Qarshi davlat universiteti international scientific and practical conference on algorithms and current problems of programming

483 
consisting of an underground composite pipe and a surrounding layer of soil substrate, 
which uses solar energy and geothermal hot water in winter. 
Key words:
solar energy, air temperature, heat, mass consumption. 
Ma`lumki, odatdagi yoqilg‘i-energiya resurslardan foydalanib qish faslida isitiladigan 
issiqxonalar blokli yarim silindrik karkaslar birlashtirilib polietilin plyonka qoplanib 
tayyorlanadi. Issiqxonning har bir blokini kengligi 6,0 m bo‘lib, reja asosida ikki tomonidan 
koridorlar ajratilib, konstruksiyaning minimal balandligi 2,4 va ishchi maydoni 6,0x50 m ga 
teng. Issiqxonada mikroiqlim yaratish uchun yer usti isitish quvurlar, registrlar, quvurlar 
bilan jihozlanishi uchun 700-800 m materiallar va qish faslining temperaturasi 8 -10
0
C 
bo‘lganda sutka davomida mo‘tadil harorat rejimini 
) saqlash uchun 
28
soat elektr energiya sarflanadi. Xususan, bunday issiqxonalarni isitish tizimini 
qurishda juda katta miqdorda quvurlar va butlovchi qismlar sarflanishi bilan bir qatorda 
yoqilg‘i-energiya resurslari sarflanadi va atrof-muhitga zararli gazlar chiqariladi. 
Shuning uchun mualliflar tomonidan bir blokli ishchi maydon 6,0x30 m, balandligi 2,4 m 
bo‘lgan tuproq osti kompozitsion quvurli quyosh nurlari va geothermal energiya bilan 
isitiladigan issiqxonada mikroiqlim yaratish uchun ko‘p konturli avtomatik boshqaruv 
tizimli tajriba variant Muborak neftgaz MCHJ ning issiqxona xo‘jaligida qurilib sinovdan 
o‘tkazildi. Qurilmaning yarim silindrik karkasi ikki qavat (oraligi 7-10 cm havo qatlam) 
polietilin plyonkasi bilan qoplanadi. 
Qish va erta bahor oylari tiniq yuzaga tushadigan quyosh nur energiyasini R=0,78
qismi quyosh nurlari energiyasi issiqxonasi ichiga o‘tib, ichki havo temperatuasi: 23-25
0
C 
ko‘tarilishi bilan avtomatik boshqarish tizimi so‘rib-haydovchi ventelyator orqali o‘rtacha 
0,8 m/s tezlik bilan harakatlanadi va issiqligini quvur sirtidan substrat qatlamga beradi va 
natijada 13-15
0
C gacha sovib issiqxona ichiga ko‘tariladi, havoning normadan ortiqcha 33-
38% issiqlik qismi substrat-tuproq qatlamiga akkumulyatsiyalanadi. Tunda issiqxona 
ichidagi havo temperaturasi 15
0
dan pasayishi bilan so‘rib-haydovchi ventelyator 
avtomatik boshqarish tizimi yordamida ishga tushadi va kompozitsion quvurlarga past 
temperaturali havoni haydaydi. Havo oqimi issiqlik akkumulyatordan o‘tishi jarayonida 
temperaturasi 21-23
0
gacha isiydi va konvektiv issiqlik almashinuvi natijasida quyosh 
issiqxonasi ichiga ko‘tariladi va vaqy birligida mo‘tadil iqlim rejimi yuzaga keladi. 
Qish faslining surunkali bulutli va sovuq kunlarida quyosh nurlari va geothermal 
energiya bilan isitiladigan issiqxon ichida mikroiqlim yaratish uchun temperaturasi 63
0
bo‘lgan geotermal issiq suv manbaiga ulanadi. Geotermal issiq suv tuproq osti 
kompozitsion quvur markazida joylashtirilgan, diametri d=32 mm bo‘lgan kompozitsion 
trubalar orqali taqsimlanadi va nasos yordamida sirkulyatsiyalanadi. Issiqlik uzatish yo‘li 
bilan substrst tuproq qatlamga to‘lngan issiqlikni bir qismi akkumulyatsiyalanib boradi. 
Akkumulyatsiyalangan issiqlik quyosh issiqxonasida yetishtirilgan o‘simlikni ildiz 
qatlamiga tabiiy uzatiladi, natijada o‘simlikni rivojlanishi uchun mo‘tadil issiqlik va namlik 
rejimi yaratildi. 
Quyosh nurlari va geothermal energiyasidan foydalanib isitiladigan issiqxonaning tiniq 
yuzasidan o‘tgan quyosh nur enrgiyasi ishchi maydon tuproq qatlamida 16-22% miqdorda 
akkumulatsiyalandi. Shuningdek, quyosh nurlari va geotermal energiyadan foydalanib 
isitiladigan issiqxonadagi havo temperaturasini o‘zgarishi bir qator faktorlarga bog‘liq 
bo‘ladi: quyosh radiatsiyasining intensivligiga, tuproq osti issiqllik akkumulyatorida 
to‘planadigan issiqlik miqdoriga, geotermal issiqlik manbaidan beriladigan issiq suv 
temperaturasi va vaqt birligida havoning konvektiv harakalanishi tezligiga. 
Shuningdek, issiqxonaning temperatura rejimiga fotosintez tufayli issiqlikni yutilishi va 
tuproq osti issiqlik akkumulyatorli qurilmaning tiniq yuzalari orqali o‘tagan quyosh 
nurining intensivligi va issiqxonadan muhitga issiqlikni yo‘qotilishi va boshqa dinamik 
faktorlarga bog‘liq bo‘ladi [1]. 

484 
Quyosh nurlari va geotermal energiyadan foydalanib tuproq osti issiqlik akkumulyatorli 
issiqxonaning tajriba variantini zamonaviy innovatsion texnologiyalar bilan jihozlab, ichki 
havo temperature rejimini mo‘tadillashtirish uchun ko‘p bosqichli avtomatik tizimni 
o‘rnatishda Yuqorida aytib o‘tilgan faktorlar e`tiborga olindi. Bunda issiqxona ichidagi 
havoning temperatura rejimini mo‘tadillashtirish jarayonlarni natijalariga muvofiq bo‘ladi 
[2, 3, 4]. Quyosh nurlari va geotermal energiyadan foydalanib tuproq osti issiqlik 
akkumulyatorli issiqxonada mo‘tadil temperature rejimini yaratishning boshqarish 
sxemasi 1-rasmda keltirilgan. Tuproq osti kompotsion quvur atrofi substratli-tuproq 
qatlamda issiqlik energiyani akkumulyatsiyalash mo‘ljallangan issiqxonaning hajmiy ichki 
temperaturasini mo‘tadilligini ta`minlashda umumiy issiqlik miqdorining (Q
n
) sarfi 
o‘zgaruvchilari issiqlik akkumulyatorli issiqxonaning isitish tizimidagi dinamik jarayon 
uchun matematik model qo‘llanilib issiqlik balansi aniqlanadi. [4, 5, 6]. Shunga asosan 
tuproq osti kompotzitsion quvurli issiqlik akkumulyatorini dinamik xarakteristikasi issiqlik 
tashuvchini temperaturasi, quyosh nurlari va geotermal energiyani akkumulyatsiyalash 
issiqxonani issiqlik bilan ta`minlash quvvati (Q
1
, geotermal issiq suv energiyasi bilan 
tuproq osti issiqlik akkumulyatorida to‘planadigan issiqlik sarfiy quvvatini 
) 
aniqlash bo‘yicha mukammal tadqiqotlar o‘tkazishni talab etadi. 
1-rasm. Quyosh nurlari va geotermal issiq suv energiyasidan foydalanib tuproq osti 
issiqlik akkumulyatorida to‘plangan issiqlik bilan qish faslida isitish tizimini tarkibiy qismi. 
Bu yerda 
tuproq osti kompozitsion quvurli issiqlik akkumulyatordan 
issiqlikni uzatish funksiyasi: “Temperatura issiqlik tashuvchi-issiqlik quvvati-issiqxona 
ichidagi havo temperaturasi” Q
t
– tuproq osti issiqlik akkumulyatordan issiqxonaga 
kiradigan havo temperaturasi; Q – issiqxonada hajmiy issiqlik taqsimlanish miqdori; G – 
issiqlik tashuvchining mass asarfi; 
-muhitning ta`siri. 
Quyosh nurlari va geotermal issiq suv energiyasidan foydalanib tuproq osti issiqlik 
akkumulaytor quvurdan bir quvur ajratilib, unda yuzaga keladigan issiqlik almashinuv 
tenglamalari quyidagicha ifodalanadi. 
(1) 
(2) 
Bu yerda C-issiqlik tashuvchining issiqlik sig‘imi, 
G-issiqlik tashuvchini massa 
srafi, 
tuproq osti kompozitsion quvurdan havo-suv oqimidan quvur ichki yuzasiga 
issiqlik berish koeffitsienti, 
uzunlikka nisbatan tuproq osti issiqlik 
akkumulyator quvurning ichki yuzasi, m
2
; l-trubaning uzunligi, m, 
– tuproq osti issiqlik 
akkumulyatorquvur ichki devor yuzasining temperatirasi, K; 
- tuproq osti issiqlik orqali 
issiqlik tashuvchi (havo-suv) oqimining temperaturasi; K; 
- issiqlik tashuvchi oqimining 
yuzasi temperaturasi, K;
- tuproq osti issiqlik akkumulyator quvurining issiqlik sig‘imi, 
; F
C
– tuproq osti issiqlik akkumulyator quvurining ko‘ndalang kesimi yuzasi m
2
, 
-
kompozitsion quvur materialning zichligi, 
– tuproq osti issiqlik akkumulyatordan 
harakatlanadigan issiqlik tashuvchini quvur tashqi sirtidan substrat tuproqli qatlamga 

485 
issiqlik berish koeffitsienti, 
uzunlikka nisbatan tuproq osti kompozitsion 
quvurni tashqi yuzasi, m
2
; 
- tashqi havo temperaturasi, K; 
bo‘lsa, 
ligini hisobga olsak (1), (2) tenglamalar quyidagicha to‘liq chiziqli ko‘rinishga keladi: 
(3) 
Bu yerda 
m-tuproq osti kompozitsion quvur issiqlik akkumulyatorni 1 m 
uzunlikdan o‘tadigan issiqlik tashuvchining massasi, k/c; 
- issiqlik tashuvchini 
boshlang‘ich sarfi, kg/c; 
*
+
(4) 
tuproq osti kompozitsion quvur orqali issiqlik berish koeffitsientini issiqlik 
tashuvchini safiga bog‘lab aniqlash uchun uning boshlang‘ich holatiga nisbatan kattaligi; 
o‘lchamsiz kattalik bo‘lib, tuproq osti kompozitsion quvurdan iborat issiqlik quvvatini 
xarakterlaydi va bunda substrat tuproq qatlam bilan issiqlik almashinuvi hisoblash 
qiymatlari asosiy temperatura natijasiga bog‘liq bo‘ladi va bunda 
⌈
⌉
ga teng bo‘ladi, m
c 
– tuproq osti kompozitsion materialini l m uzunligiga 
nisbatan massasi, kg: 
⌈
⌉
(3) va (4) tenglamalarni birlashtirib 
– chiqarishi natijasida tenglama quyidagicha 
ifodalanadi: 
̅
(5) 
Bu yerda 
̅
-issiqlik tashuvchini mos ravishda yo‘nalishini xarakterlovchi koordinata: 
+
-Laplas operatori 
+
+
(5) – issiqlik almashishi tenglamadan kompozitsion quvurdan uzatish funksiyasi 
quyidagicha teplofizik parametrlarini e`tibotga olib ifodalaymiz: tuproq osti kompozitsion 
quvurga kiradigan geotermal issiq suvni temperaturasi; issiqlik tashuvchining mass asarfi, 
tuproq osti kompozitsion quvurlardan sirkulyatsiyalanadigan geotermal issiq suvning 
temperaturasi: 
̅
)
(6) 
⌈
⌉ (
̅
)
(7) 
Geotermal suv uzatiladigan tuproq osti kompozitsion quvurdan iborat issiqlik 
almashinuv sistemasini quvurning uzunlik qismida d
̅
(c-quvurdan uzatiladgan geotermal 
suvning temperaturasini tuproq osti kompozitsion quvurlarda sirkulyatsiyalanishi 
jarayonidagi o‘zgarishi e`tiborga olinadi) quvvati quyidagi tenglamada ifodalanadi: 
[ ̅ ] [ ̅ ]
[ ̅
]
(8) 
Yoki (8) tengla,ani chap va o‘ng tomonlarini dx ga bo‘lami quyidagi tengla,ani olamiz: 
[ ̅ ]
[ ̅
]
(9) 
Bu yerda K
T
– tuproq osti kompozitsion quvur markazidan o‘tgan issiqlik tashuvchi issiq 
suvdan kompozitsion quvur ichidagi issiqlik uzatish koeffitsiyenti, Bt/(m grad). 
Uzunligi l bo‘lgan tuproq osti kompozitsion quvurdan iborat issiqlik aakumulyatorini 
quvvati 
∫
[ ̅
]
Hisoblab aniqlanadi. Bu yerda agar (6) va (7) tenglamalar hisobga olinib, geotermal 
suvni tuproq osti kompozitsion quvurlarga kirish temperaturasi bilan bog‘liq issiqlik 
akkumulyatorni uzunlik bo‘yicha quvvati quyidagi tenglama bilan aniqlanadi [7]. 

Download 15,84 Mb.