].
Компетенцияга асосланган ёндашув таълим натижаларига эътиборни қаратади
ва натижада ўрганилган маълумотларнинг йиғиндиси эмас, балки одамнинг турли
хил муаммоли вазиятларда ҳаракат қилиш қобилияти кўриб чиқилади.
Талабаларнинг техник компетентлигини такомиллаштиришини ривожлантириш
ҳар доим энг муҳим педагогик муаммо бўлиб келган ва шундай бўлиб қолмоқда.
Талабаларни техник компетентлигини такомиллаштириш шарт шароитларининг
асосий тушунчаларни таҳлил қилиш, талабаларнинг амалий кўникмалари ва
кўникмаларини фаоллаштириш ва уни ҳал қилиш йўлларини излашга кўплаб
олимларларнинг асарларидан фойдаланишимиз мумкин: Бортник А. Ф., Голубовская
Е.В., Зеер Э.Ф., Осмоловская И.М., Хуторской А.В., Қаюмова Н. ва бошқалар.
Дастлаб, "компетенция" атамалари педагогикада фақат чет тилини ўрганиш ва ўз
фикрларини ушбу тил ёрдамида ифода этиш қобилиятига нисбатан ишлатилган.
Айни ўринда шу ва шунга ўхшаш ғоялар юзасидан сўз юритилади. Инглизча
«competence» тушунчаси луғавий жиҳатдан бевосита «қобилият» маъносини
ифодалайди. Мазмунан эса «фаолиятда назарий билимлардан самарали
фойдаланиш, юқори даражадаги касбий малака, маҳорат ва иқтидорни намоён эта
олиш»ни ёритишга хизмат қилади [4].
«Компетентлик» тушунчаси таълим соҳасига психологларнинг илмий
изланишлари натижасида кириб келган. Психологик нуқтаи назардан компетентлик
«ноанъанавий вазиятлар, кутилмаган ҳолатларда мутахассиснинг ўзини қандай
тутиши, мулоқотга киришиши, рақиблар билан ўзаро муносабатларда янги йўл
тутиши, ноаниқ вазифаларни бажаришда, зиддиятларга тўла маълумотлардан
фойдаланишда, изчил ривожланиб борувчи ва мураккаб жараёнларда ҳаракатланиш
режасига эгалик»ни англатади. Техник компетентлик эса мутахассис томонидан
касбий фаолиятни амалга ошириш учун зарур бўлган билим, кўникма ва
малакаларнинг эгалланиши ва уларнинг амалда юқори даражада қўллай олиниши
ҳисобланади. Техник компетентлик мутахассис томонидан алоҳида билим,
малакаларнинг эгалланишини эмас, балки ҳар бир мустақил йўналиш бўйича
интегратив билимлар ва ҳаракатларнинг ўзлаштирилишини назарда тутади.
Шунингдек, компетенция мутахассислик билимларини доимо бойитиб бориш, янги
ахборотларни ўрганиш, муҳим ижтимоий талабларни англай олиш, янги
маълумотларни излаб топиш, уларни қайта ишлаш ва ўз фаолиятида қўллай
билишни тақозо этади.
Техник компетентлик мураккаб жараёнлар; ноаниқ вазифаларни бажариш; бир-
бирига зид маълумотлардан фойдаланиш; кутилмаган вазиятда ҳаракат режасига
эга бўла олишда намоён бўлади. Техник компетенцияга эга бўлган мутахассислар ўз
билимларини изчил бойитиб боради, янги ахборотларни ўзлаштиради, давр
талабларини чуқур англайди, янги билимларни излаб топади, уларни қайта
ишлайди ва ўз амалий фаолиятида самарали қўллайди. Таълим жараёнини
такомиллаштиришнинг муҳим омили олий таълим тизимида педагогларнинг
техник компетентлигини юқори даражада шакллантирилиши билан узвий боғлиқ.
Шу сабабли, замонавий таълим технологиялари имкониятларидан унумли
фойдаланиш негизида педагоглар техник компетентлигини шакллантириш
жараёнининг
назарий
ҳамда
амалий
асосларини
яратиш
муаммонинг
долзарблигини белгилайди.
А. В. Хуторская [5] таъкидлайдики: "компетенцияга асосланган ёндашув — бу
таълим натижасига эътибор қаратадиган ёндашув бўлиб, таълим натижаси
ўрганилган маълумотларнинг йиғиндиси эмас, балки инсоннинг турли хил
муаммоли вазиятларда ҳаракат қилиш қобилиятидир". Компетенцияга асосланган
351
ёндашув нуқтаи назаридан, таълим даражаси мавжуд билимлар асосида турли хил
мураккабликдаги муаммоларни ҳал қилиш қобилияти билан белгиланади, яъни
билимларнинг ролини инкор этмасдан, олинган билимлардан фойдаланиш
қобилиятига эътибор қаратиш. Таълим натижаларининг бирлиги сифатида билим
ва кўникмалар зарур, аммо замонавий ахборот жамиятида муваффақиятли бўлиш
учун етарли эмас [6, п.68].
Э. Зеер ва Э. Симанюкнинг фикрига кўра [7]: "компетенцияга асосланган ёндашув
– бу таълим векторлари мақсадларига устувор йўналиш: ўрганиш, ўз тақдирини ўзи
белгилаш (ўзини ўзи белгилаш), ўзини ўзи англаш, социализация ва
индивидуалликни ривожлантириш". Компетенцияларни шакллантиришда тажриба
муҳим рол ўйнайди: мулоқотни ўрганиш учун сиз мулоқот қилишингиз керак;
компьютердан фойдаланиш учун сиз унда муайян ҳаракатларни бажаришингиз
керак ва ҳоказо. Э. В. Голубовская компетенциянинг қуйидаги таърифини
шакллантирди: "компетенция-бу инсоннинг инсониятнинг ижтимоий тажрибасини
ўзлаштирганда пайдо бўладиган, инсоният маданияти билан бутун таркибий
тўлиқликда бир хил бўлган ва шу жумладан нафақат билим ва операцион-
технологик таркибий қисм, балки мотивацион, ахлоқий, ижтимоий ва хулқ-атвор" [8,
27-бет]. Д. С. Эрмаков [8] компетенцияни фаолият, алоқа ва шахсни
ривожлантиришда уларни амалга ошириш учун билим, кўникма, кўникма, усул ва
техникалар тўплами орқали белгилайди ва, масалан, компотентли раҳбар маълум
бир таъсир усулининг мумкин бўлган оқибатларини билиши, турли хил бошқарув
усулларидан амалий фойдаланиш тажрибасига эга бўлиши кераклигини
таъкидлайди. Компетенция (лат. competere ҳар қандай нарсага қодир бўлиш)
"билимдон, малакали, маълум бир шахс билимга эга бўлган масалалар доираси
сифатида талқин этилади. Компетенция компетенциядан келиб чиқади ва билим,
кўникма ва фазилатларни қўллашнинг маълум бир соҳаси сифатида тушунилади, бу
комплексда инсонга турли вазиятларда, шу жумладан у учун янги вазиятларда
ҳаракат қилишга ёрдам беради.
"Компетенция" ва "компетенция" тушунчаларини аниқлашга турли хил
ёндашувлар уларни аниқ талқин қилишга имкон бермайди. Аммо аниқ нарса
шундаки, таълим натижасида компетенция маълум ваколатлар тўпламини ўз ичига
олади. Компетенция-бу шахснинг унга ва фаолият мавзусига бўлган шахсий
муносабатини ўз ичига олган тегишли ваколатларга эга бўлиши, яъни бу аллақачон
амалга оширилган шахснинг шахсий сифати. Компотентли шахс маълум бир
фаолият соҳасини оқилона баҳолаш ва унда самарали ҳаракат қилиш имконини
берадиган маълум компетенцияларга эга [9].
Техник компетенция деганда келажакдаги ўқитувчининг "техник" таълим
соҳасидаги билим, кўникма ва малакаларни ва техник фаолиятнинг энг оддий
алгоритмларини ўзлаштиришда ифодаланган зарур шахсий фазилатларни эгаллаши
билан боғлиқ бўлган интегратив шахсий хусусият ва ўрганиш натижаси
тушунилиши мумкин; олинган билимларни онгли равишда қўллаш қобилияти
кўникмалар маълум бир вазиятга қараб амалда ва билим ва кўникмаларни бир
фаолият соҳасини бошқасига ўтказиш, технологик муаммоларни ҳал қилиш,
технологик фаолият алгоритмларини тайинлаш, ишлаб чиқиш ва амалда қўллаш,
технологик, когнитив ва тадқиқот фаолиятини ташкил этиш ва уларнинг жараёни
ва натижаларини таҳлил қилиш, технология дарсларини ташкил этиш ва
лойиҳалаш, талабаларда меҳнатсеварликни тарбиялаш ва жамият учун зарур бўлган
зарур шахсий фазилатларни шакллантириш, педагогик воситаларни ишлаб чиқиш
ва уни ошириш учун фойдаланинг эффектдир.
Техник компетенция-бу техник принципларга мувофиқ турли хил предмет
йўналишидаги трансформацион фаолиятни ташкил этиш, ўз фаолиятида замонавий
352
технологияларни ўзлаштириш ва улардан самарали фойдаланиш қобилиятини
таъминлайдиган субъектнинг хусусиятлари ва шахсий фазилатлари мажмуаси [2].
Биз учун энг муҳим вазифа ишлаб чиқаришда ва таълим соҳаларида ишларда техник
бўйича ўрганиш мотивациясини шакллантириш тизимини яратиш, ижобий ўрганиш
мотивациясини шакллантириш, техник таълим мазмунини ўзлаштириш учун асос
сифатида мотивацион жараённи қуриш эди. Ушбу вазифани бажариш учун
бакалаврлар, келажакдаги техник соҳасидаги ўқитувчилари турли хил
амалиётлардан ўтадилар: ўқув ва ўқув, ўқув ва техник, касбий кўникмалар ва касбий
фаолият тажрибасини олиш амалиёти, педагогик ва дипломдан олдинги.
Талабаларни техник компетентлигини такомиллаштириш шарт шароитларидан
келиб чиққан ҳолда, талабалар ўқув ва ўқув амалиётини биринчи курснинг иккинчи
семестрида, талабалар семестр давомида педагогик жараённинг моҳиятини
ўрганадиган шаҳар мактабларида ўтказадилар. Олий таълим муассасасида 4+2, тўрт
кун назарий ўқиш ва икки кун ишлаб чиқаришда йўналтирилган таълимнинг
мавжуд тажрибасидан келиб чиққан ҳолда, унинг илмий-ишлаб чиқариш
инфратузилмаси ва ташқи ижтимоий-касбий алоқаларни ўрнатилиши дуал таълим
таълимини ташкил этишга катта ҳисса қўшди [9].
Ўқув технологик амалиёти давомида, биринчи курсни тугатгандан сўнг,
талабалар турли соҳаларнинг технологик жараёнлари билан танишадилар: қизлар
турли хил тикувчилик, каштачилик технологияларини ўзлаштирадилар, йигитлар
дурадгорлик ва чилангарликни ўзлаштирадилар. Қолган уч турдаги амалиётлар
талабалар тўғридан-тўғри республиканинг умумтаълим мактабларида ўтказилади.
2-курсдан сўнг улар ёзги педагогик амалиётни дам олиш ва меҳнат лагерларида
маслаҳатчилар сифатида ўтказадилар. 3-курсда улар тўғридан-тўғри технология
ўқитувчилари ва қўшимча дарсдан ташқари ўқитувчилар сифатида ўтадилар. Ва 4-
курсда талабалар мактабларда узоқ педагогик амалиётдан ўтадилар, болаларни
ўқитадилар ва назарий машғулотлардан сўнг улар ҳали ҳам дипломдан олдинги
амалиётдан ўтадилар. Университетларда таҳсил олган 4 йил давомида талабалар
кўп вақтларини машғулотларга сарфлайдилар. Назарий машғулотлар давомида
амалий машғулотларга ҳам кўп вақт ажратилади. Ўқув дастурига қуйидагилар
киради: "тикувчилик асослари"," тикувчилик асослари", "қишлоқ хўжалиги
машиналари"[10],
"дурадгорлик",
"чилангарлик",
"техник
механика",
"моделлаштириш ва лойиҳалаш", "материалларни бадиий ва амалий қайта ишлаш",
"талабаларнинг техник ижоди" ва бошқалар.
Хулосалар. Биз келажакдаги ўқитувчи тушуниши керак бўлган нарсага
тайёрланмоқдамиз: у ижодий салоҳият қандай амалга оширилаётгани, принципиал
жиҳатдан унинг ҳар бир талабаси ва фаол мустақил ижодий фаолиятга психологик
ва амалий тайёрлик қандай шаклланиши учун жавобгардир.
Шундай қилиб, компетенция – бу ўқиш пайтида ёки амалиёт давомида
ўрганилиши мумкин бўлган нарса, бўлажак ўқитувчининг ўқитилаётган мавзуни
билиш даражаси, унинг педагогик, психологик ва услубий саводхонлиги, маълум бир
ёш гуруҳидаги талабалар билан амалий тажрибага эга бўлиш; шу билан бирга,
компетенция – бу маълум бир ёш гуруҳининг мавжудлиги. ўқитувчи касби учун
зарур бўлган туғма ёки қабул қилинган фазилатлар: маълум бир ёшдаги аудитория
билан ишлаш қобилияти, сабр-тоқат, ҳамдардлик, психологик кузатиш ва таҳлил
қилиш қобилияти ва бизнинг ҳолатларимизда бу техник соҳасидаги ўқитувчиси
учун зарур бўлган амалий кўникмалардир.
| 