657
управления
выполнение
ряда
условий
при
построении
системы
автоматизированного электронного обучения, а также анализ активности
обучающегося в процессе обучения.
Ключевые слова:
знания, получатель знаний, автоматизированный
образовательный процесс, система электронного обучения.
Annotation.
Motor transport electron training mud removal Tizimov uzakuv
dzharaenin modeling a parable about mountainous Kyrgyzstan. Automattarilgan electron
training course work on the release of all conditions bilim oluvchining Uzakov jaraenai
analysis kyryshda ikkli rejimli bashkaruv object Kumirova mathematician model proposal
ethylgan.
Key words: knowledge, knowledge recipient, automated, educational process, e-learning
system.
Ҳозир кунда кадрларни тайёрлашнинг такомиллашган автоматлаштирилган
электрон таълим кўринишдаги ўқитиш тизимлари кенг қўлланилиб келинмоқда. Бу
каби тизимлардан фойдаланиш когнитив қизиқишни ошириш, ўрганилаётган
жараёнлар, ҳодисалар ва қонуниятларнинг моҳиятига чуқурроқ кириб бориш, ўқув
жараёнининг амалий йўналиши ва кўринишини ошириш ҳамда ўқув
материалини
тезкор
янгилашни
таъминлаш
каби
имкониятларини
яратиб
беради.
Автоматлаштирилган ўқув тизими фан соҳасидаги етук малакага эга бўлган
ўқитувчиларнинг тажрибасини умумлаштириш ва уларнинг бевосита иштирокини
истисно қилиш имконини беради.
Бироқ компьютер технологияларининг имкониятлари таълим жараёнини
тўлақонли қамраб олиши етарлича ривожланмаган. Автоматлаштирилган ўқитиш
тизимини қуриш натижасида бир қатор шартларни бажариш зарур, жумладан,
меъёрий-маълумот базасини шакллантириш, билим олувчи фаолиятини
моделлаштириш, автоматлаштирилган таълим тизимининг асосий функцияларини
ишлаб чиқиш ва таҳлил қилиш кабу муаммолар
электрон таълим тизимининг
муҳим масалаларидан ҳисобланади.
Автоматлаштирилган электрон таълим тизимини лойиҳалашда ўқув жараёнини
моделлаштиришнинг қуйидагича ечими тақдим этилган. Бунда ҳар бир билим
олувчининг индивидуал қобилиятини, шунингдек, ташқи муҳит ва таълим
шароитларининг таъсирини ҳисобга олиш учун
Т
параметри киритилади. Бу ўқув
жараёнида ўқув материалини ўзлаштириш вақтини белгилайди.
Ўқув жараёнида билим олувчининг фаолиятини таҳлил қилишда икки режимли
бошқарув объекти шаклида ифодаловчи математик модел қўлланилади. Бунда,
унинг ишлаш режими ўзлаштириш ёки билимларни назорат қилиш
билан
аниқланади. Буни қуйидаги тадқиқ қилинаётган жараёнлар ноаниқ коеффициентли
дифференциал тенгламалар кўринишида ёзиб олиш мумкин:
{
(1)
{
(2)
бу ерда
-
Т
0
ва
Т
К
- белгиланган иш режимида ҳамда ташқи муҳит таъсирида билим
олувчининг индивидуал қобилиятини акс эттирувчи коеффитцентлар;
-
y
0
- билим олувчининг дастлабки билим
даражаси;
-
U(t)
- бошқариш таъсири (ўқув материали);
-
U
ch
- билим олувчининг қабул қиладиган ўқув материалининг мураккаблиги
бўйича чегаравий даражаси;
658
-
U
Тj
- синов ўқув материалининг мураккаблиги бўйича минимал даражаси;
-
y(t)
- билим ҳолатининг жорий даражаси.
Билим олувчининг билим даражасининг назорат ҳаракати байтларда ҳамда
Т
0
ва
Т
К
эса сонияларда ўлчанади (
Т
0
- бир байт ахборотни ўзлаштириш вақти,
Т
К
-
ўзлаштиришни назорат қилишда бир байт ахборот учун кетадиган вақт).
Ушбу модел ёрдамида олинган кўп босқичли ўқув дастури ёрдамида билимларни
ўзлаштириш ва назорат қилиш режимларида билим олишни бошқариш
траекториялари 1-расмда келтирилган. Бу ерда Т
ПО
i
– билим олувчи
i
-дан
i
+1 га
ўтказиш вақти,
Т
ПKi
– i чи
даражадаги назорат вақти.
(1) ва (2) моделнинг таҳлили шуни кўрсатадики
Т
0
ва
Т
К
ноаниқ параметрлардан
ташкил топганини акс этади. Бошқариш жараёнида параметрларни аниқлашда реал
вақтда динамик идентификация жорий этилди.
1-Расм. Билим олишни бошқариш траекториялари.
Билимларни ўзлаштириш, назорат ва бошқариш режимларида билим беришни
бошқариш алгоритмларини синтез қилиш тизим доирасининг ўзига хос
хусусиятларини аниқлайдиган ҳамда
y
0
=0 режимда (1) ва (2) дан келиб чиқадиган
чекловларни ҳисобга олган ҳолда амалга оширилади.
(1) ва (2) дан келиб чиққан ҳолда билимларни ўзлаштириш ва назорат қилиш
режимларида билим олишни бошқариш алгоритмларини синтез қилиш тизимни
қўллаш соҳасининг ўзига хос хусусиятларини аниқлайдиган ва билимларни
ўзлаштириш
y
0
=0 режимида қуйидаги чекловларни ҳисобга олган ҳолда
амалга
оширилади. Бунда
(3)
билимларни бошқариш режимида
(4)
Натижада билимларни ўзлаштириш режимида бошқарув тенгламаси қуйидаги
кўринишга эга бўлади:
̂
⁄
, (5)
бунда
Т
0
параметрнинг динамик баҳоси бўлиб, у қуйидагича аниқланади
[ ]
⁄
, (6)
1-расмга асосан
̂
- априор бошқарув траекторияси ҳисобланиб, уни қуйидаги
кўринишда келтирииш мумкин
̂ {
(7)
Билимларни назорат режимида
̂
⁄
(8)
бунда
Т
К
параметрнинг динамик баҳоси бўлиб, у қуйидагича ифодаланади
⁄
(9)
̂
қуйидаги кўринишга эга бўлади
̂ {
(10)
бу ерда
= 1/
Т
K
.
659
(6) ва (8) ифодаларнинг таҳлили шуни кўрсатадики,
̂
кўринишида
̂
га чеклов мавжуд бўлса (3) тенгсизликнинг чап томони қаноатлантирилади акс
ҳолда тизим билим олувчининг ўзгартирилган параметрларини ҳисобга олган ҳолда
янги
̂
траекториясини ҳисоблаб чиқади. Шунда қуйидаги ифодаларга эга бўламиз
̂ ̂ ̂
(11)
̂ [ ]
(12)
{
̂
̂
(13)
Тизимнинг ишлаш режимига қараб - ўрганиш ёки билимларни назорат қилиш
(12) даги
F()
функцияси эмпирик формулалар билан ҳисобланади ҳамда маълум бир
билим олувчининг параметрларига қараб қийматларни олади.
Ўқитиш тизимининг алгоритми қуйидаги учта босқичли кўринишда амалга
оширилади:
1. Априор бошқарув траекторияси (7) ва (9) га асосан қурилади.
Т
0
ва
Т
К
коеффициентларининг бошланғич қийматлари синовдан ўтказилиши ҳамда
олдинги ўқув натижаларининг статистик қайта ишланишлари асосида аниқланади;
2. Ўқув жараёнида
U(t)
нинг назорат таъсири (синов вақти ва натижаларига қараб
ўқув материалининг ҳажми) (5) ва (8) формулалар бўйича аниқланади;
3. Машғулотнинг ҳар бир босқичидан сўнг
̂
шартнинг бажарилиши
текширилади.
Агар у бажарилмаса,
Т
0
ва
Т
К
параметрлари (6) ва (9) га мувофиқ
динамик равишда баҳоланади ва янги ўқув траекторияси ҳисоблаб чиқилади.
Автоматлаштирилган электрон таълим тизимини лойиҳалашда ўқув жараёнини
моделлаштиришнинг фойдаланиш билим олувчининг тайёргарлик даражасини
табақалаштирилган баҳолаш, ўқитиш сифатини ошириш ва рағбатлантириш бўйича
қарорлар қабул қилиш ҳамда электрон таълимни тизимли равишда
ривожлантиришга имконини беради. Юқоридагиларни ҳисобга олган ҳолда шуни
таъкидлашимиз мумкинки, ҳар бир таълим иштирокчисини моделлаштириш,
тизимда акслантириш жараёнини такомиллаштиришга қаратилган масалаларни
ечиш ёндашувларини такомиллаштириб бориш талаб этилади.
