Kalit so‘zlar:
Zamonaviy ta’lim,
malaka oshirish tizimi, uzluksiz kasbiy rivojlanish,
maktab ta’limi, o‘qituvchining kasbiy tayyorgarligi.
Abstract.
At the same time, today in our country, having abandoned the system of
periodic teacher training, information is provided on the introduction of a system of
lifelong learning.
Key words:
Modern education, training system, continuous professional development,
school education, teacher's professional training.
Аннотация.
В то же время сегодня в нашей стране, отказавшись от системы
периодического обучения учителей, приведена информация о внедрении системы
непрерывного обучения.
Ключевые слова:
Современное образование, система повышения квалификации,
непрерывное
профессиональное
развитие,
школьное
образование,
466
профессиональная подготовка учителя.
Bugungi kunda jahonda uzluksiz kasbiy rivojlantirish tizimida pedagoglarning malaka
oshirishdan keyingi faoliyatini nazorat qilishning mexanizmlari ta’lim sifatini ta’minlovchi
asosiy omil bo‘lib xizmat qilmoqda. Jamiyat va maktab bugungi kunda ta’limning yangi
muammolarini sifatli hal eta oladigan zamonaviy o‘qituvchiga muhtoj. Barkamollik,
mas’uliyat, kasbiy faoliyatni jahon standartlari darajasida amalga oshirish qobiliyati va
“doimiy kasbiy o‘sishga, ijtimoiy va kasbiy faollikka” tayyor bo‘lish zamonaviy
o‘qituvchining o‘ziga xos xususiyatlaridir. Shu munosabat bilan o‘qituvchining uzluksiz
malaka oshirishdan keyingi ta’lim tizimining roli va ijtimoiy mavqeini aniqlash muammosi
alohida dolzarblik kasb etmoqda.
Bunda ta’lim sohasi rivojlanayotgan barcha mamlakatlarda pedagoglarning davriylikka
asoslangan qayta tayyorlash va malaka oshirish tizimini doimiy ravishda faoliyat
ko‘rsatadigan uzluksiz kasbiy rivojlanish tizimiga transformatsiya qilish jarayonlari alohida
ahamiyat kasb etadi. Xususan, har bir o‘qituvchining kasbiy ehtiyojini o‘rganish va tahlil
qilish bo‘yicha yuqori samarali mexanizmning kerakliligi va ushbu mexanizm orqali
o‘qituvchilarning kasbiy malakasini oshirishini belgilashga zarurat paydo bo‘la boshladi.
Ushbu mexanizm o‘qituvchining yangi bilimlarni olishdan oldingi bilimini diagnostika
qilishdan iborat.
O‘zbekiston Respublikasi maktabgacha va maktab ta'limi vazirligida “Uzluksiz kasbiy
ta’lim” maxsus elektron platformasini joriy etilishi bir qator muammolarga yechim sifatida
talqin etildi. Jumladan, pedagoglarning ehtiyojlarini o‘rganish, ehtiyojlariga mos variativ
kontentlarni yaratish va malaka oshirish faoliyatini avtomatlashtirish hamda ta’lim
oluvchilar uchun bir qator qulayliklarni yaratish maqsadida chora-tadbirlar ishlab chiqildi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 7-fevraldagi “O‘zbekiston
Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida” gi PF-
4947-sonli Farmoni, 2018-yil 5-sentabrdagi “Xalq ta’limi tizimiga boshqaruvning yangi
tamoyillarini joriy etish chora-tadbirlari to‘g‘risida” PQ-3931-son qarori, 2019-yil 29-
apreldagi “O‘zbekiston Respublikasi xalq ta’limi tizimini 2030-yilgacha rivojlantirish
konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida” PF-5712-sonli Farmoni, 2020-yil 6-oktabrdagi
“Axborot texnologiyalari sohasida ta’lim tizimini yanada takomillashtirish, ilmiy
tadqiqotlarni rivojlantirish va ularni IT-industriya bilan integratsiya qilish chora-tadbirlari
to‘g‘risida” PQ-4851-son qarori, 2020-yil 6-noyabrdagi “Ta’lim-tarbiya tizimini yanada
takomillashtirishga oid qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida” PQ-4884-son qarori, 2021-
yil 25-yanvardagi “Xalq ta’limi sohasidagi ilmiy-tadqiqot faoliyatini qo‘llab-quvvatlash
hamda uzluksiz kasbiy rivojlantirish tizimini joriy qilish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-
4963-son qaror va O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2022-yil 17-
yanvardagi “Xalq ta’limi xodimlarini uzluksiz kasbiy rivojlantirish tizimini tashkil etish
tartibi to‘g‘risidagi nizomni tasdiqlash haqida”gi 25-son qarorlari hamda mazkur faoliyatga
tegishli boshqa normativ-huquqiy hujjatlarda belgilangan vazifalarni amalga oshirishda
ushbu dissertatsiya muayyan darajada xizmat qiladi.
Innovatsiyalar, moslashuvchanlik va doimiy o‘zgarishlarga tayyorgarlik mehnat
bozorining kuchli raqobatdosh ustunliklari hisoblanadi. Bugungi kunda barcha soha
rahbarlari o‘z tashkilotida, o‘z xodimlarini doimiy ravishda ta’lim olishi va yuqori
natijalarga erishishi uchun axborot texnologiyalarisiz mumkin emasligini tushunishadi. Bu
bir tomonlama jarayon emas: pedagoglar ham tizimli ravishda yangi bilim va ko‘nikmalarni
egallashga tayyor bo‘lishi kerak bo‘ladi.
Hayot davomida ta’lim olishning afzalliklari:
o‘z kasbiy qobiliyatlarini rivojlantirish ish joyidagi shaxsiy samaradorlikni oshiradi;
uzluksiz kasbiy rivojlanish ta’limda bo‘layotgan islohotlar va o‘zgarishlar haqida
vaqtida xabardor bo‘lishi va kasbiy yuksalishiga yordam beradi;
467
o‘z kasbiy ehtiyojlari asosida bilimlarni o‘zlashtirish, pedagogik mahoratini oshirish
va psixologik rivojlanishida muhim ahamiyatga ega;
hayot davomida ta’lim olish xodimlarga o‘z kasbiy sohalaridagi tendensiyalardan
xabardor bo‘lishga yordam beradi, bu esa raqobatbardosh mutaxassis bo‘lish uchun
muhimdir.
Jahon Iqtisodiy Forumi - 2020 hisobotida aytilishicha, to‘rt yildan keyin mehnat bozori
tanqidiy fikrlash va tahlil qilish, stressga chidamlilik, moslashuvchanlik kabi
kompetensiyalarga ega bo‘lgan xodimlarga talab yuqori bo‘ladi. Ko‘pgina tadqiqotchilar
bunga qiziquvchanlikni ham qo‘shadilar.
Zamonaviy dunyoda o‘quv dasturlarini kasbiy kompetensiyalarga kengroq e’tibor
qaratgan holda tuzish talab etiladi. Bizda fan o‘qituvchilari bor, ammo tanqidiy fikrlashni
rivojlantiruvchi, o‘zaro samarali munosabatlarni o‘rnatuvchi kreativ fikrlovchi o‘qituvchilar
kam. O‘quv dasturlari avvalo bu ko‘nikmalarni an’anaviy fanlar doirasida o‘qitishni
singdirishni, so‘ngra bosqichma-bosqich fan mazmunidan o‘quvchilarning malaka va
shaxsiy xususiyatlarini rivojlantirishga o‘tishi kerak.
Hozirda an’anaviy o‘qitish usullarining o‘rnini loyiha va muammoli ta’limga asoslangan
yondashuvlar asta-sekin egallay boshladi. Bu “o‘rganishni o‘rgatish” tushunchasini ham o‘z
ichiga oladi. Bu haqdagi fikrlar o‘tgan asrning 80-yillaridan beri davom etmoqda, ammo
hozir bu shoshilinch ehtiyojga aylandi.
Biz yoshlarga o‘z-o‘zini tarbiyalash, mustaqil o‘rganish ko‘nikmalarini o‘rgatishimiz
kerak - buning uchun avvalo maktab o‘qituvchilari ham faol bo‘lishi hamda o‘z ustida
muntazam ishalashi kerak bo‘ladi.
“Uzluksiz kasbiy ta’lim” elektron platformasi orqali xalq ta’limi tizimida faoliyat olib
borayotgan xodimlar malakasini oshirishda tashkil etilgan dastlabki kurslar dasturi
tinglovchilarning ehtiyojlaridan kelib chiqqan holda tuzildi. Bu kurslar zamonaviy pedagog
va XXI asrda faoliyat yuritishga qobiliyatli mutaxassisni rivojlantirish maqsadida doimiy
takomillashib borishi ko‘zda tutilgan.
2016 yilda Davosda bo‘lib o‘tgan Jahon iqtisodiy forumida (WEB) ma’ruzachilar
zamonaviy mehnat bozorida talab qilinadigan asosiy ko‘nikmalarni aytib o‘tdilar, ular:
-
har bir mutaxassis uchun zarur bo‘lgan kasbiy ko‘nikmalar -hard skills
-
raqamlar orqali baholash qiyin bo‘lgan moslashuvchanlik ko‘nikmalari - soft
skillsga ajratadilar.
Xalqaro kasbiy kompetentlik modelida keltirilgan ko‘nikmalarni inobatga olgan holda,
“Uzluksiz kasbiy ta’lim” elektron platformasi onlayn malaka oshirish kurslarida:
-
Pedagogning kommunikativ ko‘nikmalarini rivojlantirish;
-
AKT va media savodxonlik;
-
O‘zini-o‘zi rivojlantirish va uzluksiz kasbiy rivojlanish masalalari;
-
Pedagog mas’uliyati va moslashuvchanligi;
-
Inklyuziv ta’limni joriy etish masalalari modullarida soft skills rivojlantirilsa,
-
Fandagi yangiliklar, fanni o‘qitishning dolzarb masalalari;
-
O‘quvchilar kompetensiyalarini baholash usullari va vositalari modullarida esa
kasbiy ko‘nikmalarini ya’ni hard skills rivojlantiriladi.
Yaqin yillar ichida tadqiqotchilarimizning yangi avlodi bu soha samaradorligini yanada
oshiradi. Oldindan kompetensiyalarni aniqlash va baholashning yangi usullarini ishlab
chiqish, yangi vazifalarni izlash, konsepsiyani qo‘llashning yangi yo‘nalishlarini tatbiq etish
bo‘yicha ilmiy izlanishlar olib borilmoqda.
-
“tas-ix”da joylashtirilgani va personal kompyuter bilan birga mobil telefon orqali
(Android, iOS) kirish;
-
mustaqil onlayn ro‘yxatdan o‘tish va malaka oshirish;
-
har bir tinglovchining shaxsiy kabineti;
468
-
malaka oshirishni boshlashdan oldin kasbiy kompetensiyalar bo‘yicha
diagnostikadan o‘tish;
-
diagnostika natijalariga asosan individual kasbiy rivojlanish traektoriyasining
shakllanishi;
-
individual traektoriyaga asosan platforma tomonidan ehtiyojga asoslangan
kurslarning taklif etilishi;
-
har bir kursdagi alohida mavzu bo‘yicha videodars, taqdimot, adabiyotlar
mavjudligi;
-
har bir mavzudan keyin o‘zlashtirish darajasini aniqlash imkoniyati (agarda
tinglovchi ma’lum mavzuni o‘zlashtirishi past bo‘lsa keyingi mavzular ochilmaydi va qayta
o‘zlashtirish imkoniyati beriladi);
-
rahbar va mutaxassislar kamida 30 soat (15 kredit), pedagoglar 36 soat (18
kredit) malaka oshirishdan o‘tgandan keyin malaka oshirganlik to‘g‘risidagi elektron
sertifikat;
-
har bir tinglovchining natijalaridan kelib chiqib shaxsiy portfoliosi shakllanishi;
-
muqobil malaka oshirish shakllaridan foydalanish uchun muayyan kredit to‘plash
imkoniyati;
-
malaka oshirish davrida turli vebinarlarda cheklanmagan vaqtda cheklanmagan
sondagi tinglovchilar ishtirok etishi (bunda tinglovchi onlayn vebinarda ishtirok etmasa
vebinarning arxivini ko‘rishi mumkin);
-
vebinarlar o‘tkazish paytida turli onlayn so‘rovnomalar o‘tkazish imkoniyati;
-
yaratilgan kurslar sifatini baholash (5 balli tizimda);
-
tinglovchilar va tyutorlar o‘rtasida o‘zaro muloqot qilish va fayl almashish;
-
tinglovchilar tomonidan o‘zlarining mualliflik kurslarini joylashtirish va boshqa
tinglovchilarga o‘rtoqlashish;
-
malaka oshirish tizimini yanada rivojlantirish va sifat darajasini oshirish
maqsadida monitoring tizimi, ya’ni respublika, hudud, maktab direktori, fan metodisti
o‘zlarining pedagoglarini bilim va ko‘nikmalarnini monitoring qilish va kerakli
ko‘rsatmalar berish imkoniyati mavjudligi;
-
kurs kontentlarini yanada rivojlantirish maqsadida har bir kursda individual
so‘rovnoma va baholash tizimining mavjudligi hamda qulayligi xalq ta’limi tizimida
“Uzluksiz kasbiy ta’lim” elektron platformasida onlayn malaka oshirmoqchi bo‘lgan
talabgorlar ko‘paymoqda va yaqin kelajakda bu sohada yanada ko‘proq yutuqlarga
erishamiz.
“Uzluksiz kasbiy ta’lim” elektron platformasi innovatsion ish, bu kichik bir qadam, ammo
u rivojlanishda davom etadigan butunlay yangi ilmiy yo‘nalishni ochdi. Umid qilamizki, 3-5-
yil ichida “Uzluksiz kasbiy ta’lim” elektron platformasida onlayn malaka oshirish orqali XXI
asr ko‘nikmalarini o‘rgatishning yangi yondashuvlari hozirgilaridan samaraliroq tarzda
xalq ta’limi tizimida ijobiy natijalarda aks etadi.
O‘qituvchilar nega malaka oshirishlari kerak?
Rotterdamlik Erazm bundan 500 yil oldin “o‘rganishdagi biinchi qadam o‘qituvchiga
bo‘lgan munosabatdan boshlanadi”, “o‘quvchilar yaxshi ko‘rgan ustozlarida yaxshiroq
o‘qishadi”, deb yozgan. Zamondoshimiz avstraliyalik professor, “Make Learning Visible”
nomli mashhur kitob muallifi Jon Xetti 800 xil xalqaro tadqiqotlar tahlili asosida
o‘quvchilarning muvaffaqiyatini na sinfdagi bolalar soni, na sinf xonalarining jihozlanishi,
na dars davomiyligi aniqlaydi, uni aniqlovchi asosiy omil o‘qituvchidir degan xulosaga
keladi.
O‘qituvchining vazifasi bolada uning hayotiy energiyasi, bilimli bo‘lish, bilimlarini o‘ziga
moslashtirish va qo‘llash istagini qo‘llab-quvvatlashdir.
O‘quvchida o‘qish, o‘rganish istagi majburan shakllantirilmaydi, faqat o‘qituvchisining
unga bo‘lgan ishonchini his qilganda uyg‘onadi. Yangi bilimlarni o‘zlashtirishga bo‘lgan
469
qiziqish faqat shaxsiy misol bilan ifodalanadi va o‘quvchilar o‘qituvchining o‘zi ularga
o‘qitilayotgan fanni yaxshi ko‘rishini shubhasiz his qilishadi.
Malaka oshirish kurslarida o‘qishning bir qancha sabablari bo‘lishi mumkin, ammo
ularni shartli ravishda ikki guruhga bo‘lamiz:
Ichki sabablar. O‘qituvchi o‘z malakasi darajasidan qoniqmagan va o‘zi o‘qitayotgan
fanni o‘quvchilarga yetkazib berishda mahorat va ko‘nikmalar yetishmasligini his
qilganida.
Tashqi sabablar. Ko‘pincha maktabda o‘qituvchidan malaka oshirish sertifikati talab
qilinadi, shunda u o‘z lavozimini saqlab qolishi yoki lavozimga ko‘tarilishi uchun malaka
oshirish kursida o‘qishga keladi.
Ammo shuni ta’kidlash kerakki, ko‘pincha o‘qituvchilar malaka oshirish kurslariga
majburan kelishadi, ularga mustaqil ravishda boradiganlar afsuski ko‘p emas.
Xodimlarning malakasini oshirishning alohida ahamiyatga ega bo‘lgan to‘rtta asosiy
sababi mavjud:
-
Axborot asri - tez texnologik o‘zgarishlar.
-
Mehnatga bo‘lgan talablarning o‘zgarishi.
-
Ko‘nikmalarning yetishmasligi.
-
Doimiy tashkiliy o‘zgarishlar.
Dunyo juda tez rivojlanmoqda, shuning uchun zamonaviy insonning eng muhim
ko‘nikmalaridan biri bu hayot davomida ta’lim olish qobiliyatidir. Uning asoslari maktabda
qo‘yiladi va o‘qituvchi bu nuqtai nazardan bolalar uchun eng muhim namunadir, chunki
o‘qituvchi qanday o‘rganishni o‘rgatadi.
Malaka oshirish o‘qituvchining zamonaviy gadjetlardan foydalanish, sinfdagi faoliyatni
boshqarish, nizolarni oqilona va adolatli hal qilish mahorati kabi kompetensiyalarini
rivojlantiradi. Bularning barchasini o‘qituvchilar uchun tashkil etiladigan malaka
oshirishning an’anaviy, masofaviy, dual shuningdek eng zamonaviy va dolzarb bo‘lgan
onlayn shakllarida o‘rganish imkoniyatiga ega.
Xulosa o‘rnida shuni aytish mumkinki, pedagogning o‘z kasbiy kompetentligini
rivojlantirib borishi, o‘z mutaxassisligi bo‘yicha malakasini doimiy oshirib, jahon tajribasi
va ilm-fan yangiliklaridan muntazam ravishda xabardor bo‘lib borishida bugungi kunda
jahon ta’lim sohasida keng muvaffaqiyat bilan faoliyat ko‘rsatib kelayotgan onlayn ta’lim
olish tizimi yordamga keladi. Ana shu omillarni hisobga olgan holda, respublikamizning
xalq ta’limi tizimida ham onlayn ta’limni tashkil etish maqsadga muvofiqdir. Bu ishda jahon
tajribasi albatta qo‘l keladi.
| 