RAQAMLI TEXNOLOGIYALAR MUHITIDA TA’LIMNI RIVOJLANTIRISHNING
YETAKCHI TENDENSIYALARI VA ISTIQBOLLARI
Ergashev Nuriddin G‘ayratovich
Qarshi muhandisdik-iqtisodiyot instituti, Axborot texnologiyalari kafedrasi, p.f.f.d,
dotsent.
Kirish.
Axborotlashgan jamiyat sharoitida ta’lim jarayoniga raqamli texnologiyalarni
jadal joriy etish, axborot muhitini shakllantirish va elektron ta’lim tizimlarini rivojlantirish
oliy ta’lim muassasalari talabalarining texnik tizimlarni iyerarxik o‘qitishning tashkil etish
to‘g‘risida zamonaviy ilmiy pedagogik g‘oyalarni shakllantirishga, ta’limga yondashuvlarni
sifatli qayta ko‘rib chiqishga, shuningdek, uning rivojlanish sur’ati jadallashtirishga olib
keladi. Raqamli texnologiyalar muhiti ta’lim jarayoniga axborot texnologiyalarining jadal
joriy etilishi global tendensiya bo‘lib, ta’lim tizimida davr talablariga muvofiq ravishdagi
zamonaviy takomillashtirishlarni amalga oshirish muhim ahamiyatga ega jarayonlardan
biri ishlar hisoblanadi.
Mazkur maqolamizda raqamli ta’lim texnologiyalarini shakllantirishning tarixiy
asoslarini, ta’lim tazimda davr talablariga mos ravishdagi tub islohatlarni amalga oshirish
va ta’lim tizimini rivojlantirishning raqamli texnologiyalar muhitida talabalarga texnik
tizimlarni iyerarxik o‘qitishning bosqichlari hamda ularning mohiyati va asosiy o‘ziga xos
xususiyatlarini ko‘rib chiqiladi. Ushbu maqolamiz doirasida amalga oshirilgan ilmiy va
pedagogik tadqiqotlar tahliliga ko‘ra, axborot va raqamli texnologiyalarning pedagogik
ta’lim amaliyotiga joriy qilinishini tashkil etish nuqtai nazaridan uning asosiy bosqichlarni
quyidagilar: ta’limni kompyuterlashtirish, axborotlashtirish va raqamlashtirish kabilari
tashkil qiladi [339-343, 438].
Shuning bilan birga, ta’lim sohasini davr talablariga muvofiq ravishda texnologik
yangilash bosqichi bo‘lib xizmat qiladigan ta’limni kompyuterlashtirish, ta’lim jarayoniga
kompyuter texnologiyalarini joriy etish bilan birga, ta’lim jarayonini kompyuter asosiga
o‘tkazish, kompyuterga asoslangan o‘qitish metodlarini yaratish, kompyuterga asoslangan
o‘quv tizimlari va o‘quv dasturlarini yaratish hisoblanadi. Kompyuterlashtirish
bosqichining boshlanishi ko‘pincha XX asrning 50 yillarida AQShda B.F.Skinner va
653
N.Krouder tomonidan dasturlashtirilgan ta’lim nazariyasining rivojlanishi o‘qitishda
kompyuter texnologiyalaridan foydalanish tajribasi bilan bog‘liq.
Mamlakatimizda va Hamdo‘stlik davlatlarida kompyuterlashtirish bosqichining
boshlanishi XX asrning 1960-1990 yillarda dastlabki tadqiqot ishlari A.A.Abduqodirov,
U.SH.Begimqulov, A.I.Berg, YE.L.Belkin, V.P.Bespalko, P.Y.Galperin, R.H.Jo‘rayev,
YE.I.Mashbitsa, N.M.Rozenberg, N.I.Taylaqov va N.F.Talizina kabi yetuk olimlar kibernetik
pedagogika sohasida dasturlashtirilgan o‘qitish, sinov metodlarini yaratish, obyektlarni
boshqarish metodlari va o‘quv mashinalari [5, 17, 20-22, 83, 227, 281, 323, 324] ustida o‘z
tadqiqot ishlarini olib borishgan. YE.E.I.Mashbits o‘z tadqiqrt ishlarida ta’limni
kompyuterlashtirishning nazariy asoslarini shakllantirish, kompyuterdan foydalangan
holda o‘qitishning pedagogik psixologik muammolari sohasidagi tadqiqotlar sonining
ko‘payishi, kompyuter o‘qitish bosqichining o‘ziga xos xususiyatlari orasida zamonaviy
ta’lim nazariyalarining paydo bo‘lishini alohida ta’kidlaydi [227].
Ta’limni kompyuterlashtirish muammolariga bag‘ishlangan amaldagi mavjud
tadqiqotlar ta’lim tizimini o‘zgartirishning ushbu bosqichi uning rivojlanish yo‘nalishlarini
quyidagicha: kompyuter va axborot texnologiyalari sohasidagi kasbiy faoliyat uchun
mutaxassislar tayyorlash; ta’lim dasturlarini modernizatsiya qilish va umumiy ta’limni joriy
yetish axborot ularning mazmuniga; kompyuter texnologiyalarini o‘qitish vositasi sifatida
qo‘llash yondashuvlari va texnologiyalarini ishlab chiqish; axborot madaniyati va jamiyatda
dunyoqarashining rivojlantirishni belgilab berdi.
Shu o‘rinda ta’kidlash lozim bo‘ladiki, ushbu "axborotlashtirish" atamasi inglizcha
axborotlashtirish atamasidan emas balki ushbu atama birinchi birinchi marta XX asrning
1978 yilida "Jamiyatni axborotlashtirish" dokladida ishlatilgani ta’kidlash maqsadga
muvofiq [303]. Bu davrda axborotlashtirish tushunchasi kompyuter texnologiyalari bilan
amalda taqqoslangan va XX asrning 1980 yilda dokladni ingliz tiliga tarjima qilishda o‘sha
davrda vujudga kelgan “Jamiyatni kompyuterlashtirish” atamasi qo‘llanilgan.
Mazkur maqolamizda ushbu sohada amalga oshirilgan tadqiqot ishlari, monografiya va
pedagogik adabiyotlarni tahlil qilish natijasi shuni ko‘rsatadiki, ushbu davrda
mamkatimizda ta’limni axborotlashtirish bosqichiga barqaror o‘tish davri hisoblanadi.
Shuni ta’kidlash kerakki, "axborotlashtirish" atamasining keng qo‘llanilishi o‘tgan asrning
1998 yilida "Pravda" gazetasida akademiklar D.M.Gvishiani, V.S.Mixalevich, V.S.Semenixin
va professor A.I.Rakitov tomonidan nashr etilgan maqola e’lon qilinganidan keyin sodir
bo‘ldi, unda ular Hamdo‘slik davlatlaridan Rossiya va rivojlangan G‘arb, Aqsh va Yaponiya
kabi mamlakatlardan ortda qolganligini ta’kidlaydilar shu jumladan, mamlakatimiz ham
axborot texnologiyalari sohasida ilg‘or strategiyasini ta’minlash maqsadida ta’lim va fanni
axborotlashtirishni salbiy bo‘lmagan axborotlashtirishning asosiy yo‘nalishlaridan biri
sifatida ajratib ko‘rsatiladi. Shuningdek, ular uzluksiz ta’limning umumiy o‘rta ta’lim
maktablari va oliy o‘quv yurtlari bosqichlaridagi kompyuterlar maxsus bo‘lmasdan, balki
kundalik turmushda amaliyotda ishlaydigan vositaga aylanishi kerakligini ta’kidlangan
[274].
Mazkur maqolamizda mamlakatimiz ushluksiz ta’lim tizimini axborotlashtirishning
konseptual asoslarini ko‘rib chiqiladi. Xuddi shuningdek, mamlakatimizda ta’lim tizimini
axborotlashtirish dasturini tahlil qilib, ta’limni axborotlashtirish bo‘yicha amalga oshirilgan
ishlarning quyidagi:
ta’lim va tarbiya jarayonini axborotlashtirish;
- ta’lim jarayonini axborotlashtirish va axborot resurslari va muhitlarini rivojlantirish,
loyihalash va rivojlantirish sohasida oliy o‘quv yurtlarida fundamental va amaliy ilmiy
amaliy tadqiqotlarni amalga oshirish ilmiy texnik dasturlarni yaratish va monitoring qilish
uchun axborot tizimlari;
- oliy o‘quv yurtlari ta’lim tizimini boshqarish mexanizmlarini yaratish va rivojlantirish;
654
-"Infortika"ta’limni axborotlashtirish markazi tomonidan muvofiqlashtiriladigan
hududiy axborotlashtirish va davr talablariga muvofiq ravishdagi zamonaviy axborot
texnologiyalari markazlarini tashkil etish orqali oliy ta’limni axborotlashtirish jarayonini
qo‘llab quvvatlash uchun infratuzilmani rivojlantirish;
- mamlakatimiz oliy o‘quv yurtlarini texnik va kompyuter vositalari bilan jihozlash;
- mamlakimiz oliy ta’lim muassasalarining jahon ta’lim makoniga axborot integratsiyasi
kabi asosiy yo‘nalishlarini ajratib ko‘rsatish mumkin.
Axborot texnologiyalarining tizimli integratsiyasi konsepsiyasini hamda Hamdo‘stlik
davlatlaridan Rossiya Federatsiyasi oliy ta’lim muassalarida telekommunikatsiya
tarmog‘ini rivojlantirish konsepsiyasini (1993, 1994) tahlil qilib, ular ta’limni
axborotlashtirish sohasida amaliy tajribaning paydo bo‘lishini, mamlakatimiz ta’lim
tizimining Rivojlangan mamlakatlar ta’lim tizimiga integratsiyasini aks ettirganini
tushungan holda ushbu axborotlashgan jamiyat sharoitida axborot texnologiyalarini
rivojlantirish yo‘nalishlarini belgilab berdi [179, 182, 183].
Axborotlashgan jamiyat muammolari, axborot kommunikatsiya texnologiyalarini
yaratish va qo‘llash bilan shug‘ullangan I.V.Robert uning rivojlanishi sohasida amalga
oshirgan ishlari muhim ahmiyatga ega [279]. U o‘z tadqiqot ishlarida ta’lim tizimining
axborotlashtirishni ta’limni boshqarishga yondashuvlarni boshlaydigan quyidagi:
avtomatlashtirilgan tizimlardan foydalanish ilmiy pedagogik axborot, axborot va
metodik materiallar, shuningdek, aloqa tarmoqlarining ma’lumotlar banklari; axborot
texnologiyalarini joriy etish sharoitida talabaning shaxsiy rivojlanishiga yo‘naltirilgan
o‘qitish va tarbiyalashning mazmuni, shakllari va metodlarini shakllantirishning strategik
tamoyillarini ishlab chiqish; o‘qitish usullari va metodlarini ishlab chiqish, talabalarning
intellektual qobiliyatlarini, mustaqil bilim faoliyatini rivojlantiradigan metodik tizimlar;
ta’lim natijalarini monitoring qilish va baholash uchun pedagogik tashxislash apparatini
amalga oshiradigan kompyuter test tizimlarini yaratish va kundalik turmushda amaliyotda
qo‘llash jarayoni sifatida aniqlangan [279].
Axborotlashgan jamiyat sharoitida xorijiy dasturlar va loyihalar, masalan, Yevropa
Ittifoqi mamlakatlari, Yevropaning Boltiqbo‘yi davlatlari, Fransiya, Buyuk Britaniya va
Yaponiya (eEurope Action Plan, NeDAP, Hukumatning Axborot jamiyati bo‘yicha Harakat
dasturi, Buyuk Britaniya Onlayn, Basic. IT strategiyasi) shuningdek, axborot va raqamli
texnologiyalarning muhimligini asosiy omili axborot iqtisodiyoti va rivojlangan axborot
jamiyati qurishga o‘tishning tarkibiy qismi sifatida belgilaydi.
Raqamlashtirish tushunchasi birinchi marta amerikalik kompyuter fanlari bo‘yicha olimi
Nikolas Negroponte tomonidan o‘tgan asrning 1995 yilida kiritilgan va atomlarni qayta
ishlashdan bitlarni qayta ishlashga o‘tish jarayoni sifatida taqdim etilgan [424]. XXI asrning
2016 yilida Kanadaning Davos shahridagi Jahon iqtisodiy forumida K. Shvab to‘rtinchi
sanoat inqilobi bosqichiga global o‘tishni e’lon qilingan. Uning asosiy yo‘nalishlari orasida u
raqamli texnologiyalarning ommaviylashtirilishi (zamonaviy hisoblash texnologiyalari,
tarqatilgan ro‘yxatga olish texnologiyalari, Internet tarmoqlari), tabiiy olamning o‘zgarishi
(sun’iy intellekt va robotlar, ilg‘or materiallar, qo‘shimchalar ishlab chiqarish va ko‘p
o‘lchovli bosma), inson o‘zgarishi (biotexnologiyalar, neyrotexnologiyalar, virtual va
kengaytirilgan haqiqat), ekologik integratsiya (energiyani saqlash va uzatish,
geomuxandislik, kosmik texnologiyalar) [370].
Mamlaktimizda raqamli texnologiyalarni rivojlantirish va joriy etishning istiqbolli
yo‘nalishlari normativ va Qonunchilik darajasida belgilanadi. Axborotlashgan jamiyat
sharoitida mamlakatni rivojlantirishning milliy maqsadlari va strategik vazifalari
to‘g‘risidagi farmonlarda ta’lim tizimiga raqamli texnologiyalarni jadal joriy etish va
raqamli texnologiyalarni rivojlantirish ta’lim muhitini amaliyotga yo‘naltirilgan ta’lim
dasturlarini joriy etish zarurligini ta’kidlanadi.
655
Raqamli ta’lim muhitini shakllantirish hozirgi davrda ustuvor yo‘nalish sifatida ajralib
turadigan va jahon ta’lim makonida alohida o‘rin egallagan elektron ta’limni rivojlantirish
va keng joriy etish orqali hal qilinadigan strategik dolzarb muhim vazifa hioblanadi. Ushbu
strategik dolzarb muammoni o‘rganish "Global ta’lim kelajagi" natijalari, axborotlashgan
jamiyatni [264, 318, 348] rivojlantirish uchun strategik rejalarini belgilab mamlakatimiz
huquqiy meyoriy hujjatlarda aks ettirilgan [35], raqamli texnologiyalar haqida Manifest
[221], Oliy ta’limni raqamli o‘zgartirish strategiyasi va boshqa bir qator raqamli ta’lim
muhitini rivojlantirish, elektron ta’lim va raqamlashtirishga o‘tish orqali ta’lim tizimini
zamonaviy tendensiyalarini aniqlanadi.
Mazkur maqolamizda mamlkatimizda "Zamonaviy raqamli texnologiyalar ta’lim muhiti"
loyihasining maqsadlariga muvofiq ta’limni raqamlashtirish bo‘yicha belgilangan muddat
yo‘qligi sababli ilmiy va pedagogik adabiyotlarda mavjud bo‘lgan raqamlashtirish
ta’riflarini ko‘rib chiqib, biz ta’limni raqamli texnologiyalar asosida takomillashtirish
sifatida tushunishni taklif qilamiz hamda o‘quv dasturlarini raqamli iqtisodiyot
ehtiyojlariga keng joriy etish - raqamli texnologiya vositalarni o‘quv jarayoniga
integratsiyalash va ularni raqamli texnologiya muhitiga yaxlit kiritish, fuqarolarga ilg‘or
ta’lim texnologiyalaridan foydalanish asosida butun hayoti davomida alohida o‘quv dasturi
bo‘yicha mustaqil ravishda ta’lim olish imkoniyatlariga ega bo‘ladilar.
Uzluksiz ta’lim, butun umr davomida ta’lim tushunchasi ta’lim jarayonini jinsi va yosh
guruhlari, mulkiy holati, yashash joyi va hokazolardan qat’i nazar, eng keng ijtimoiy
guruhlarga kengaytirishdan iborat [118]. Ilg‘or ta’lim texnologiyalari (advanced-learning-
technologies) - bu ta’lim jarayoni sifatini oshirishga qaratilgan texnologiyalar so‘nggi ilmiy
yutuqlarni qo‘llash asosida amalga oshiriladi[100].
Yuqorida qayd qilngan fikr mulohazalarni e’tiborga olgan holda shuni ta’kidlash lozim
bo‘ladiki, tahlil qilingan tadqiqot ishlarining aniq tavsilotlari bilan ta’lim tizimini raqamli
o‘zgartirish jarayoni va bosqichlarining asosiy belgilari ta’limni raqamlashtirish hali ham
o‘rganilayotganligini e’tiborga olan holda uning evolyutsiyasi jarayonida yanada
takomillashtirilib boriladi. Ta’lim sifati va qulayligini oshirishda ta’limni raqamlashtirish
muhim ahamiyatga ega. Ta’lim jarayoniga raqamli texnologiyalarni joriy etish
an’anaviylarning eng yaxshisini amalga oshirishga ta’lim tizimi va jarayonini qo‘llab
quvvatlashda elektron vositalaridan foydalanish yaqindan yordam beradi.
| 